Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

301
Топырақ
туралы
ілімнің
негізін
салған
орыс
ғалымы
– 
В
. 
В
. 
До
-
кучаев
, 
ол
ең
алғаш
рет
топырақтың
генетикалық
түрлерін
жіктеп
, 
олардың
қалыптасуы
мен
географиялық
ендіктер
бойынша
таралу
заңдылығын
негіздеді
.
Топырақтың
қалыптасуына
бірнеше
факторлар
əсер
етеді
:
1. 
Түпнегіз
жыныстар
;
2. 
Климаттық
жағдай
;
3. 
Тіршілік
өкілдерінің
əрекеті
.
Ең
басты
топырақ
қалыптастырушы
фактор
– 
климат
, 
ол
тау
жыныстарының
үгілу
сипатына
, 
топырақтағы
жылу
жəне
су
режиміне
, 
топырақта
жүретін
түрлі
əрекеттердің
жылдамдығына
, 
өсімдік
жамылғысының
таралу
сипатына
ықпал
жасайды
. 
Топырақ
құрамының
50-60, 
кейде
, 
тіпті
, 90-97%-
ға
жуығын
минералдық
заттар
құрайды
. 
Ол
заттар
топырақ
құрамындағы
қоректік
заттарды
құрайды
, 
олар
кальций
, 
магний
, 
күкірт
, 
калий
, 
фосфор
, 
темір
сияқты
элементтерден
тұрады
.
Топырақтың
органикалық
бөлігі
шірінді
заттар
қалдығынан
құралады
, 
оны
қарашірік
 
(
гумус
) 
деп
атайды
. 
Қарашірік
– 
топырақ
құнарлылығының
ең
басты
көрсеткіші
. 
Топырақ
құрамындағы
қарашіріктің
жиынтық
қоры
шамамен
160
т
/
га
-
ға
тең
болады
. 
Қарашірік
қоры
ең
мол
топырақ
– 
қара
 
топырақ
болып
табылады
. 
Сол
себепті
В
. 
В
. 
Докучаев
 
қара
топырақты
жерлер
Ресейдің
негізгі
байлығы
деп
санаған
.
Қазақстан
жерін
алып
жатқан
осындай
құнарлы
қара
топырақты
алап
тың
жəне
тыңайған
жерлерді
игеру
науқаны
кезеңінде
аяусыз
пайдаланылып
, 
өзінің
құнарын
едеуір
деңгейде
төмендеткен
бола
-
тын
. 
Қазіргі
кезеңде
бұл
топырақ
құнарлылығын
қалпына
келтіру
мақсатындағы
агротехникалық
шаралар
кеңінен
жүргізіліп
, 
мемле
-
кет
тарапынан
қамқорлыққа
алынуда
.
Топырақтың
құнарлығы
оның
табиғи
жəне
мəдени
өсімдіктердің
қалыпты
өсуі
мен
дамуын
қамтамасыз
ету
қабілетін
анықтайды
. 
Топырақтың
табиғи
құнарлылығы
олардың
түзілуі
мен
қалыптасуы
барысында
топырақ
түзуші
факторлардың
өзара
əрекеті
əсеріне
тəуелді
болады
жəне
онда
өсетін
табиғи
өсімдіктердің
өнімділігі
арқылы
бағаланады
. 
Топырақта
жүретін
күрделі
биологиялық
, 
физикалық
-
химиялық
тізбекті
əрекеттердің
тіршілік
қабықтары
үшін
мəні
зор
. 
Сондықтан
еңбек
адамы
ежелден
осы
табиғи
байлыққа
үлкен
құрметпен
қарайды
. 

302
Өсімдік
жамылғысы
қалыпты
өсіп
, 
биологиялық
өнімділік
жоғары
болу
үшін
топыраққа
мынадай
жағдайлар
қажет
:
1. 
Өсімдік
бойына
сіңіре
алатын
жағдайдағы
қоректік
заттардың
жиынтығы
болуы
тиіс
;
2. 
Өсімдіктер
бойына
сіңіре
алатындай
жағдайдағы
су
мөлшері
болуы
тиіс
;
3. 
Өсімдік
тіршілігі
үшін
қажетті
мөлшердегі
оттегімен
қамтамасыз
етілуі
тиіс
;
4. 
Топырақтың
химиялық
жəне
механикалық
құрылымы
өсімдік
тамырларының
топыраққа
емін
-
еркін
өтуін
жəне
одан
қоректік
зат
-
тар
мен
ылғалды
қажетінше
алуын
қамтамасыз
етуі
тиіс
;
5. 
Топырақ
құрамында
өсімдіктер
тіршілігі
үшін
зиянды
қоспалар
болмауы
тиіс
.
Өсімдіктер
топырақ
құрамынан
негізгі
қорек
көзі
ретінде
азот
, 
фосфор
, 
калий
, 
кальций
, 
темір
, 
күкіртті
сіңіре
алады
. 
Н
. 
П
. 
Ремезов
-
тің
деректері
бойынша
, 
қара
топырақтың
құрамындағы
азот
пен
фосфор
қорының
көптігі
соншалық
, 
бидайдан
орташа
түсім
алған
жағдайдың
өзінде
, 
ол
əлі
де
250 
жылға
жетеді
, 
ал
калий
қоры
3 
мың
жылға
жететіндей
мөлшерде
екен
.
Бірақ
өсімдіктер
үшін
бұл
элементтердің
мөлшері
емес
, 
өсімдік
сіңіре
алатындай
ыңғайлы
түрде
кездесуі
маңызды
.
Топырақта
кездесетін
азоттың
көп
бөлігі
органикалық
азот
түрінде
болады
, 
сондықтан
оны
, 
əсіресе
мəдени
өсімдіктердің
өз
бойына
сініруі
өте
күрделі
процесс
. 
Сондықтан
кейбір
қажетті
элементтерді
химиялық
тыңайтқыштар
түрінде
топыраққа
қосымша
енгізуге
тура
келеді
. 
Оның
тағы
бір
себебі
жыл
сайын
жиналған
өніммен
бірге
химиялық
элементтер
де
топырақтан
алынып
, 
оның
қоры
азаяды
. 
АҚШ
-
тың
орталық
аудандарында
20 
жыл
ішінде
топырақтағы
азот
мөлшері
20% -
ға
, 
келесі
20 
жылда
10% -
ға
, 
келесі
20 
жылда
7%-
ға
кемігені
анықталып
отыр
.
Топырақ
механикалық
құрамына
қарай
сазды
, 
саздауыт
, 
құмды
, 
құмайт
топырақ
түрлеріне
жіктеледі
. 
Өсімдіктердің
жақсы
өсуі
үшін
құмайт
жəне
саздауыт
топырақтар
тиімді
, 
өйткені
олар
арқылы
ауа
мен
ылғалдың
еркін
қозғалуына
мүмкіндік
бар
.
Топырақтың
географиялық
таралуы
жоғарыда
аталған
топырақ
қалыптастырушы
факторлардың
өзара
əрекетіне
байланысты
бола
-
ды
. 
В
. 
В
. 
Докучаевтың
жіктемесі
бойынша
топырақтың
басты
10 
түрі

303
бар
, 
ал
қазіргі
кезде
топырақтың
100-
ден
астам
түрі
ажыратылады
. 
Топырақ
жазық
жерлерде
ендік
 
зоналық
 
заңдылығы
бойынша
, 
ал
тауларда
биіктік
 
белдеулілік
бойынша
таралады
.
Солтүстіктен
оңтүстікке
қарай
топырақ
түрлері
табиғат
зонала
-
ры
бойынша
таралады
:
• 
Тундра
зонасында
тундраның
 
глейлі
 
топырағы
;
• 
Қылқан
жапырақты
(
тайга
) 
орманда
күлгін
 
топырақ
;
• 
Аралас
орманда
шымды
-
күлгін
 
топырақ
;
• 
Жалпақ
жапырақты
орманда
сұр
 
орман
 
топырағы
;
• 
Дала
зонасында
қара
жəне
каштан
 
топырағы
;
• 
Шөлейт
зонасында
сұр
 
топырақ
таралады
.
Биік
тау
бастарында
биіктік
белдеулілікке
сəйкес
жазық
жердегі
топырақтың
биік
таулық
аналогтары
кездеседі
. 
Сонымен
қатар
жазық
жерлердің
өзінде
зоналық
заңдылыққа
бағынбайтын
топырақ
түрлері
кездесуі
мүмкін
. 
Ірі
өзен
бойындағы
жайылмаларда
аллювийлі
 
топырақ
, 
шалғындық
 
топырақтар
, 
ал
жерасты
суының
деңгейі
жоғары
жерлерде
батпақты
 
топырақ
 
түрлері
таралады
.
Шөл
жəне
шөлейт
зоналарында
тұзды
топырақтар
– 
сор
 
жəне
сортаң
 
алаңқайларды
көптеп
кездестіруге
болады
.
7.4. 
Биосфераны
 
қорғау
 
проблемалары
. 
Қорғауға
 
алынатын
 
аумақтар
Биосфераны
 
қорғау
 
проблемалары
.
 
Адамзаттың
саналы
қоғамы
қалыптаса
бастаған
кезден
бастап
, 
адам
мен
табиғат
арасындағы
неғұрлым
тиімді
қарым
-
қатынасты
қалыптастыру
мəселесі
қолға
алынып
келеді
. 
Əсіресе
, 
мұндай
шаралар
ХХ
ғасырдан
бастап
жос
-
парлы
түрде
, 
барлық
елдер
деңгейінде
тұрақты
жүргізіліп
келеді
. 
1948 
жылы
табиғат
пен
табиғат
ресурстарын
қорғаудың
Халықаралық
одағы
құрылды
. 1971 
жылы
ЮНЕСКО
«

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: