Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

268
3822 
м
болатын
жартылай
тұйық
су
алабы
. 
Теңіздің
орта
бөлігін
аса
үлкен
Мексика
қазаншұңқыры
алып
жатыр
. 
Флорида
жəне
Юка
-
тан
қайраңдары
ені
200 
км
болатын
, 
жер
бедері
күрделі
, 
əктасты
платформалар
болып
табылады
. 
Шығанақтың
солтүстік
ауданда
-
рында
тұз
күмбездері
, 
көптеген
(300-
ден
аса
) 
мұнай
, 
газ
, 
күкірт
кен
орындары
ашылған
. 
Миссисипи
өзенінің
шөгінділері
оңтүстікке
қарай
150 
км
-
ге
созылып
жатқан
аса
ірі
атырауды
қалыптастырған
. 
Мұндағы
шөгінділердің
қалыңдығы
16 
км
-
ден
асады
.
Флоридадан
оңтүстік
-
батысқа
қарай
маржандар
мен
тұнбалардан
, 
əктастан
түзілген
, 
жағалауы
мангр
шоқтарымен
көмкерілген
кішігірім
ойпатты
аралдардың
тізбегі
орналасқан
. 
Осындай
аралдар
тобы
Куба
жағалауларында
да
бар
.
Шығанақтың
климаты
тропиктік
, 
ал
қиыр
солтүстігінде
субтропиктік
сипат
алады
. 
Қыста
негізінен
шығыс
пен
солтүстік
-
батыстан
соғатын
пассат
желдері
басым
, 
кейде
солтүстік
муссоны
– 
нортеро
соғады
. 
Ол
суды
салқындатып
, 
күшті
толқындар
туды
-
рады
. 
Мексика
шығанағы
балыққа
бай
. 
Басты
кəсіптік
балықтары
– 
майшабақ
, 
кефаль
, 
тунец
.
Америкалық
Жерорта
теңізі
(
кейде
Мексика
шығанағын
осылай
деп
те
атайды
) – 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
басты
мұнайлы
ауданның
бірі
. 
Қайраңда
мұнай
(
жылына
40 
млн
т
), 
газ
(
жылына
140 
млрд
м
3
), 
күкірт
пен
магний
өндіріледі
. 
Ашық
теңізде
супертанкерлерді
қабылдайтын
ірі
мұнай
айлақтары
салынған
. 
Жағалауда
ірі
мұнай
-
химия
кəсіпорындары
шоғырланған
. 
Мексика
шығанағы
арқылы
орасан
зор
жүк
айналымы
жүзеге
асады
. 
Шығанақ
жағалауындағы
Батыс
Флорида
, 
Куба
, 
Мексикада
демалыс
орында
-
ры
көптеп
орналасқан
. 
Миссисипи
жəне
басқа
өзендер
шығанаққа
көп
мөлшерде
өнеркəсіп
қалдықтарын
ағызып
алып
келеді
. 
Əсіресе
, 
шығанақтың
солтүстік
бөлігі
тым
қатты
ластанған
.
Жерорта
 
теңізі
 – 
аса
үлкен
теңіздердің
бірі
. 
Оның
ауданы
2 
млн
505 
мың
км
2 
шамасында
. 
Оның
əлемдік
өркениет
тарихын
-
да
айрықша
орны
бар
. 
Осы
теңіздің
алабында
алғашқы
өркениет
ошақтары
қалыптасқан
.
Теңіз
Африка
жəне
Еуразия
литосфералық
плиталарының
жымдасқан
бөлігіндегі
жас
Альпілік
қатпарлық
зонасында
, 
Еуро
-
па
, 
Африка
жəне
Азия
құрлықтарының
аралығында
орналасқан
. 
Жерорта
теңізі
палеозой
-
мезозойлық
ежелгі
Тетис
 
мұхитының
қалдығы
. 
Ұзақ
геологиялық
кезеңде
теңіз
мұхиттан
бөлініп
, 
оның
деңгейі
бірнеше
рет
ауытқуға
ұшыраған
. 
Теңіз
тау
-
лы

269
түбектер
мен
ұсақ
аралдар
арқылы
бірнеше
кішігірім
теңіздерге
, 
алаптарға
жəне
ірі
шығанақтарға
бөлініп
жатыр
. 
Теңізде
аралдар
өте
көп
. 
Құрлық
төмен
түскен
кезде
мате
-
риктен
Сицилия
, 
Сардиния
, 
Корсика
, 
Крит
, 
Кипр
, 
Мальта
, 
Ион
жəне
Балеар
аралдары
бөлініп
шыққан
. 
Тира
(
Санторин
), 
Липар
, 
Пантеллерия
жəне
басқа
аралдар
шығу
тегі
жөнінен
жанартаулық
аралдар
болып
табылады
. 
Жер
сілкінулер
жиі
болып
түрады
, 
Этна
, 
Везувий
, 
Страмболи
жанартаулары
əлі
де
атқылауда
.
Теңіздің
ең
терең
жері
– 5121 
м
. 
Онын
оңтүстік
-
шығыс
бөлігі
таяз
сулы
. 
Ніл
өзені
атырауына
жалғасып
жатқан
қайраңда
Африканың
осынау
ұлы
өзені
ағызып
əкелген
шөгінділердің
жиналуынан
ірі
суасты
төбелері
пайда
болған
. 
Асуан
бөгені
салынғаннан
кейін
аты
-
рау
өсуін
тоқтатты
, 
жағалау
қарқынды
түрде
шайылуда
.
Теңіз
субтропиктік
ендіктерде
(30°-48°
с
.
е
.) 
құрлықтардың
батыс
шетін
ала
орналасқан
. 
Теңіздің
климаты
субтропиктік
құрғақ
, 
жаз
ыстық
əрі
ұзаққа
созылады
, 
ал
қысы
жылы
, 
жаңбырлы
жəне
желді
келеді
. 
Қыста
судың
беткі
температурасы
солтүстікте
+10
0
+12
0
С
, 
оңтүстікте
+15
0
+17
0
С
, 
ал
жазда
+22
0
+24
0
С
жəне
+27
0
+28
0
С
. 
Теңіздің
шығыс
бөлігінде
буланушылық
жоғары
болғандықтан
, 
беткі
сулардың
тұздылығы
өте
жоғары
(39,6
0
/
00
) 
көрсеткішке
жетеді
.
Теңіз
суы
өте
мөлдір
(40-50 
метр
тереңдікке
дейін
), 
көк
жəне
көгілдір
түсті
болып
келеді
. 
Теңізде
8 
мыңнан
астам
жануар
түрлері
, 
соның
ішінде
балықтың
540 
түрі
мекендейді
. 
Омыртқасыз
жəндіктер
өте
көп
, 
олардың
арасында
басаяқты
бақалшақтар
, 
бағалы
қызыл
маржандар
бар
. 
Балықтардың
40 
түрінің
ғана
кəсіптік
маңызы
бар
, 
олар
: 
анчоус
, 
сардина
, 
скумбрия
, 
ставрида
, 
кефаль
жəне
тропиктік
түрлер
- 
көгілдір
тунец
, 
акулалар
жəне
т
.
б
. 
Олар
үлкен
үйір
түзбейді
. 
Жылына
бар
болғаны
0,6 
млн
тонна
ғана
балық
ауланады
.
Теңіз
бен
жағалаудағы
басты
шаруашылық
салалары
– 
теңізде
жүзу
, 
рекреация
, 
ал
балық
аулау
жəне
минералдық
, 
химиялық
шикізаттарды
өндіру
онша
өркендемеген
. 
Теңізбен
Суэц
каналы
арқылы
орасан
зор
жүк
ағыны
, 
ең
алдымен
мұнай
жəне
мұнай
өнімдері
тасымалданады
.
Жерорта
теңізіне
жылына
ондаған
миллион
туристер
келеді
. 
Мұнда
дүниенің
түкпір
-
түкпірінен
келетіндерді
жұмсақ
климат
, 
жылы
теңіз
суы
жəне
ұзаққа
созылатын
(5-8 
ай
) 
шомылу
мерзімі
, 
əдемі
таулы
жағалаулар
, 
қалың
өскен
субтропиктік
өсімдіктер
, 
тари
-
хи
жəне
мəдени
ескерткіштер
көз
тартып
, 
шақырады
. 

270
Жерорта
теңізіндегі
рекреациялық
аймақтардың
басты
ауданы
– 
Франциядағы
Көгілдір
жағалау
, 
Италиялық
Ривьера
, 
Неаполь
маңы
, 
Венеция
, 
Испания
, 
Греция
, 
Югославия
жəне
Кипрдің
жағалаулары
мен
аралдары
.
Жерорта
теңізінің
қайталанбас
əсем
табиғатын
қорғау
осы
аймаққа
қатысты
басқа
мəселелерге
қарағанда
, 
маңыздырақ
болып
отыр
. 
Соңғы
кезге
дейін
теңіз
өздігінен
тазару
арқылы
салыстырма
-
лы
түрде
таза
болып
келді
. 
Қазіргі
кезде
жүк
айналымының
артуы
нəтижесінде
айлақтар
маңындағы
жағалау
сулары
күшті
ластану
-
да
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: