Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

316
ын
-
шашын
мөлшері
2000 
мм
кем
түспейтін
, 
ауа
температурасы
жыл
ішінде
аса
үлкен
ауытқуларға
ұшырамайтын
бөліктерде
таралады
. 
Бұл
ормандарды
А
. 
Гумбольдт
гилея
деп
атаған
. 
Орман
ағаштары
аса
биік
, 
бірнеше
қабатты
болып
өседі
. 
Жыл
мезілдерінде
ауытқу
болмайтындықтан
ағаштарда
жылдық
сақиналар
түзілмейді
. 
Лианалар
мен
эпифиттер
арқылы
шырмалған
ағаштар
орман
ішіне
кіруге
мүмкіндік
бермейді
. 
Тіпті
, 
күн
сəулесін
де
өткізбейді
, 
сондықтан
орманның
төменгі
бөлігінде
бұталар
мен
шөптесін
өсімдіктер
өте
аз
кездеседі
. 
Ормандарда
ылғал
жеткілікті
болғандықтан
өсімдіктердің
гүлдері
мен
жемістері
ағаш
діңінің
үстінен
тікелей
шығады
. 
Бұл
құбылысты
 
каулифлория
деп
атайды
. 
Өсімдіктер
бойында
бір
мезгілде
барлық
вегетациялық
процестер
(
бүр
жару
, 
гүлдеу
, 
жеміс
беру
) 
қатар
жүре
алады
. 
Ылғалды
тропиктік
ормандар
өте
ежелгі
ормандар
қатарына
жататындықтан
, 
топырақ
жақсы
жетілген
. 
Басым
түрде
қызыл
-
сары
 
топырақ
(
ферралитті
) 
таралған
. 
Аналық
жыныстардың
үгілу
қабығы
20 
метрге
дейін
жетеді
. 
Жоғары
температура
мен
артық
ылғал
жағдайында
биологиялық
айналым
өте
жылдам
жүреді
. 
Түзілген
қоректік
заттар
топырақта
емес
, 
өсімдіктер
бойында
жинақталады
. 
Сондықтан
орман
жаппай
кесілген
жағдайда
бұл
аудандар
көп
ұзамай
жарамсыз
жерлерге
айналады
, 
өйткені
қарқынды
жүретін
шайылу
процесі
апатты
эрозиялық
тілімденуге
əкеліп
соғады
.
Табиғат
жағдайы
мен
ландшафт
түрлерінің
биіктікке
қарай
өзгеру
заңдылығы
биіктік
 
белдеулілік
 
деп
аталады
. 
Белдеулердің
алмасуы
биіктікке
қарай
таудың
етегінен
басталады
. 
Жазық
жермен
салыстырғанда
, 
алмасу
өте
жылдам
жүреді
, 100 
метр
биіктіктегі
өзгеріс
жазық
жердегі
80-100 
километрлік
табиғат
өзгерісімен
деңгейлес
болып
келеді
. 
В
. 
В
. 
Докучаев
негіздеген
биіктік
белдеулілік
заңдылығы
бойын
-
ша
биікке
көтерілген
сайын
температура
төмендеп
, 
ылғал
мөлшері
белгілі
бір
биіктікке
дейін
артады
. 
Белдеулердің
жиынтығына
тау
беткейлерінің
жату
бағыты
, 
еңкіштігі
, 
бұлттылық
дəрежесі
де
ықпалын
тигізеді
. 
Əрбір
тау
жүйесінің
өзіне
тəн
биіктік
белдеулер
жиынтығы
бар
. 
Ол
тау
жүйесінің
географиялық
орны
мен
биіктігіне
, 
тау
жоталарының
жату
экспозициясына
байланысты
қалыптасады
. 
Неғұрлым
солтүстікке
қарай
орналасқан
Скандинавия
таула
-

317
ры
тундра
, 
орманды
тундра
, 
тайга
өсімдіктерімен
шектелсе
, 
ал
оңтүстіктегі
Кавказ
тауында
жалпақ
жапырақты
ормандардан
бас
-
тап
, 
мəңгі
қар
мен
мұздықтарға
дейін
кездеседі
(
139-
сурет
).
139-
сурет
.
 
Кавказ
 
тауының
 
шығыс
 
беткейіндегі
 
биіктік
 
белдеулілік
Биіктік
белдеуліліктің
күрделенуіне
тау
жүйесінің
мұхиттан
алыс
-
жақындығы
да
əсер
етеді
. 
Тибет
таулы
қыраты
аса
биік
болғанына
жəне
оңтүстіктегі
орнына
қарамастан
, 
материк
ішіндегі
орнына
байланысты
биік
таулық
шөл
климаты
жағдайында
, 
қиыршық
тасты
суық
шөлдердің
таралуымен
əйгілі
. 
Тек
өзен
аңғарлары
бой
-
ында
ғана
тоғай
жолақтары
таралған
.
8.6. 
Табиғи
 
жəне
 
антропогендік
 
ландшафт
 
түрлері
Географиялық
қабық
шегінде
орналасқан
, 
өзіне
тəн
жылу
мен
ылғал
мөлшері
, 
топырақ
-
өсімдік
жамылғысы
мен
жануарлар
дүниесінің
тобы
арқылы
ерекшеленетін
толық
сипатты
аумақтық
табиғат
кешендері
– 
ландшафт
 
деп
аталады
.
Ландшафттың
құрылымы
мен
құрамын
, 
оның
даму
заңдылықтары
мен
өзгерістерін
зерттейтін
жалпы
жертанудың
жеке
ғылым
саласы
– 
ландшафттану
 
деп
аталады
. 
Адамның
шаруашылық
əрекетінің
табиғатқа
тигізетін
əсерінің
жылдам
қарқын
алуына
байланысты
қазіргі
табиғи
ландшафт
антропогендік
 
ландшафт
 
есебінен
толығып
, 
күрделену
түсуде
. 

318
Ландшафтың
антропогендік
өзгерістері
адамның
белгілі
бір
жерде
өсімдік
құрамын
өзгертуі
, 
қолдан
суару
, 
беткейлерді
көлденең
террасалар
арқылы
тегістеу
, 
карьер
қазу
, 
су
бөгендері
мен
тоғандар
жасау
сияқты
онша
залалсыз
əрекеттерінен
де
жүреді
.
Өйткені
бұл
жағдайда
ландшафттың
тек
сыртқы
пішіні
ғана
емес
, 
жыл
мезгілдеріне
сəйкес
табиғи
процестердің
ырғақтылығы
, 
минералдық
жəне
органикалық
заттардың
айналымы
да
өзгеруі
мүмкін
. 
Ұзақ
уақыт
жерді
өңдеу
нəтижесінде
топырақта
түрлі
қалдық
заттардан
құралған
(
артық
тыңайтқыш
, 
пестицидтер
жəне
т
.
б
.) 
қабат
түзілуі
мүмкін
. 
Антропогендік
ландшафт
пайдаланылу
ерекшелігіне
қарай
мəдени
 
ландшафт
 
пен
күтімсіз
 
қалған
 
ландшафт
 
түрлеріне
ажыратылады
.
Ландшафт
түрлері
тиімсіз
пайдаланылып
, 
кейіннен
ұзақ
уақыт
бойы
күтімсіз
қалған
жағдайда
жыртылған
тау
беткейлері
эрозиялық
 
бедлендке
,
 
шөлейттер
мен
шөлді
аудандар
малды
есепсіз
жаю
нəтижесінде
жылжымалы
 
құмдарға
,
 
суармалы
жерлер
батпақтар
 
мен
сортаңдарға
, 
ылғалды
тропиктік
ормандар
жаппай
кесу
əсерінен
сирек
 
орман
 
мен
 
бұталарға
 
айналуы
мүмкін
. 
Мамандардың
есептеуі
бойынша
тарихи
кезеңде
адам
баласының
есепсіз
əрекеті
нəтижесінде
жарамсыз
болып
қалған
жерлер
ауданы
, 
қазіргі
мəдени
ландшафт
таралған
жерлерден
əлдеқайда
аумақты
екені
анықталды
. 
Дүние
жүзі
елдері
деңгейінде
табиғат
қорғау
шараларын
жаппай
жүргізу
көптеген
жарамсыз
жерлерді
қайта
жандандырып
, 
екінші
 
реттік
 
ландшафт
(
қалпына
келтірілген
) 
түрлерін
қалыптастыруда
.
Ал
мəдени
 
ландшафт
 
адамның
тұрақты
қамқорлығы
нəтижесінде
қалыптасқан
 
табиғи
-
өндірістік
 
аумақтық
 
кешен
 
болып
табылады
. 
Олардың
қатарына
егіс
алқаптары
, 
бау
-
бақша
, 
шабындық
, 
плантациялар
, 
бөгендер
, 
қалалар
мен
елді
мекендер
жəне
т
.
б
. 
жатады
.
Тарау
 
бойынша
 
қайталау

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: