Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

284
Жер
қыртысында
су
бос
күйде
ғана
емес
, 
минералдардың
құрамында
да
кездеседі
. 
Жерасты
сулары
əдетте
, 
су
өткізгіш
қабатта
жинақталады
, 
олар
су
өткізбейтін
қабатпен
кезектесіп
келеді
. 
Жер
бетіне
жақын
жатқан
, 
бірінші
су
өткізбейтін
қабаттың
үстінде
жатқан
сулы
қабаттағы
сулар
грунт
 
сулары
(
неміс
тілінде
, 
grund
– 
топырақ
, 
негіз
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
, 
оларды
еспе
 
сулар
деп
те
атайды
. 
Олардың
қысымы
жоқ
, 
су
деңгейі
жыл
мезгілдері
бойынша
өзгеріп
отырады
. 
Жауын
-
шашын
мөлшері
артқанда
су
деңгейі
көтеріледі
, 
құрғақ
кезеңде
төмендейді
. 
Еспе
сулар
3-30 
метрге
дейін
тереңдіктер
аралығында
таралады
. 
Неғұрлым
тереңде
жатқан
қабат
аралық
сулардың
ішінде
арте
-
зиан
суларының
маңызы
зор
. «
Артезиан
» 
атауы
Франциядағы
Артуа
провинциясының
атымен
байланысты
, 
мұнда
1126 
жылы
терең
ар
-
тезиан
құдығы
қазылған
болатын
. 
Қазақстан
аумағының
өзінде
70 
астам
артезиан
алабы
анықталған
. 
Жерасты
сулары
жату
тереңдігіне
қарай
ғана
емес
, 
химиялық
құрамына
, 
температурасына
байланысты
да
айырмашылық
жасай
-
ды
. 
Температурасы
+20
0
С
-
ден
аспайтын
жерасты
сулары
– 
суық
 
сулар
, 
температурасы
+20
0
С
-
ден
+1000
0
С
-
ге
дейін
жететін
сулар
– 
термальды
сулар
деп
аталады
. 
Осындай
ыстық
сулардың
жер
бетіне
субұрқақтары
түрінде
атқылап
шығуын
– 
гейзерлер
 
деп
атайды
. 
Гейзерлер
негізінен
қазіргі
жанартау
атқылауы
белсенді
жүріп
жатқан
аудандарға
– 
Исландия
, 
Камчатка
, 
Жаңа
Зеландия
, 
Жапония
, 
АҚШ
жерлерінде
кездеседі
.
Құрамында
адам
организміне
қажетті
əртүрлі
элементтер
бар
ми
-
нералды
 
сулар
 
емдік
мақсатта
ежелден
бері
пайдаланылып
келеді
. 
Олар
да
температуралық
көрсеткіштеріне
қарай
, +20
0
С
-
ге
дейін
болса
салқын
, +20
0
С
-
ден
+37
0
С
-
ге
дейін
болса
жылы
, +37
0
С
-
ден
жоғары
болса
ыстық
 
минералды
 
сулар
болып
бөлінеді
. 
Олардың
өзі
химиялық
құрамына
қарай
да
жіктеледі
.
Тек
Қазақстан
аумағының
өзінде
ғана
300-
ден
астам
астам
мине
-
ралды
бұлақтар
зерттеліп
, 
олардың
шипалық
қасиеттері
анықталған
. 
Жерасты
сулары
елді
мекендерді
ауыз
сумен
қамтамасыз
етуде
жəне
егістік
алқаптар
мен
жайылымдарды
суару
мақсатында
кеңінен
пай
-
даланылады
.
Дүние
жүзіндегі
ірі
қалалардың
70%-
ынан
астамы
ауыз
сумен
жерасты
суы
есебінен
қамтамасыз
етіледі
. 
Азия
мен
Солтүстік
Американың
, 
Африка
мен
Аустралияның
шөлді
аудандарында
жера
-

285
сты
суы
бірден
-
бір
су
көзі
болып
табылады
. 
Жерасты
суы
көп
пай
-
даланылатын
аудандарда
грунт
суының
деңгейі
төмендеп
, 
оның
лас
-
тануы
байқалуда
. 
Сондықтан
жерасты
сулары
да
беткі
сулар
тəрізді
тиімді
пайдалану
мен
қорғауды
қажет
етеді
. 
Су
 
нысандарына
 
сипаттама
 
беру
 
жолдары
Су
нысандары
ішінде
өзендердің
адам
өмірі
мен
шаруашылық
əрекеті
үшін
маңызы
зор
. 
Сол
себепті
өзендердің
физикалық
-
географиялық
ерекшеліктерін
білудің
қолданбалы
мəні
өте
зор
.
1-
тапсырма
. 
Физикалық
карта
бойынша
өзенге
физикалық
-
географиялық
си
-
паттама
берудің
жоспары
:
1. 
Өзеннің
материктегі
географиялық
орнын
анықтау
.
2. 
Өзеннің
қандай
мұхит
алабына
(
тұйық
алап
) 
жататынын
анықтау
.
3. 
Өзеннің
бастауы
мен
құяр
(
саға
) 
жерін
анықтау
.
4. 
Өзеннің
су
жинау
алабын
сипаттау
, 
оның
жер
бедері
мен
климаттық
жағдайға
қатысын
түсіндіру
.
5. 
Климаттық
жағдайға
байланысты
өзеннің
қоректену
көздерін
анықтау
жəне
соған
байланысты
өзен
режимін
сипаттау
.
6. 
Карта
бойынша
өзен
бойында
орналасқан
елдер
ірі
қалаларды
анықтау
, 
өзенді
шаруашылықта
пайдалану
жағдайын
сипаттау
.
7. 
Өзеннің
экологиялық
жағдайына
шаруашылық
əрекеттердің
мүмкін
болатын
əсерін
саралау
.
2-
тапсырма
.
Жергілікті
жер
жағдайында
өзенге
сипаттама
беру
.
1. 
Өзеннің
көлденең
қимасын
өлшеу
. 
Егер
жергілікті
жердегі
өзен
арнасы
шағын
болатын
болса
немесе
оның
үстімен
көпір
салынған
жағдайда
оны
анықтау
қиындық
туғызбайды
. 
Өзеннен
өту
мүмкіндігі
болмаған
жағдайда
белгі
қойылған
ұзын
жіп
алып
, 
оның
екінші
басына
ауыр
жүк
байлап
, 
оны
өзеннің
екінші
шетіне
лақтыру
қажет
. 
Сосын
оны
тез
арада
тартып
алып
, 
лақтырылған
жіп
ұзындығы
арқылы
өзеннің
көлденең
қимасы
анықталады
.
2. 
Өзен
тереңдігін
өлшеу
. 
Өзен
онша
терең
болмаған
жағдайда
өлшем
ағаштарын
(
рейка
) 
пайдалануға
болады
. 
Егер
өзен
терең
болған
жағдайда
, 
қайық
көмегімен
өзен
ортасына
барып
, 
алдыңғы
жұмыста
пайдаланған
жүк
ілінген
жіпті
суға
түсіріп
, 
түбіне
жеткен
-
ше
ұстау
қажет
. 
Бұл
əдіс
–
лот
 
əдісі
деп
аталады
. 

286
3. 
Өзен
ағысының
орташа
жылдамдығын
есептеу
. 
Ол
үшін
өзеннің
неғұрлым
тегіс
бөлігін
таңдап
алып
, 
өзен
бойымен
белгілі
ұзындықты
өлшеп
аламыз
. 
Осы
аралыққа
екі
адам
тұрып
, 
жіберілген
қалтқының
уақытын
дəл
анықтау
қажет
. 
Егер
қалтқы
20 
метр
жерді
40 
секундта
ағып
өтетін
болса
, 
өзеннің
орташа
жылдамдығы
0,5 
м
/
с
деген
сөз
.
Тарау
 
бойынша
 
қайталау
 
сұрақтары
:
1. 
Гидросфера
дегеніміз
не
, 
оның
құрамдас
бөліктеріне
не
жата
-
ды
?
2. 
Дүниежүзілік
мұхит
гидросфераның
неше
пайызын
құрайды
?
3. 
Жер
бетінің
қанша
бөлігін
Дүние
жүзілік
мұхит
айдыны
алып
жатыр
?
4. 
Дүниежүзілік
мұхит
суы
неше
мұхит
айдынына
бөлінеді
?
5. 
Дүниежүзілік
мұхиттың
басты
бөліктеріне
не
жатады
?
6. 
Дүниежүзілік
мұхит
суының
қандай
басты
қасиеттері
бар
?
7. 
Дүниежүзілік
мұхит
суы
мен
құрлық
суының
басты
айырмашылығы
неден
байқалады
?
8. 
Дүниежүзілік
мұхит
суларының
тұздылығы
қандай
бірлікпен
өлшенеді
?
9. 
Дүниежүзілік
мұхит
суында
ең
көп
кездесетін
тұздардың
түрлерін
атаңдар
?
10. 
Дүниежүзілік
мұхит
суларының
тұздылығы
ендік
бойынша
қалай
өзгереді
?
11. 
Ең
жоғарғы
тұздылық
қай
мұхитта
тіркелген
, 
неше
промил
-
леге
тең
?
12. 
Мұхит
суының
тығыздығы
қалай
жəне
неге
байланысты
өзгереді
?.
13. 
Дүниежүзілік
мұхиттың
су
массасы
дегеніміз
не
, 
ол
қандай
белгілері
арқылы
жіктеледі
?
14. 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатына
тəн
қандай
басты
ерекшеліктер
бар
?
15. 
Ең
биік
толысу
толқындары
қай
шығанақта
байқалады
?
16. 
Материктер
табиғатына
əсер
ететін
жылы
ағыстарды
атаңдар
?
17. 
Дүние
жүзілік
мұхиттағы
ең
қуатты
суық
ағыс
қалай
атала
-
ды
?
18. 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеудің
қандай
тəсілдері
бар
?

287
19. 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеумен
айналысқан
қандай
ғалымдарды
білесіңдер
?
20. 
Гидроакустика
ғылымының
міндеті
неде
?
21. 
Дүниежүзілік
мұхит
табанына
тəн
ірі
құрылымдарды
атаңдар
?
22. 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
гидрологиялық
фронт
дегеніміз
не
?
23. 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
тіршіліктің
негізгі
топтары
қандай
?
24. 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
биологиялық
өнімділік
ең
жоғары
аудандары
қайда
орналасқан
, 
не
себепті
?
25. 
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
қорғаудың
қандай
тиімді
жолдарын
білесіңдер
?
26. 
Дүниежүзілік
мұхитының
табиғат
ресурстарына
не
жатады
?
27. 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
рекреациялық
ресурстардың
басты
аудандарын
атаңдар
?
28. 
Жердің
су
балансы
дегеніміз
не
, 
ол
қалай
жүзеге
асады
?
29. 
Дүниежүзілік
су
айналымы
дегеніміз
не
, 
оның
қандай
түрлері
бар
?
30. 
Судың
жылы
сиымдылығы
дегеніміз
не
, 
оның
қандай
маңызы
бар
?
31. 
Құрлық
суының
құрамдас
бөліктеріне
нелер
жатады
?
32. 
Өзеннің
су
жинау
алабы
дегеніміз
не
, 
ең
үлкен
су
жинау
ала
-
бы
қандай
өзенге
тəн
?
33. 
Өзен
аңғары
дегеніміз
не
, 
оның
басты
элементтерін
атаңдар
?
34. 
Өзен
бөліктерінің
басты
элементтерін
атаңдар
?
35. 
Өзеннің
су
шығыны
дегеніміз
не
, 
оның
қандай
түрлері
бар
?
36. 
Өзен
барып
құятын
жер
қалай
аталады
?
37. 
Көлдер
қазаншұңқырларының
қалыптасуына
қарай
қалай
жіктеледі
?
38. 
Жер
шарындағы
мұз
ерімей
сақталатын
қабат
қалай
аталады
?
39. 
Қардың
мұзға
айналуына
қандай
жағдайлар
ықпал
жасайды
?
40. 
Жер
шарындағы
жамылғы
мұз
басудың
басты
аудандары
қайда
орналасқан
, 
не
себепті
?
41. 
Ірі
тау
мұздықтары
орналасқан
тау
жүйелеріне
мысал
келтіріңдер
?
42. 
Жерасты
суларының
қандай
түрлері
бар
, 
олар
қалай
қалыптасады
?
43. 
Ювенильді
су
дегеніміз
не
, 
олар
қалай
пайда
болады
?
44. 
Қазақстан
жерінде
жерасты
суларының
мол
қоры
қайда
кездеседі
?

288
45. 
Қазақстан
жеріндегі
минералды
сулардың
негізгі
ауданда
-
рын
атаңдар
?
46. 
Тұщы
су
проблемасының
туындауына
қандай
себептер
əсер
етеді
?

289

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: