Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

278
Басты
қоректену
көзіне
жəне
климат
жағдайларына
байланысты
өзеннің
 
режимі
,
белгілі
бір
мерзім
(
тəулік
, 
жыл
мерзімі
, 
жыл
) 
ішіндегі
деңгейінің
өзгерістері
анықталады
. 
Осыған
сəйкес
, 
жазы
құрғақ
жерортатеңіздік
климат
жағдайында
өзендер
қыста
мол
сулы
болады
.
Муссонды
климат
тəн
болатын
Оңтүстік
жəне
Шығыс
Азияда
мол
жаңбыр
əсерінен
жазда
өзен
деңгейлері
шамадан
тыс
көтеріліп
, 
апатты
тасқындар
жиі
болады
. 
Ал
Амазонка
мен
Конго
жыл
бойы
жаңбыр
мол
жауатын
аумақтар
арқылы
ағатындықтан
, 
деңгейлері
жыл
бойы
үлкен
өзгеріске
түспейді
. 
Климат
жағдайлары
аумақтағы
өзен
торының
жиілігіне
, 
ағын
мөлшеріне
, 
режиміне
тікелей
əсер
етеді
. 
Сондықтан
да
белгілі
орыс
климатологы
А
. 
И
. 
Воейков
«
Өзендер
– 
климаттың
өнімі
» 
деп
атап
көрсеткен
.
Адамзат
қоғамы
да
ерте
кездерден
бері
өзінің
шаруашылық
əрекеті
арқылы
өзендерге
елеулі
түрде
ықпал
етуде
. 
Адамзат
тарихындағы
алғашқы
өркениеттер
мен
қалалар
, 
мəдениет
ошақтары
өзен
бойларында
пайда
болған
. 
Əсіресе
, 
Месопотамия
, 
Ежелгі
Египет
, 
Ежелгі
Қытай
жəне
Үнді
өзендік
өркениеттері
дамудың
шырқау
шегіне
жеткен
. 
Қазіргі
кездің
өзінде
аса
ірі
қалалардың
, 
өнеркəсіп
орталықтары
-
ның
көпшілігі
, 
сондай
-
ақ
аса
маңызды
ауылшаруашылықты
алқаптар
өзен
бойларында
орналасқан
. 
ХХ
ғасырда
адамның
шаруашылық
əрекетінің
өзендер
режиміне
кері
ықпалы
қарқындай
түсті
. 
Өзен
суын
өнеркəсіп
пен
ауыл
шаруашылығының
, 
тұрмыстық
қажеттерге
пайдалану
қарқынының
артуы
, 
алуан
түрлі
гидротехникалық
құрылыстардың
(
бөгендер
, 
каналдар
, 
бөгеулер
) 
салынуы
өзендердің
ластануына
, 
режимінің
бұзылуына
əкеп
соғуда
. 
Əрбір
өзен
біртұтас
табиғат
кешенінің
бір
бөлігі
болып
табылады
, 
сондықтан
өзендер
режимінің
кері
өзгерістері
табиғаттың
басқа
да
компоненттерінің
өзгерістерін
тудыратыны
сөзсіз
. 
Көлдер
.
 
Дүниежүзілік
мұхитпен
тікелей
байланысы
жоқ
, 
табиғи
қазаншұңқырда
, 
ойыста
орналасқан
су
айдынын
көл
 
деп
атайды
Жалпы
алғанда
, 
көлдер
құрлық
ауданының
2%-
ға
жуығын
ғана
алып
жатыр
(
17-
кесте
). 
Бірақ
көлдер
құрлықта
біркелкі
таралмаған
. 
Өйткені
аумақтағы
көлдердің
санына
(
көлділік
) 
климат
пен
жер
бедерінің
сипаты
тікелей
əсер
етеді
. 
Климаты
ылғалды
, 
ойыстар
мен
қазаншұңқырлар
көп
кездесетін
аумақтарда
көлділік
деңгейі
де
жоғары
болады
. 
Ресейдегі
Кола
түбегі
мен
Карелия
аумағының
10%-
ын
көлдер
алып
жатыр
.

279
17-
кесте
. 
Дүние
 
жүзіндегі
 
аса
 
ірі
 
көлдер
 
Атауы
 
Орналасқан
 
жері
Ауданы
, 
мың
 
км
2
Ең
 
терең
 
жері
, 
м
Каспий
теңізі
Еуразия
396 (390)
1025
Жоғарғы
көл
Солтүстік
Америка
82,4
393
Виктория
Африка
69,5
80
Гурон
Солтүстік
Америка
59,7
228
Мичиган
Солтүстік
Америка
57,8
281
Арал
теңізі
Азия
33,6
61
Танганьика
Африка
32,9
1435
Байкал
Азия
31,5
1620
Ньяса
Африка
29,6
706
Үлкен
Аюлы
көлі
Солтүстік
Америка
31,3
137
Үлкен
Еріксіздер
көлі
Солтүстік
Америка
28,6
156
Көлдер
қазаншұңқырының
шығу
тегі
мен
қалыптасуына
байла
-
нысты
:
• 
Тектоникалық
;
 
• 
Мұздық
;
 
• 
мұздық
-
тектоникалық
;
 
• 
қалдық
 
(
реликт
);
 
• 
карстілі
;
• 
жанартаулық
типтерге
бөлінеді
. 
Тектоникалық
көлдер
жер
қыртысының
майысып
, 
төмен
түскен
бөліктерінде
жəне
жарықтар
бойымен
пайда
болған
. 
Жер
шарындағы
ең
терең
көл
– 
Байкал
көлі
 
шығу
тегі
жағынан
тектоникалық
көл
болып
табылады
. 
Терең
тектоникалық
жарық
(
грабен
) 
бойында
орналасқандықтан
Байкал
,
Танганьика
сияқты
көлдерді
рифтілік
 
көлдер
деп
те
атайды
.
Шығыс
Сібірдің
оңтүстігінде
орналасқан
Байкал
көлі
– 
ғаламшарымыздағы
айрықша
көлдің
бірі
. 
Тектоникалық
жолмен
пайда
болған
орасан
үлкен
опырынды
қазаншұңқырдың
ұзындығы
636 
км
, 
ені
80 
км
, 
ал
ауданы
31,5 
мың
км
2
жетеді
. 
Байкал
жағалауының
жалпы
ұзындығы
2,5 
мың
км
, 
ал
тереңдігі
(1620 
м
) 
жөнінен
Байкалға
теңесетін
көл
жоқ
. 

280
Көлде
шамамен
23 
мың
км
3
су
жинақталған
, 
ол
Азов
теңізімен
салыстырғанда
95 
есе
көп
. 
Байкалда
дүние
жүзіндегі
тұщы
су
қорының
20%-
ы
шоғырланған
, 
оның
суы
аса
мөлдір
, 
оттегіне
бай
, 
жұмсақ
, 
таза
. 
Судың
мөлдірлігі
соншалық
, 
желсіз
күндері
40 
м
тереңдікке
дейінгі
көл
түбі
көрініп
жатады
. 
Байкалда
26 
арал
орналасқан
, 
ең
ірісі
Ольхон
аралы
. 
Көлге
ірілі
-
ұсақты
336 
өзен
құяды
, 
жалғыз
Ангара
өзені
ағып
шығады
. 
Якут
(
саха
) 
тілінде
көл
аты
«
бай
көл
» 
дегенді
білдіреді
. 
Шындығында
да
Байкал
суға
ғана
емес
, 
тіршілік
дүниесіне
де
бай
. 
Көлде
өсімдіктердің
1000 
жуық
түрі
, 
балықтар
мен
жануарлардың
1550 
түрі
кездеседі
. 
Көлде
тіршілік
ететін
ескек
аяқты
ұсақ
шаяндар
– 
эпишуралар
көл
суын
ластайтын
ұсақ
балдырлармен
қоректену
арқылы
көл
суын
тазартады
. 
Қырғызстандағы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: