Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

242
Океаносфера
мен
атмосфера
арасындағы
өзара
байланыс
мұхит
физикалық
географиясының
аса
маңызды
проблемаларының
бірі
. 
Байланыстар
мазмұнына
қарай
жылулық
 
(
тəуліктік
температура
өзгерісі
), 
динамикалық
 
(
толқындар
түзілісі
) 
жəне
аралас
(
мұхит
ағыстары
қозғалысы
) 
деп
бөлінеді
. 
Бұл
байланыстар
нəтижесінде
мұхит
пен
атмосфера
арасындағы
энергия
жəне
зат
алмасу
процесі
жүзеге
асады
. 
Олар
планетарлық
масштабтағы
жəне
мұхит
жүйелері
арасындағы
ылғал
, 
тұз
, 
газ
алма
-
суды
реттеп
отырады
. 
Дүниежүзілік
мұхит
энергиясы
барлық
бөлікте
бірдей
емес
, 
ассимметриялық
сипат
алады
: 
Солтүстік
Жарты
шарда
төрт
ірі
жылы
ағыстар
жүйесі
(
Гольфстрим
, 
Куросио
, 
Солтүстік
Атлант
жəне
Норвег
), 
ал
Оңтүстік
Жарты
шарда
үш
орталық
арқылы
(
Африканың
оңтүстік
шығысы
, 
Аустралияның
шығысы
мен
60
о
о
.
е
. 
оңтүстікке
қарай
орналасқан
циркумполярлық
облыс
) 
əрекет
жасайды
. 
Мұхит
пен
атмосфера
арасындағы
өзара
байланыстың
аса
маңызды
бөлігі
оттегі
мен
көмір
қышқыл
газының
алмасуы
арқылы
жүзеге
асады
. 
Мұхиттағы
бос
оттегі
молекулалары
фитопланктон
фотосинтезі
нəтижесінде
түзіледі
. 
Олар
заттардың
биохимиялық
өзгерістерін
жүзеге
асырады
, 
артық
бөлігі
атмосфераға
бөлініп
шығады
(
басым
бөлігі
тропиктік
ендіктерде
). 
Еріген
оттегі
мұхит
суының
барлық
тереңдіктерінде
кездеседі
(
тек
кейбір
терең
шұңғымалардан
басқа
, 
мəселен
, 
Қара
теңіз
). 
Бұл
өз
тарапынан
барлық
тереңдіктерде
тіршіліктің
қарқынды
дамуы
мен
органикалық
жəне
минералдық
заттардың
тотығуына
жағдай
жасайды
. 
Мұхит
суында
атмосферамен
салыстырғанда
50 
есе
артық
мөлшерде
еріген
көмір
қышқыл
газы
жинақталған
, 
əсіресе
, 
оның
концентрациясы
жоғарғы
ендіктерде
қомақты
болып
келеді
. 
Өйткені
түпкі
салқын
суларда
олардың
ерігіштігі
күрт
жоғарылайды
. 
Интенсивті
биохимиялық
үдерістер
нəтижесінде
органикалық
заттар
түзіледі
,
олардың
негізінде
азық
тізбегі
қалыптасады
. 
Осы
тізбектің
соңғы
өнімдері
түптік
шөгінділер
мен
көмірсутектік
пайдалы
қазбаларды
түзеді
. 
Сондай
-
ақ
көмір
қышқыл
газы
теңіз
организмдерінің
əк
тасты
қаңқалары
мен
панцирлерін
құрайды
. 
Мұхит
суы
құрамындағы
оттегі
мен
көмір
қышқыл
газының
арақатынасы
антропогендік
əрекеттер
нəтижесінде
өзгеруде
, 
соның
əсерінен
ауадағы
оттегі
мөлшері
азайып
, 
керісінше
көмір
қышқыл
газының
концентрациясы
күрт
жоғарылауда
.

243
Океаносфера
мен
литосфера
арасындағы
өзара
байланыс
Дүниежүзілік
мұхит
эволюциясында
аса
маңызды
орын
алады
. 
Бұл
байланыс
, 
əсіресе
, 
мұхиттың
жағалық
бөлігінде
ерекше
қарқын
ала
-
ды
. 
Ол
жағалық
бөліктердің
қалыптасуынан
, 
тұздардың
келуінен
, 
мұхит
түпкі
шөгінділерінің
түзілуінен
айқын
көрінеді
.
Океаносфера
мен
биосфера
арасындағы
өзара
байланыс
тірі
организмдердің
тіршілік
ортасы
ретіндегі
маңызымен
түсіндіріледі
. 
Тіршілік
өнімділігі
ашық
мұхитпен
салыстырғанда
жағалық
бөлікте
50 
есе
жоғары
.
Океаносфера
мен
педосфера
(
мұхит
түпкі
шөгінділері
немесе
«
мұхит
топырағы
») 
арасындағы
өзара
байланыс
жергілікті
маңыз
алады
. 
Оның
түзілу
жылдамдығы
мен
қалыңдығы
мұхит
суының
тік
бағыттағы
қозғалыстарына
да
тəуелді
. 
Конвергенция
зонасында
планктон
өнімділігі
төмен
болса
, 
керісінше
дивергенция
зонасында
күрт
жоғарылайды
. 
Сондықтан
да
жоғарыда
аталған
сфералар
арасында
, 
яғни
гидродинамика
, 
химиялық
элементтер
балансы
жəне
биологиялық
өнімділік
арасын
-
да
өте
тығыз
байланыстар
орнаған
.
Дүниежүзілік
мұхит
біртұтастығымен
қатар
кеңістіктік
жіктелуімен
де
ерекшеленеді
. 
К
. 
К
. 
Марков
бойынша
мұхит
географиялық
қабығы
да
бір
-
бірінен
айтулы
айырмашылық
жа
-
сайтын
: 
ендік
зоналалылық
, 
тереңдік
белдеулері
жəне
секторлық
(
азоналылық
) 
бөліктер
сияқты
үш
бөлікке
бөлінеді
. 
Мұхит
ендік
зоналалығы
алғаш
рет
Д
. 
В
. 
Богданов
бойынша
11: 
экваторлық
, 
екі
тропиктік
, 
екі
субтропиктік
, 
екі
қоңыржай
, 
екі
субполярлық
жəне
екі
полярлық
зоналарға
жіктелген
болатын
. 
С
. 
В
. 
Калесник
мұхит
зоналық
жүйелерін
8 
табиғат
зонасы
-
на
бөлді
: 
Солтүстік
Мұзды
мұхит
теңіздері
, 
солтүстік
қоңыржай
, 
солтүстік
пассат
ағыстары
жүйесі
(
субтропиктік
жəне
тропиктік
зоналардың
қосындысы
), 
маржандық
теңіздер
(
экватор
зонасы
), 
оңтүстік
пассат
ағыстары
жүйесі
(
оңтүстік
қоңыржай
зона
), 
Оңтүстік
мұхиттың
орта
зонасы
(
субантарктикалық
зона
) 
жəне
Оңтүстік
Мұзды
мұхит
теңіздері
.
Г
. 
М
 
Игнатьев
Тынық
мұхит
мысалында
ландшафтылық
-
географиялық
негізде
: 
тропиктік
, 
полярлық
 
(
солтүстік
жəне
оңтүстік
),
 
екі
 
субтропиктік
,
 
екі
 
қоңыржай
,
 
екі
 
субполярлық
сияқты
8 
зонаны
ажыратты
.
Қазіргі
кезде
мұхит
зоналылығы
О
. 
К
. 
Льеонтьев
аудандасты
-
руы
бойынша
: 
арктикалық
, 
субарктикалық
, 
солтүстік
қоңыржай
, 

244
экваторлық
-
тропиктік
, 
оңтүстік
қоңыржай
, 
субантарктикалық
, 
антарктикалық
болып
7 
зонаға
ажыратылады
.
Мұхит
суындағы
азоналылық
тереңдікке
қарай
жіктелуі
мен
секторлық
айырмашылықтан
айқын
көрінеді
(
121-
сурет
). 
121-
сурет
.
 
Мұхит
 
суының
 
тереңдікке
 
қарай
 
жіктелуі
Тереңдігіне
қарай
мұхит
мынадай
географиялық
кешендерге
бөлінеді
:
1. 0 
м
– 
жер
мен
аквальды
геокешендерді
бөліп
тұрған
деңгей
, 
литораль
деп
аталады
;
2. 200 
м
– 
фотосинтез
жүретін
су
кеңістігі
мен
тереңдегі
геожүйелер
арасындағы
шекара
, 
субтидаль
деп
аталады
(
түпкі
жер
бедерінде
материктік
қайраңның
ең
шеткі
бөлігіне
сəйкес
келеді
);
3. 200-1000 
м
шамасы
батиаль
, 
онда
су
температурасы
20
0
С
-
ден
4
0
С
-
ге
дейін
төмендейді
, 
материктік
қайраң
мен
материктік
беткейдің
шектесу
аймағына
сəйкес
келеді
;
4. 2000-4000 
м
шамасы
, 
бұдан
тереңде
абиссальды
геожүйелер
қалыптасады
(
материктік
беткейдің
ең
шеткі
бөлігіне
сəйкес
келеді
);
5. 4000-5000 
м
шамасы
, 
бұл
тереңдіктерге
ішкі
абиссальдық
ең
төмен
температура
тəн
, 
жоғарыда
карбонатты
шөгінділер
, 
ал
одан
тереңде
белдеулерге
байланысты
генезисі
бөлек
жыныстар
жинақталады
(
түпкі
жер
бедерінің
көлденең
қимасында
майысуларға
қарағанда
көтеріңкі
пішіндер
басым
болады
);
6. 6000 
м
шамасы
, 
одан
тереңде
ультраабиссальды
геожүйелер
(
түпкі
жер
бедерінде
терең
мұхит
шұңғымаларына
сəйкес
келетін
) 
таралған
.

245
Мұхит
табанындағы
ерекше
құрылымдардың
бірі
– 
гойот
деп
аталады
. 
Олар
кесілген
конус
пішініне
ұқсайды
, 
кейде
төбесі
тегіс
те
болып
келетін
жеке
дара
суасты
жоталары
түрінде
таралады
. 
Олар
тереңдігі
1000-1500 
метр
шамасындағы
мұхит
табандарында
жиі
кездеседі
. 
Беткейлері
тік
болып
келеді
. 
Жанартаулық
жолмен
қалыптасқан
. 
Олардың
неғұрлым
мұхит
бетіне
жақын
орналасқан
жоғарғы
бөліктері
маржандық
құрылымдармен
көмкерілген
. 
Ғалымдардың
пайымдауынша
, 
бұл
таулардың
төбелерінің
тегіс
болуы
ерте
кезеңдердегі
абразиялық
əрекеттердің
күшті
жүруімен
байланысты
болуы
мүмкін
. 
Кейіннен
мұхит
гипсометриялық
деңгейінің
төмендеуіне
байланысты
бұл
таулар
мұхит
табаны
құрылымдарына
айналған
.
Дүниежүзілік
түпкі
жер
бедері
өте
күрделі
құрылымды
, 
алып
жатқан
ауданына
қарай
: 
материктің
суасты
шеткі
жағалық
бөлігі
– 
81,5 
млн
км
2
, 
өтпелі
зона
– 30,6 
млн
км
2
, 
суасты
орталық
жоталары
– 55,3 
млн
км
2
, 
ал
мұхит
табанының
ауданы
– 194,8 
млн
км
2 
болып
жіктеледі

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: