Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

304
Бүгінгі
таңда
Жер
шарының
4 
млн
км
2
астам
жері
ерекше
қорғау
-
ға
алынған
, 
оларды
қорықтар
деп
атайды
. 
Қорықтар
адам
аяғы
баспаған
, 
табиғи
ландшафтың
эталоны
болып
саналады
. 
Негізінен
сирек
жəне
жойылып
бара
жатқан
, “
Қызыл
кітапқа
”
 
енген
өсімдіктер
мен
жануарларды
қорғау
шараларын
жүргізеді
. 
Қорықтарда
адамның
кез
келген
шаруашылық
əрекетіне
тиым
салынған
, 
тек
ғылыми
-
зерттеу
жұмыстарын
жүргізуге
ғана
рұқсат
беріледі
.
Табиғат
 
ескерткіштеріне
– 
ғылыми
, 
тарихи
, 
мəдени
-
эстетикалық
мəні
зор
табиғат
обьектілері
жатады
. 
Алғаш
бұл
ұғымды
А
.
Гумбольдт
енгізген
. 
Біздің
елімізде
табиғат
ескеткіштері
көптеп
кездеседі
, 
олардың
ең
əйгілілері
Шарын
каньоны
, «
Əнші
құм
», 
Жұмбақтас
, 
Таңбалы
тас
жəне
т
.
б
.
Қорықшалар
–
азая
бастаған
өсімдіктер
мен
жануарлар
санын
қалпына
келтіру
жəне
де
басқа
шаруашылық
мақсаттары
үшін
уақытша
қорғауға
алынатын
жерлер
. 
Олар
кешенді
, 
ботаникалық
, 
аңшылық
, 
геологиялық
, 
ландшафтық
болып
бөлінеді
.
Резерваттар
– 
өзінің
құрылымы
жағынан
қорықшаларға
жақын
, 
кейбір
елдерде
(
Финляндия
, 
АҚШ
) 
қорық
дəрежесімен
бірдей
.
Ұлттық
 
табиғи
 
саябақтар
– 
табиғатты
қорғаумен
қатар
оны
ғылыми
-
ағарту
, 
мəдени
-
эстетикалық
бағытта
да
пайдалануды
жүзеге
асыратын
жерлер
болып
табылады
. 
Алғашқы
ұлттық
саябақ
1872 
жылы
АҚШ
-
та
құрылған
. 
Бүгінгі
таңда
дүниежүзінде
2400-
ге
жуық
ұлттық
саябақтар
құрылған
. 
Біздің
елімізде
де
ұлттық
саябақтар
құру
шаралары
қарқынды
жүргізілуде
.
Осынау
 
жүргізіліп
 
жатқан
 
шаралардың
 
барлығы
 
көркем
 
де
 
нəзік
, 
əсем
 
де
 
тылсым
 
табиғатты
 
мүмкіндігінше
 
өзгеріссіз
 
болашақ
 
ұрпақ
 
қолына
 
тапсыру
. 

305
8-
ТАРАУ
. 
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
 
ҚАБЫҚ
8.1. 
Географиялық
 
қабықтың
 
құрылысы
 
мен
 
шекаралары
Географиялық
 
қабық
 
туралы
 
жалпы
 
түсінік
.
Көптеген
елдердің
ғалымдары
ерте
кездерден
бері
Жер
шары
жəне
ондағы
табиғат
жағдайлары
туралы
алуан
түрлі
мəліметтер
мен
нақты
деректерді
жинақтады
. 
ХІХ
ғасырдың
аяғы
мен
ХХ
ғасырдың
ба
-
сында
осы
мəліметтерді
талдау
мен
қорытындылаудың
нəтижесінде
географиялық
 
қабық
 
туралы
 
ілімнің
негізі
қаланды
. 
Географиялық
қабық
туралы
ілімнің
қалыптасуында
Ресей
ғалымдары
, 
əсіресе
, 
А
. 
Гумбольдт
, 
В
. 
В
. 
Докучаев
жəне
В
. 
И
. 
Вер
-
надский
еңбектерінің
маңызы
зор
болды
. 
Географиялық
қабық
– 
ғаламшар
ауқымындағы
ең
үлкен
табиғат
 
кешені
болып
саналады
. 
Табиғат
кешені
деп
өзара
күрделі
байланыс
-
та
əрекет
ететін
табиғат
компоненттерінің
өзіндік
жиынтығымен
көзге
түсетін
жер
бетінің
белгілі
бір
бөлігін
атайды
.
«
Географиялық
қабық
» 
терминін
алғаш
рет
А
. 
А
. 
Григорьев
енгізген
. 
Географиялық
 
қабық
 
дегеніміз
– 
Жер
шарының
біртұтас
қабығы
, 
оның
құрамдас
бөліктері
(
атмосфераның
төменгі
қабаттары
, 
литосфераның
жоғары
қабаты
, 
гидросфера
мен
биосфера
) 
бір
-
бірімен
өзара
тығыз
байланыста
болады
, 
олардың
арасында
ұдайы
зат
пен
энергия
алмасуы
жүреді
.
Географиялық
қабықта
тіршілік
шоғырланған
, 
бос
энергияның
көптеген
түрлері
бар
, 
заттар
қатты
, 
сұйық
, 
газ
тəрізді
күйде
кездеседі
. 
Географиялық
қабық
энергияның
басым
бөлігін
Күннен
алады
.
Жер
шарының
бұл
сыртқы
қабығының
қалыңдығы
шамамен
40 
километрге
жетеді
. 
Географиялық
қабықтың
шекарасын
анықтауда
ғалымдар
арасында
əртүрлі
пікірлер
бар
. 
Қазіргі
кезде
географиялық
қабықтың
жоғарғы
шекарасы
ретінде
тропопауза
алынған
(
136-
су
-
рет
). 
Тропопаузаның
биіктігі
географиялық
ендіктер
бойынша
əртүрлі
болып
келеді
. 
Сондықтан
географиялық
қабықтың
жоғары
шекара
-
сы
поляр
маңы
ендіктерінде
9-10 
км
, 
қоңыржай
ендіктерде
12-13 
км
, 
тропиктерде
16-17 
км
биіктікке
дейін
көтеріледі
.
Географиялық
қабықтың
үстінде
орналасқан
стратосфералық
озон
қабаты
ғарыштан
келетін
ультракүлгін
сəулелерді
(
ол
күн

306
радиациясының
7%-
ын
құрайды
) 
жер
бетіне
жібермей
ұстап
қалады
. 
Мұның
Жердегі
тіршілік
үшін
маңызы
өте
зор
.
Географиялық
қабықтың
төменгі
шекарасы
əдетте
, 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
10-11 
км
тереңдіктегі
шұңғымалармен
, 
ал
құрлықта
шөгінді
жыныстар
таралған
5-7 
км
тереңдік
арқылы
жүргізіледі
Географиялық
қабық
ұдайы
дамып
, 
өзгерістерге
ұшырап
отыра
-
ды
. 
Оның
даму
сипаты
ғаламшар
мен
ғарышта
болып
жатқан
күрделі
процестермен
тығыз
байланысты
. 
Олардың
ең
маңыздылары
:
136-
сурет
.
 
Географиялық
 
қабықтың
 
шекаралары
1. 
Салмағы
6·10
18
т
болатын
Жер
ғаламшарының
айрықша
химиялық
құрамы
мен
гравитациялық
күшінің
ықпалы
;
2. 
Жердің
Күн
жүйесіндегі
орны
;
3. 
Жердің
өз
білігінен
жəне
Күнді
айнала
қозғалуы
;
4. 
Жердің
шар
тəрізді
немесе
геоид
пішіні
;
5. 
Жердің
жасанды
серігі
– 
Айдың
тарту
күші
;
6. 
Жердің
ғаламшар
ретінде
қалыптасуына
кеткен
уақыт
пен
осы
аралықта
болған
өзгерістер
. 
Аталған
факторлардың
өзара
ұштасуы
географиялық
қабықтың
қалыптасуы
мен
дамуын
, 
сондай
-
ақ
оған
тəн
заңдылықтардың
си
-
патын
анықтайды
. 
Бұл
заңдылықтар
бүкіл
географиялық
қабыққа
да
, 
оның
жекелеген
компоненттері
мен
шағын
көлемді
табиғат
кешендеріне
де
ортақ
болып
келеді
. 
Географиялық
қабықтың
аса
маңызды
жалпы
заңдылықтарына
оның
біртұтастығы
,
 
зат
 
жəне
 
энергия
 
айналымы
,
 
ырғақтылық
,
 
зоналылық
 
заңдылықтар
 
жата
-
ды
. 

307
8.2. 
Географиялық
 
қабықтың
 
біртұтастық
 
заңдылығы
Географиялық
 
қабықтың
 
біртұтастық
 
заңдылығы
. 
Географиялық
қабықты
құрайтын
компоненттер
(
жер
бедері
, 
ауа
, 
су
, 
топырақ
, 
тіршілік
дүниесі
) 
əрқайсысы
өзіне
тəн
заңдылықтар
негізінде
қалыптасады
. 
Бірақ
олар
жеке
-
дара
, 
оқшау
дами
алмайды
, 
өйткені
олар
географиялық
қабық
ауқымында
бір
-
бірімен
өзара
бай
-
ланысты
жəне
тəуелді
. 
Осылайша
географиялық
қабықтың
əр
компоненті
өз
заңдылықтары
бойынша
дами
отырып
, 
өзге
компоненттердің
əсеріне
де
ұшырайды
жəне
өз
кезегінде
оларға
да
əсер
етеді
. 
Біртұтастық
заңдылығына
сəйкес
, 
бір
компоненттің
өзгерісі
міндетті
түрде
басқа
компоненттердің
өзгерісіне
себепші
болады
. 
Аталған
өзгерістер
өте
ауқымды
сипат
алса
, 
онда
географиялық
қабық
тұтасымен
өзгеріске
түсуі
мүмкін
. 
Табиғи
жүйедегі
өзгерістердің
қарқыны
мен
ауқымы
бұл
жүйеге
енетін
компоненттердің
өзгеру
жылдамдығына
байланы
-
сты
. 
Компоненттерді
өзгерістерге
тұрақтылығы
жөнінен
мынадай
қатарға
: 
геологиялық
жыныстар
– 
жер
бедері
– 
климаттық
жағдайлар
– 
су
– 
топырақ
– 
өсімдік
– 
жануарлар
дүниесі
қоюға
болады
Географиялық
қабықтың
біртұтастық
заңдылығын
білудің
ғылыми
-
қолданбалы
маңызы
зор
. 
Қазіргі
таңда
табиғи
өсімдік
жамылғысын
мəдени
өсімдіктермен
алмастыру
, 
жасанды
бөгендер
мен
бөгеттер
салу
, 
шөлді
аудандарды
суландыру
мен
батпақтарды
құрғату
тəрізді
шаруашылық
əрекеттер
табиғат
комплексінің
тұтастығына
елеулі
түрде
ықпал
етіп
, 
уақыт
өте
келе
оның
кері
өзгерістеріне
, 
кейде
, 
тіпті
, 
апатты
жағдайларға
да
алып
келуі
мүмкін
. 
Қазақстанда
тың
жəне
тыңайған
жерлерді
игеру
барысында
солтүстік
аймақтағы
құнарлы
жерлер
жаппай
жыртылды
. 
Бірақ
осы
шараларды
жүзеге
асыру
барысында
жергілікті
жердің
климаттық
жағдайы
ескерілмеді
. 
Бұл
аймақ
арқылы
өте
қуатты
желдер
соғады
, 
ол
топырақтың
беткі
қабатын
ұшырып
əкетеді
. 
Соның
нəтижесінде
бірнеше
жылдар
өткен
соң
бұрынғы
құнарлы
топырақтың
біраз
бөлігі
жарамсыз
жерлерге
айналды
. 
Əрине
, 
жіберілген
қателікті
түзету
мақсатында
көптеген
ша
-
ралар
жүргізілуде
, 
бірақ
табиғатқа
келтірілген
кері
өзгеріс
еш
уақытта
орнына
келмейді
. 
Мұндай
мысалдарды
Жер
шарының
кез
келген
бөлігінен
келтіруге
болады
. 
Сондықтан
географиялық

308
қабықтың
тұтастық
заңдылығын
сақтай
отырып
қана
, 
саналы
түрде
шаруашылық
əрекеттерді
жүзеге
асыру
қажет
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: