Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

312
топырақ
-
өсімдік
жамылғысы
мен
жануарлар
дүниесінің
арасындағы
зат
жəне
энергия
алмасуы
жағдайларына
тəуелді
болады
(
138-
су
-
рет
). 
138-
сурет
.
 
Табиғат
 
зонасы
 
компоненттері
 
арасындағы
 
өзара
 
байланыс
Кейбір
табиғат
зоналары
тек
бір
географиялық
белдеу
шегінде
(
арктикалық
шөл
) 
ғана
кездессе
, 
ал
кейбіреулері
(
дала
, 
шөлейт
жəне
шөл
, 
саванна
зоналары
) 
бірнеше
географиялық
белдеулерде
қатар
орналасады
Арктикалық
 
жəне
антарктикалық
 
мұзды
 
шөлдер
екі
по
-
ляр
аймағын
алып
жатыр
. 
Радиациялық
баланс
поляр
түндерінде
теріс
мəнге
ие
, 
ауа
терпературасы
тұрақты
төмен
, 
жауын
-
ша
-
шын
өте
аз
. 
Аз
ғана
уақытқа
созылатын
полярлық
жаз
кезінде
мұз
, 
мəңгі
тоң
жəне
қар
жамылғысы
еріп
үлгермейді
. 
Жылудың
жетіспеуінен
топырақ
жамылғысы
жетілмеген
, 
жоғары
сатыдағы
өсімдіктер
мүлдем
кездеспейді
. 
Мүктер
мен
қыналар
ғана
өсе
алады
. 
Антарктидадағы
мұздан
бос
жерлер
– 
шұраттар
 
(
оазис
) 
деп
ата
-
лады
. 
Материктің
орталық
бөлігі
көтеріңкі
жəне
жоғары
қысымды
орталық
болғандықтан
жағалауға
қарай
аса
қуатты
ағынды
 
желдер
 
соғады
. 
Жануарлар
мен
құстардың
тіршілігі
көбінесе
сумен
тығыз
байланысты
.
Тундра
 
зонасы
негізінен
солтүстік
жарты
шардың
арктикалық
жəне
субарктикалық
белдеулерін
бойлай
300-500 
км
ендікте
мате
-

313
риктер
жағалауын
алып
жатыр
. 
Оңтүстік
жарты
шарда
тундра
Ан
-
тарктида
жағалауындағы
аралдарда
ғана
кездеседі
. 
Климат
өте
қатал
, 
күшті
желдер
жиі
соғады
, 
қар
жамылғысы
7-9 
ай
бойы
жатады
. 
Ұзақ
поляр
түні
қысқа
əрі
ылғалды
жазға
алмасады
(
жаздың
орташа
температурасы
10
0
С
-
ден
аспайды
). 
Активті
температура
жиынтығы
300-
ден
800
0
С
-
ге
дейін
жетеді
. 
Жылдық
жауын
-
шашын
мөлшері
200-400 
мм
, 
қатты
күйде
түседі
жəне
буланушылық
төмен
болғандықтан
батпақтар
өте
көп
. 
Сондай
-
ақ
мəңгі
тоңдық
аудандар
кең
таралған
. 
Тундраға
глейлі
 
топырақ
тəн
, 
ол
құрамында
темірдің
шала
тотығының
(FeO) 
болуына
байланысты
көгілдір
түсті
болып
келеді
. 
Өсімдіктер
дүниесі
өте
сирек
, 
көбінесе
, 
жерге
төселіп
өседі
. 
Өсімдіктердің
жапырақтары
ұсақ
, 
сырты
балауыз
тəрізді
жабын
-
дымен
жабылған
, 
қатал
климат
жағдайында
ол
өсімдік
бойында
жылудың
сақталуына
көмектеседі
.
Орманды____тундра'>Орманды
 
тундра
 
орман
мен
тундраның
арасындағы
өтпелі
зона
. 
Субарктикалық
белдеуде
орналасады
. 
Тундра
мен
сирек
орман
алма
-
кезек
ауысып
орналасады
, 
оңтүстікке
жүрген
сайын
орман
үлесі
артады
. 
Ергежейлі
қайыңдар
мен
төселмелі
самырсыннан
тұратын
қисық
орман
арасында
тал
бұталары
, 
шөптесін
өсімдіктер
де
кездеседі
. 
Вегетациялық
кезең
бар
болғаны
екі
айға
созылады
, 
бірақ
полярлық
күн
(
ұзақтығы
22 
сағат
) 
жағдайында
ағаш
сүректері
жыл
-
дам
өседі
. 
Алайда
тұқым
жетіліп
үлгермейді
, 
орман
ағаштары
жел
, 
құстар
мен
жануарлар
арқылы
тайгадан
тасымалданатын
тұқымдар
есебінен
толықтырылады
. 
Оңтүстік
жарты
шарда
орманды
тундра
зонасы
субантарктикалық
белдеудегі
аралдарды
(
Оңтүстік
Георгия
) 
алып
жатыр
.
Орман
 
зоналары
қоңыржай
белдеулерде
бірнеше
зоналар
жиынтығы
түрінде
таралған
. 
Солтүстік
жарты
шарда
тайга
,
 
ара
-
лас
 
орман
,
 
жалпақ
 
жапырақты
 
орман
 
зоналары
кездеседі
. 
Тайга
зонасында
климаттық
жағдай
қоңыржай
теңіздік
сипаттан
шұғыл
континенттік
сипатқа
дейін
ауысады
. 
Жаз
жылы
10-20
0
С
, 
қысқы
ауа
температурасы
мұхиттан
қашықтаған
сайын
күрт
(
–
50
0
С
-
ге
дейін
) 
төмендейді
. 
Жылдық
жа
-
уын
-
шашын
да
ішкі
бөлікке
өткен
сайын
600 
миллиметрден
200 
миллиметрге
дейін
азаяды
, 
бірақ
буланушылық
көрсеткіші
төмен
болады
. 
Сол
себепті
батпақты
жерлер
көп
, 
өзендер
мол
сулы
болып
келеді
. 

314
Шайылу
күшті
жүретіндіктен
топырақ
күлгін
(
күл
түстес
), 
кейбір
жерлерде
тайганың
мəңгі
 
тоң
 
топырағы
да
кездеседі
. 
Өсімдік
өте
үлкен
алқаптарда
біртектес
болып
келеді
, 
негізгі
ағаштары
шырша
, 
қарағай
, 
бал
қарағай
. 
Еуразияның
шығысында
самырсын
басым
өседі
. 
Аралас
жəне
жалпақ
жапырақты
ормандар
зоналары
материктердің
теңіз
жағалық
бөліктеріне
таяу
орналасады
. 
Аралас
орман
астында
шымды
-
күлгін
, 
ал
жалпақ
жапырақты
орманда
сұр
-
қоңыр
орман
топырағы
таралған
(
орман
ағаштарының
түрлерін
естеріңе
түсіріңдер
).
Орманды
 
дала
 
қоңыржай
белдеудегі
орман
мен
дала
зонасы
арасындағы
өтпелі
зона
болып
табылады
. 
Табиғи
өсімдіктер
сипаты
-
на
қарай
орманды
дала
зонасы
жалпақ
жапырақты
, 
қылқанды
-
ұсақ
жапырақты
орманды
дала
зоналарына
жəне
прерийге
ажыратылады
. 
Прерий
Солтүстік
Америкадағы
Сеңгір
таулардың
шығыс
етегін
бойлай
орналасқан
орманды
дала
зонасы
, 
кейде
оны
дала
зонасына
да
жатқызады
. 
Прерий
жеткілікті
ылғал
жағдайында
қара
 
топырақта
таралған
биік
əрі
бітік
шөптесінді
өсімдіктерден
тұрады
. 
Қазіргі
кезде
мұндағы
табиғи
өсімдіктің
түр
құрамы
өте
күшті
өзгеріске
ұшыраған
. 
Осыған
ұқсас
ландшафт
түрлерін
Оңтүстік
Америка
мен
Шығыс
Азияның
субтропиктік
белдеуінің
шығыс
бөліктерінен
кездестіруге
болады
.
Дала
 
зонасы
солтүстік
жарты
шардың
қоңыржай
белдеуі
мен
екі
субтропиктік
белдеулерде
орналасқан
. 
Дала
зонасын
түгелімен
дерлік
шөптесінді
өсімдіктер
алып
жатыр
. 
Ағаштардың
өспеуі
ылғалдың
жетіспеуімен
түсіндіріледі
. 
Ағаштар
өзен
аңғарларының
бойында
ғана
шоғырланған
, 
оларды
галереялы
 
ормандар
деп
атай
-
ды
. 
Активті
температура
жиынтығы
2000-4000
0
С
-
ге
дейін
жетеді
. 
Қоңыржай
белдеуде
өте
құнарлы
қара
жəне
күңгірт
 
каш
-
тан
топырақтары
, 
ал
субтропиктік
белдеуде
сұр
-
қоңыр
, 
қоңыр
 
топырақтар
таралған
. 
Бұл
топырақ
түрлерін
қосымша
суару
жағдайында
жоғары
биологиялық
өнімділікке
қол
жеткізуге
болады
. 
Сондықтан
дала
зонасы
ежелден
егіншіліктің
басты
ауданы
бо
-
лып
саналады
. 
Табиғи
ландшафт
қатты
өзгеріске
ұшыраған
. 
Оңтүстік
Америкадағы
жанартаулық
жыныстар
кең
таралған
Ла
-
Плата
ойпа
-
тында
субтропиктік
дала
зонасы
– 
пампа
 
орналасқан
.
Шөлейт
 
жəне
шөл
 
зоналары
екі
жарты
шардың
қоңыржай
, 
субтропиктік
жəне
тропиктік
белдеулері
шегінде
таралады
. 
Жа
-

315
уын
-
шашын
мөлшері
буланушылық
көрсеткішінен
10-20 
есе
аз
, 
бұл
тіршіліктің
таралуы
мен
даму
мүмкіншілігін
барынша
тежейді
. 
Өсімдік
жамылғысы
өте
жұтаң
, 
топырақ
жамылғысы
нашар
жетіл
-
ген
. 
Ландшафтылық
ерекшелігіне
қарай
сазды
шөлдер
– 
тақырлар
,
 
тасты
шөлдер
– 
гамадалар
(
хамада
), 
құмды
шөлдер
– 
эргтер
ажы
-
ратылады
. 
Активті
температура
жиынтығы
белдеулер
бойынша
4000
0
С
-
ден
9000
0
С
-
ге
дейін
көтеріледі
. 
Шөлдердегі
жерасты
суы
деңгейі
жақын
жатқан
жерлерді
шұраттар
 
деп
атайды
. 
Шұраттар
ежел
-
ден
шөлдердегі
өркениет
пен
егіншіліктің
басты
аудандары
болып
есептеледі
. 
Ежелгі
қалалардың
басым
көпшілігі
осы
шұраттарда
орналасқан
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: