Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

257
температурасы
+23
0
С
шамасында
болады
. 
Температурасы
əртүрлі
болатын
ағыстар
көбінесе
қоңыржай
белдеулерде
түйіседі
. 
Бұл
ау
-
дандарда
биологиялық
өнімділік
деңгейі
өте
жоғарылайды
.
Суық
 
ағыс

Жылы
 
ағыс
125-
сурет
.
 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
беткі
 
ағыстары
 
жүйесі
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
сулары
 
біртұтас
жүйе
құра
отырып
, 
бір
-
бірінен
шартты
түрде
материктер
арқылы
бөлінетін
мұхит
айдындарына
ажыратылады
.
Тынық
 
мұхит
– 
ең
үлкен
мұхит
, 
оның
ауданы
178,7 
млн
км
2
. 
Кейде
оны
Ұлы
мұхит
деп
те
атайды
. 
Ол
Дүниежүзілік
мұхит
айдынының
тең
жартысына
жуығын
, 
Жер
шары
беткі
бөлігінің
1/3 
бөлігін
алып
жатыр
. 
Мұхит
суының
жалпы
көлемі
710,4 
млн
км
3
. 
Ор
-
таша
тереңдігі
3980 
метрге
жуықтайды
, 
ал
ең
терең
жері
– 
Мариана
шұңғымасы
, 
тереңдігі
11022 
метрге
жетеді
(
126-
сурет
).
Тынық
мұхиты
Африкадан
басқа
бес
материктің
жағалауын
шайып
жатыр
. 
Тынық
мұхит
аралдардың
өте
көп
болуымен
де
ерекшеленеді
. 
Олардың
жиі
шоғырланған
ауданы
Мұхит
 
аралдары
(
Океания
) 
деген
атпен
белгілі
. 
Мұхиттың
пішіні
дөңгеленіп
келген
, 
əсіресе
, 
тропиктік
жəне
экваторлық
белдеулерде
батыстан
шығысқа
қарай
өте
енді
болып
келеді
. 
Көлденең
қимасы
17,2 
мың
км
, 
теңіздерімен
бірге
20 
мың
км
-
ге
созылып
жатыр
. 
Сондықтан
да
мұхит
беткі
сулары
салыстырмалы
түрде
жылы
болады
. 
Шығысында
мұхиттың
жағалау
сызықтарының
пішіні
қарапайым
, 
ал
батысында
өте
күрделі
болып
келеді
. 
Оған
Еуразия
жағалауындағы
теңіздер
, 
шығанақтар
мен
бұғаздардың
күрделі
жиынтығы
дəлел
болады
.

258
126-
сурет
.
 
Тынық
 
мұхитының
 
түпкі
 
жер
 
бедері
 
мен
 
жағалау
 
сызығы
Мұхиттың
солтүстік
бөлігі
оның
оңтүстігімен
салыстырғанда
жылы
болып
келеді
, 
ол
Солтүстік
Мұзды
мұхиттың
салқын
сула
-
рынан
Чукот
жəне
Аляска
түбектері
мен
Алеут
жəне
Командор
аралдарының
суасты
жоталар
тізбегі
арқылы
бөлініп
жатуымен
түсіндіріледі
. 
Ал
оңтүстігінде
Антарктида
маңындағы
салқын
сулар
жəне
Батыс
Желдер
суық
ағысы
ықпалымен
өте
зор
кеңістіктерде
мұхит
суының
температурасы
күрт
төмендейді
.
Мұхит
жан
-
жағынан
тектоникалық
жəне
жанартаулық
жол
-
мен
қалыптасқан
тау
жүйелерімен
көмкерілген
. 
Олар
жалпы
атпен
Тынықмұхиттық
«
отты
шеңбер
» 
деп
аталады
. 
Жанартау
атқылау
жəне
аса
қуатты
жер
сілкінулер
Чили
, 
Перу
, 
Аляска
, 
Жапония
, 
Ку
-
рил
, 
Алеут
жəне
Гавай
аралдары
жағалауларына
апат
əкелетін
цуна
-
ми
құбылыстарын
туғызады
. 
Цунами
кезінде
толқын
жылдамдығы
700 
км
/
сағатқа
дейін
жетіп
, 
ашық
мұхит
айдынында
толқын
2 
метрге
, 
ал
жағалауға
жақындаған
сайын
10-15 
метр
, 
тіпті
одан
да
жоғары
биіктерге
көтеріледі
. 2007 
жылдың
тамыз
айында
Перу
мен
Чили
жағалауларында
бірнеше
рет
қайталанған
апатты
жер
сілкінулері
осы
«
отты
шеңберде
» 
болып
жататын
қозғалыстардың
жаңғырығы
іспетті
.
Мұхит
аумағының
үлкендігі
, 
географиялық
жəне
экологиялық
жағдайларыңың
əркелкі
болуына
байланысты
Тынық
мұхиттың
өсімдіктер
мен
жануарлар
дүниесі
де
алуан
түрлі
. 
Кəсіптік
маңызы
бар
балық
түрлерінің
көп
болуымен
де
ерекшеленеді
. 

259
Тропиктер
маңындағы
аралдарда
кең
таралған
маржан
рифтерінің
жануарлар
дүниесі
өте
күшті
дамыған
: 
мүнда
маржан
полиптері
, 
бақалшақтар
мен
балықтардың
түрлері
айрықша
мол
. 
Мұхиттағы
басты
кəсіптік
маңызы
бар
балықтар
– 
минтай
, 
анчоус
, 
майшабақ
, 
сардина
, 
ставрида
, 
скумбрия
, 
сайра
, 
көксерке
, 
нəлім
, 
табан
балық
, 
палтус
, 
алабұға
. 
Бүгінгі
таңда
Тынық
мұхит
суларынан
аулана
-
тын
кəсіптік
балықтар
дүниежүзілік
өнімнің
50 
пайызға
жуығын
құрайды
.
Тынық
 
мұхит
 
құрамына
:
 
Беринг
теңізі
, 
Охот
теңізі
, 
Жапон
теңізі
, 
Ішкі
Жапон
теңізі
, 
Сары
теңіз
, 
Шығыс
-
Қытай
теңізі
, 
Оңтүстік
-
Қытай
теңізі
, 
Филиппин
теңізі
, 
Ява
теңізі
, 
Сулу
теңізі
, 
Сулавеси
теңізі
, 
Бали
теңізі
, 
Флорес
теңізі
, 
Банда
теңізі
, 
Серам
теңізі
, 
Хальма
-
хера
теңізі
, 
Молукка
теңізі
, 
Маржан
теңізі
, 
Фиджи
теңізі
, 
Росс
теңізі
, 
Амундсен
теңізі
, 
Беллинсгаузен
теңіздері
кіреді
.
Тынық
 
мұхит
 
құрамына
: 
Аляска
шығанағы
, 
Калифорния
шығанағы
, 
Панама
шығанақтары
; 
Беринг
бұғазы
, 
Лаперуза
бұғазы
, 
Татар
бұғазы
, 
Цугару
(
Сангар
) 
бұғазы
, 
Корея
бұғазы
, 
Тайвань
бұғазы
, 
Малакка
бұғазы
, 
Сингапур
бұғазы
, 
Зонд
бұғазы
, 
Макасар
бұғазы
, 
Торрес
бұғазы
, 
Кук
бұғазы
, 
Магеллан
бұғаздары
кіреді
.
Тынық
мұхит
құрамына
кіретін
ірі
теңіздерінің
қысқаша
физикалық
-
географиялық
сипаттамасы
.
Беринг
 
теңізі
 
– 
ең
солтүстіктегі
(51 
жəне
66°
с
.
е
. 
аралығы
) 
аса
үлкен
жағалық
теңіз
, 
ауданы
2 
млн
315 
мың
км
2
, 
ең
терең
жері
4097 
метр
. 
Теңіз
оңтүстігінде
мұхит
суларынан
Алеут
жəне
Командор
аралдарын
құрайтын
жанартаулық
жоталар
тізбегі
арқылы
бөлініп
жатыр
. 
Бұл
аралдар
сейсмикалық
жағынан
өте
белсенді
, 
жер
сілкінулер
жиі
болып
тұрады
. 
Соның
нəтижесінде
пайда
болған
цунами
толқындары
бірнеше
мыңдаған
километр
қашықтыққа
дейін
тарала
-
ды
. 
Теңіз
субарктикалық
аймақта
орналасқан
. 
Солтүстік
Мұзды
мұхит
үстінен
келетін
суық
ауа
массалары
басым
əсер
етеді
, 
теңіз
бетінде
қыста
қалыңдығы
2 
метрге
жететін
мұз
қатады
. 
Мұз
теңіз
бетінің
80%-
ға
жуығын
жауып
жатыр
, 
су
өте
қозғалмалы
болғандықтан
жəне
шығыстан
Алеут
жылы
ағысының
келуіне
байланысты
біртұтас
мұз
жамылғысы
қалыптаса
алмайды
. 
Жаз
кезінде
беткі
су
6
0
С
, 
ал
оңтүстікте
10
0
С
-
ге
дейін
жылына
-
ды
. 
Теңіз
суында
300-
ден
астам
балық
тіршілік
етеді
, 
оның
30-
дан
астамының
кəсіптік
маңызы
жоғары
. 
Сүтқоректілерден
итбалықтар
, 
калан
, 
теңіз
мысықтары
көптеп
кездеседі
. 
Азық
іздеген
мұртты
кит
, 
кашалот
пен
касаткаларды
да
кездестіруге
болады
. 

260
Жағалаулар
жаз
кезінде
құс
базарына
айналады
. 
Теңіз
суы
өнеркəсіпті
аудандардан
қашық
орналасқандықтан
ластануға
ұшырамаған
, 
сондықтан
табиғи
орта
жақсы
сақталған
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: