Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

309
Күн
сəулесінің
жəне
ауадағы
көмір
қышқыл
газының
тікелей
қатысуымен
жүретін
фотосинтез
процесінің
нəтижесінде
биосфераның
негізін
құрайтын
өте
көп
мөлшердегі
органикалық
зат
түзіледі
жəне
энергия
жинақталады
, 
атмосфера
оттегімен
толығады
. 
Ғалымдардың
есептеуі
бойынша
, 
фотосинтез
процесі
нəтижесінде
жасыл
өсімдіктер
жылына
атмосфераға
248 
млрд
тонна
оттегін
бөліп
шығарып
, 238 
млрд
тонна
органикалық
зат
түзіледі
. 
Фотосинтез
процесі
кезінде
географиялық
қабықта
1 
млрд
тонна
азот
, 260 
млн
тонна
фосфор
жəне
200 
млн
тоннаға
жуық
күкірт
те
айналымға
түседі
. 
Биологиялық
айналымдағы
күрделі
процестің
бірі
– 
хемосинтез
, 
оны
орыс
микробиологы
Н
. 
С
. 
Виноградский
ашқан
. 
Хемосинтез
кезінде
кейбір
микроорганизмдер
ауадағы
көмір
қышқыл
газы
мен
оттегін
жəне
топырақ
құрамындағы
минералды
заттарды
қатыстыра
отырып
, 
химиялық
реакция
кезінде
бөлінген
энергияны
пайдалану
арқылы
органикалық
зат
түзеді
.
Хемосинтез
процесі
фотосинтезбен
жанама
түрде
байланысты
, 
өйткені
микроорганизмдер
фотосинтез
нəтижесінде
түзілген
оттегін
пайдаланады
. 
Түзілген
органикалық
заттар
жануарлардың
негізгі
қорегі
болып
табылады
.
Географиялық
қабықта
органикалық
заттардың
түзілуі
оның
ыдырауымен
қатар
жүреді
. 
Микроорганизмдер
жануар
мен
өсімдік
қалдықтарын
ыдыратып
, 
шіріту
арқылы
минералды
заттарға
айнал
-
дырады
. 
Бұл
процесті
жылу
тездетеді
. 
Ал
түзілген
минералды
заттар
топырақтағы
сумен
бірге
өсімдіктердің
бойына
сіңіріледі
. 
Сонымен
, 
жылу
жəне
ылғалдың
, 
органикалық
жəне
минералды
заттардың
қатысуымен
жүретін
биологиялық
айналым
үздіксіз
сипат
алады
. 
Өзіндік
жеке
ерекшеліктеріне
жəне
жүру
сипатына
, 
қарқындылығына
қарамастан
, 
əрбір
айналым
тұйық
шеңбер
жа
-
самай
, 
бір
-
бірімен
өзара
байланыста
болады
, 
яғни
географиялық
қабықтағы
біртұтас
зат
пен
энергия
алмасуын
жүзеге
асырады
. 
Айналымдардың
тұйық
болмауының
арқасында
табиғаттың
барлық
компоненттерінің
, 
тұтастай
алғанда
географиялық
қабықтың
үздіксіз
дамуы
мен
түрленуі
жүреді
. 
Географиялық
 
қабықтағы
 
ырғақтылық
.
 
Ырғақтылық
деп
уақыт
аралығы
бойынша
бір
бағытта
қайталанып
отыра
-
тын
құбылыстардың
жиынтығын
атайды
. 
Географиялық
қабықта
ырғақтылық
мезгілдік
жəне
циклдік
сипат
алады
. 
Мезгілдік
ырғақтылық
белгілі
бір
уақыт
аралығында
(
тəулік
, 
жыл
мезгілі
) 

310
тұрақты
қайталанатын
табиғи
құбылыстарды
қамтиды
. 
Оларға
күн
мен
түннің
алмасуы
, 
мұхит
суларының
толысуы
мен
қайтуы
, 
жергілікті
желдер
бағытының
өзгеруі
, 
жыл
мезгілдерінің
ауысуы
жəне
т
.
б
. 
жатады
. 
Циклдік
ырғақтылық
 
қайталану
мерзімі
өзгеріп
тұратын
құбылыстарды
біріктіреді
. 
Жерде
магнит
дауылдарын
туғызатын
Күн
қарқындылығының
артуы
əрбір
11 
жыл
сайын
қайталанады
. 
Апатты
жер
сілкінулері
мен
жанартау
атқылаулары
, 
климаттың
суынуы
мен
жылынуы
, 
қуаңшылық
, 
су
тасқындары
ырғақты
түрде
ұзақ
уақыт
(11, 22-23, 80-90 
жылдық
жəне
т
.
б
.) 
аралығында
қайталанып
отырады
. 
Ал
геологиялық
циклдердің
қайталануы
бірнеше
жүз
жылдан
миллиондаған
жылдарға
дейінгі
уақыт
аралығын
қамтиды
, 
онымен
тіршіліктің
дамуы
мен
өзгерісі
да
тығыз
байланысты
. 
Географиялық__қабықтағы__аумақтық__табиғат__кешендері'>8.4. 
Географиялық
 
қабықтағы
 
аумақтық
 
табиғат
 
кешендері
Аумақтық
 
табиғат
 
кешендері
. 
Географиялық
қабық
табиғатының
ішкі
айырмашылықтарына
байланысты
, 
алып
жатқан
ауданы
əртүрлі
аумақтық
 
табиғат
 
кешендеріне
 
жіктеледі
. 
Географиялық
қабықтағы
ең
ірі
табиғат
кешендері
– 
материктер
мен
мұхиттар
. 
Олардың
жіктелуі
жер
қыртысының
құрылысына
жəне
оларды
құрайтын
табиғат
компоненттерінің
əртүрлілігіне
байланыс
-
ты
. 
Географиялық
қабықта
Күн
сəулесінің
əркелкі
таралуына
байла
-
нысты
əрбір
материк
пен
мұхит
аса
ірі
, 
өзіне
тəн
қайталанбас
табиғат
кешендерінің
жиынтығымен
ерекшеленеді
. 
Географиялық
қабықтың
біртұтас
болуына
қарамастан
, 
оның
ірі
бөліктеріндегі
табиғат
кешендері
ендік
бойынша
өзгеріп
отырады
. 
Ондай
бөліктер
қатарына
– 
географиялық
 
белдеу
жатады
. 
Белдеулер
жер
шары
бойынша
тұйық
шеңбер
құрап
, 
ма
-
терик
пен
мұхитты
кесіп
өтеді
. 
Олар
жылу
режимі
, 
басым
ауа
массаларының
циркуляциясы
, 
топырақ
-
өсімдік
жамылғысы
, 
жа
-
нуарлар
дүниесі
, 
биохимиялық
процестердің
жиынтығы
жөніндегі
ортақ
көрсеткіштері
негізінде
ажыратылады
. 
Мұхит
үстіндегі
шекарасы
беткі
судың
температурасы
мен
тұздылығы
, 
судың
мөлдірлігі
жəне
оттегімен
қанығуы
, 
цирку
-
ляциясы
, 
тіршілік
дүниесінің
құрамы
мен
тығыздығы
бойынша
анықталады
. 
Əрбір
белдеудің
өзі
ылғалдың
түсу
мөлшеріне
сəйкес
, 
секторларға
бөлінеді
. 

311
Материктердің
батыс
пен
шығыс
бөлігі
мұхит
жағалық
секторға
, 
ал
ішкі
аудандар
континенттік
секторға
жіктеледі
. 
Осындай
айырмашылықтар
негізінде
белдеулер
географиялық
 
зоналарға
ажыратылады
. 
Əрбір
зона
өзіне
тəн
жылу
мен
ылғал
мөлшері
, 
топырақ
-
өсімдік
жамылғысы
мен
жануарлар
дүниесінің
тобы
арқылы
ерекшеленеді
.
Географиялық
 
қабықтағы
 
зоналық
 
заңдылық
.
 
Географиялық
қабықтың
зоналық
 
заңдылығы
– 
табиғат
компоненттері
мен
кешендерінің
экватордан
полюстерге
қарай
ғаламшар
ауқымында
өзгеру
заңдылығын
атақты
орыс
ғалымы
В
. 
В
. 
Докучаев
негіздеген
.
Географиялық
қабық
біртұтас
бола
тұра
Жердің
пішінінің
шар
тəрізді
болуына
жəне
күн
сəулесінің
əртүрлі
түсуіне
байланысты
экватордан
полюстерге
қарай
бірін
-
бірі
алмастыратын
табиғат
кешендерінің
күрделі
жиынтығынан
тұрады
. 
Географиялық
ендік
зоналық
заңдылығы
əсіресе
жазық
жер
бедері
тəн
Шығыс
Еуропа
жазығы
, 
Солтүстік
Африка
жерлерінде
айқын
көрінеді
. 
Жер
шарының
кейбір
бөліктерінде
, 
ылғалдың
таралу
ерекшелі
-
гіне
байланысты
зоналық
заңдылық
меридиандық
сипат
алады
. 
Он
-
дай
жағдай
Солтүстік
Америкадағы
Ұлы
Жазық
пен
Аустралияның
шығысына
тəн
. 
Ал
биік
таулы
аудандарда
биіктікке
қарай
жылу
мен
ылғал
мөлшерінің
өзгеруі
зоналық
заңдылықтың
ерекше
түрі
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: