Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

271
Көптеген
қазаншұңқырлардан
марганец
,
 
темір
,
 
алюминий
; 
жағалаудағы
құмды
шөгінділерден
алтын
; 
қайраңдардан
фосфо
-
рит
, 
ең
бастысы
– 
Парсы
шығанағынан
, 
Қызыл
теңіз
бен
Батыс
Үндістан
, 
Аустралия
маңдарынан
мұнай
мен
газ
 
кен
орындары
; 
Қызыл
теңіздің
ойыстарынан
металдарга
өте
бай
тұзды
тұнбалар
табылған
.
Үнді
мұхиты
алабында
Дүниежүзілік
мұхиттағы
ең
жоғары
беткі
су
температурасы
тіркелген
: 
Парсы
шығанағында
+34
0
С
, 
Қызыл
теңізде
+31°
С
, 
мұхиттың
шығыс
бөлігінде
+30
0
С
-
ге
дейінгі
температура
байқалады
.
Үнді
мұхиты
мен
оның
теңіздерінің
биологиялық
қорлары
6000 
жылдан
бері
пайдаланылып
келеді
. 
Балық
аулау
үшін
жергілікті
шеберлер
жасаған
кішігірім
қайықтар
– 
желкенді
катамарандар
осы
кезге
дейін
қолданылуда
. 
Дегенмен
, 
мұхиттың
биоқорлары
əлі
дұрыс
зерттелмегендіктен
, 
толығымен
пайдаланылмай
келеді
, 
мұнда
дүние
жүзінде
ауланатын
балықтың
4-5%-
ы
ғана
ауланады
.
Жалпы
алғанда
Үнді
мұхиты
аз
зерттелген
. 
Оның
табиғи
қорлары
əлі
толық
игерілмеген
. 
ХХ
ғасырдың
60-
жылдарынан
бастап
қана
Үнді
мұхитын
зерттеуге
көптеген
елдердің
ондаған
зерттеу
кемелері
жұмылдырылып
, 
ірі
халықаралық
ғылыми
-
зерттеу
жұмыстары
басталды
. 
ЮНЕСКО
шеңберінде
жүргізілетін
жұмыстар
қатарына
балық
шаруашылығы
саласындағы
зерттеулер
де
жатады
.
Парсы
 
шығанағы
– 
бұл
орташа
тереңдігі
35 
метрге
дейін
бара
-
тын
, 
кішігірім
(
ұзындығы
900 
км
, 
ауданы
241 
мың
км
2
) 
қайраңдық
теңіз
. 
Ол
мұнай
мен
газға
өте
бай
, 
мұның
өзі
оны
халықаралық
саяси
, 
экономикалық
жəне
əскери
мəселелердің
орталығы
етеді
. 
Шығанақ
Полярлық
Орал
маңынан
басталатын
мұнай
-
газ
зонасының
оңтүстік
бөлігі
болып
табылады
. 
Сауд
Арабиясында
, 
Иран
, 
Ирак
, 
Кувейтте
, 
Біріккен
Араб
Əмірлігінде
жəне
шығанақтың
түбінде
мұнайдың
едəуір
бөлігі
шоғырланған
. 
Шығанақтың
өзінде
50-
ден
астам
кен
орны
орналасқан
.
Жалпы
алғанда
, 
Парсы
шығанағы
Иран
мен
Арабия
арасындағы
жер
қыртысы
иінінің
шөгінді
жыныстармен
толған
ойпатты
бөлігін
алып
жатыр
. 
Шығанақ
мұхитпен
Ормуз
бұғазы
арқылы
жалғасқан
. 
Ол
кезінде
солтүстік
-
батысқа
қарай
сұғына
еніп
жатқан
, 
бірақ
кейіннен
бұл
су
айдыны
өзен
шөгінділерімен
толтырылған
. 
Қазіргі
кезде
шығанақтың
солтүстік
-
батысына
Тигр
, 
Евфрат
жəне
Карун
өзендерінің
бірігуінен
түзілген
ортақ
су
жүйесі
– 
Шатт
-
əл
-
Араб
өзендері
құяды
. 
Бұл
өзендер
өздерімен
бірге
көптеген
қатты
жыны
-
старды
ағызып
əкеледі
.

272
Шығанақтың
құрғақ
, 
континентті
климаты
субтропиктен
тропиктікке
қарай
өтпелі
сипат
алады
. 
Жазы
ұзақ
, 
ыстық
, 
жауын
-
шашын
өте
сирек
жауады
, 
бірақ
булану
жоғары
болғандықтан
ауа
өте
ылғалды
болады
. 
Ұсақ
құмдарды
ұшырып
əкелетін
шаңды
дауылдар
жиі
соғады
. 
Қысы
салқын
, 
температура
+15
0
С
шамасында
, 
кейде
температураның
0
0
С
-
ге
дейін
күрт
ауытқуы
байқалады
. 
Су
температурасы
жазда
+34
0
С
-
ге
дейін
жоғарылайды
, 
таяз
шығанақтарда
одан
да
жоғары
болады
. 
Жылдық
булану
мөлшері
өзен
ағыны
мен
жауын
-
шашын
мөлшерінен
210 
км
3
артық
. 
Сондықтан
шығанақтың
солтүстік
-
батыс
бөлігінде
судың
тұздылығы
41
0
/
00
-
ге
жетеді
, 
мұхитқа
қарағанда
, 
шығанақта
судың
деңгейі
төмендейді
.
Жануарлар
дүниесі
тропиктік
сипатта
болады
. 
Оңтүстік
жағалауда
маржан
рифтері
кең
таралған
. 
Бұрын
шығанақта
інжу
көп
терілген
, 
қазіргі
кезде
бұл
кəсіпшілік
жоққа
тəн
. 
Балық
аулау
(
сардина
, 
анчоус
, 
макрель
, 
ұсақ
шаяндар
, 
таңқышаяндар
) 
негізгі
кəсіпке
айналған
.
Қызыл
 
теңіз
– 
жерортатеңіздік
сипаттағы
материк
аралық
тропиктік
теңіз
. 
Ол
Африка
мен
Арабия
аралығындағы
жер
қыртысының
ұзын
, 
жіңішке
тектоникалық
жарығында
орналасқан
. 
Теңіздің
ұзындығы
2000 
км
шамасында
, 
ені
150 
км
-
ге
жетеді
.
Теңіздің
ұзына
бойымен
бірнеше
қазаншұңқырдан
тұратын
, 
тереңдігі
3040 
метрге
жететін
түзу
орталық
ойыс
өтеді
. 
Африка
мен
Арабия
тектоникалық
тақталарын
бөліп
жатқан
бұл
жас
рифттің
ені
10 
км
шамасында
болады
. 
Ол
Шығыс
Африка
жарықтарының
орасан
үлкен
жүйесімен
тікелей
байланысты
болып
келеді
. 
Рифттің
жасы
оңтүстік
бөлігінде
5 
млн
жыл
шамасында
, 
солтүстігінде
кейінірек
қалыптасқан
. 
Теңізде
мұнай
мен
газдың
бірнеше
кен
орындары
ашылған
. 
Мұнай
Суэц
каналында
да
өндіріледі
.
Теңіздің
қазаншұңқырларында
2000 
м
жəне
одан
да
тереңде
ыстық
тұзды
ерітінділер
(
температурасы
+70
0
С
) 
табылған
, 
олардың
орташа
тұздылығы
270
0
/
00
, 
ең
жоғары
түздылық
315
0
/
00
-
ге
дейін
жетеді
. 
Тұзды
ерітінділердің
химиялық
құрамы
теңіз
суынан
үлкен
айырма
жасайды
. 
Оның
құрамында
темір
, 
мырыш
, 
мыс
, 
марганец
тотықтары
көп
болады
.
Терең
сулы
қазаншұңқырлардың
түптік
шөгінділері
құрамында
əртүрлі
металл
тотықтары
бар
тұзды
ерітінділермен
қаныққан
сулы
тұнба
күйінде
болады
. 
Бұл
жартылай
сұйық
полиметалл

273
кені
(
мырыш
, 
қорғасын
, 
марганец
, 
мыс
, 
алтын
, 
күміс
) 
аса
жоғары
бағаланады
. 
Қазірдің
өзінде
мұнда
күміс
өндіріле
бастады
.
Теңіз
негізінен
тропиктік
шөлдер
зонасында
орналасқан
. 
Оның
ең
солтүстік
бөлігіне
субтропиктік
құрғақ
климат
тəн
. 
Жазда
теңіз
үстіндегі
күндізгі
ауа
температурасы
+30
0
С
-
ден
артық
, 
жағалауда
+40
0
С
шамасында
; 
қыста
солтүстікте
+15
0
С
, 
орталық
жəне
оңтүстік
бөліктерде
+20
0
С
-
ге
дейін
жетеді
. 
Буланушылық
жылына
3000 
мм
-
ді
құрайды
. 
Соның
нəтижесінде
судың
тұздылығы
артып
, 
тұздылығы
өте
жоғары
(40,5-41
0
/
00
) 
жəне
тығыз
болатын
тереңдегі
су
қабаттары
қалыптасады
.
Теңізде
балықтардың
жүздеген
түрлері
мекендейді
, 
олардың
ара
-
сында
сардинелла
, 
ұшқыш
балық
, 
тас
алабұғасы
, 
скумбрия
жəне
т
.
б
. 
бар
. 
Сонымен
қатар
, 
ұсақ
шаяндар
, 
лангуст
, 
теңіз
тасбақалары
жəне
дюгондар
таралған
.
Теңізде
кеме
жүзу
жағдайлары
қиын
. 
Кейбір
аудандар
өте
нашар
зерттелген
. 
Маржан
рифтері
терең
ойыстармен
кезектесіп
келеді
. 
Маржан
полиптерінің
тобы
жылдам
дамып
-
жетіліп
, 
пішіндерін
ұдайы
өзгертіп
отырады
, 
оларды
кейде
күшті
дауылдар
бұзып
та
кетеді
. 
Қызыл
теңіз
басқа
су
айдындарымен
Суэц
каналы
жəне
Баб
-
əл
-
Мандеб
бұғазы
арқылы
байланысады
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: