Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

254
6.4. 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
суының
 
қозғалыстары
, 
беткі
 
ағыстар
 
Дүниежүзілік
мұхит
сулары
ұдайы
қозғалыста
болады
. 
Шығу
тегі
мен
сипатына
қарай
бұл
қозғалыстардың
бірнеше
түрін
ажыратуға
болады
. 
Дүниежүзілік
мұхит
деңгейінің
өзгеруі
мерзімді
жəне
мерзімді
 
емес
болып
бөлінеді
. 
Мерзімді
өзгерістер
толысу
жəне
қайту
əсерінен
болатын
болса
, 
мерзімді
емес
қозғалыстарға
тропиктік
циклон
, 
цунами
, 
дауыл
желдер
əсерінен
пайда
болатын
толқынды
 
қозғалыстар
жатады
. 
Əсіресе
, 
толқындар
су
бетінде
жел
əсерінен
жиі
пайда
болады
(
124-
сурет
). 
124-
сурет
.
 
Теңіз
 
жағалауындағы
 
толқынды
 
қозғалыстар
Құрлықтан
мұхитқа
немесе
мұхиттан
құрлыққа
қарай
соғатын
желдер
жағалаудағы
су
деңгейін
өзгертеді
. 
Сондай
-
ақ
, 
суасты
жанартауларының
атқылаулары
мен
жер
сілкінулерден
соң
ора
-
сан
зор
толқындар
– 
цунами
пайда
болады
. 
Жел
əрекетінен
пайда
болған
толқындардан
цунамидің
басты
айырмашылығы
– 
толқын
пайда
болған
жердегі
бүкіл
су
массасын
(
түбінен
бетіне
дейін
) 
түгел
қамтиды
. 
Цунами
пайда
болған
орталығынан
жан
-
жағына
қарай
орасан
зор
жылдамдықпен
таралады
. 
Ашық
теңіздегі
толқын
ұзындығы
100-200 
км
, 
биіктігі
1 
м
шамасында
болады
, 
бірақ
жағалауға
жақындағанда
апатты
толқынның
биіктігі
40 
метрге
дейін
жетуі
мүмкін
. 

255
Мұхит
суының
тік
 
бағыттағы
 
қозғалыстары
қасиеттері
əр
-
түрлі
су
қабаттарының
алмасуы
нəтижесінде
жүзеге
асады
. 
Мұхитта
су
қабаттарының
тік
бағыттағы
алмасуы
тайыз
жағалаудағы
күшті
желдер
əсерінен
де
болуы
мүмкін
. 
Дүниежүзілік
мұхиттың
көпшілік
бөлігінде
тəулігіне
су
деңгейі
екі
рет
көтеріліп
, 
екі
рет
төмен
түседі
, 
оны
толысу
 
жəне
 
қайту
 
толқындары
 
деп
атайды
. 
Бұл
құбылыс
Айдың
тартылыс
күшіне
бай
-
ланысты
екендігі
адамдарға
ерте
кезден
бері
белгілі
. 
Ашық
мұхитта
толысу
толқындарының
биіктігі
1-1,5 
метр
шамасында
болады
, 
бірақ
тар
шығанақтарға
енген
кезде
, 
толысу
деңгейі
жоғарылайды
. 
Ең
биік
толысу
толқындары
Канаданың
солтүстік
-
шығысындағы
Фанди
 
шығанағында
(18 
м
, 
Атлант
мұхиты
) 
байқалады
.
Толысу
толқындарында
орасан
мол
(
шамамен
, 8
×
10
12
кВт
) 
энер
-
гия
жинақталған
. 
Толысу
энергиясына
адамдар
ежелден
-
ақ
назар
аударған
, 
алғашқыда
бұл
энергия
тек
диірмендерді
айналдыру
үшін
пайдаланылды
. 
ХХ
ғасырда
толысу
толқындарының
қуатынан
электр
энергия
-
сын
өндіру
мақсатында
толысу
 
электр
 
станциялары
салына
бас
-
тады
.
Дүниежүзілік
мұхиттағы
ең
күрделі
қозғалыстар
су
массасының
горизонталь
бағытта
үлкен
қашықтыққа
тасымалдануымен
байла
-
нысты
болады
. 
Оларды
мұхиттың
беткі
 
ағыстары
деп
атайды
.
Беткі
ағыстар
қалыптасу
ұзақтығына
қарай
тұрақты
, 
мерзімдік
жəне
уақытша
 
ағыстар
деп
жіктеледі
. 
Тұрақты
ағыстарға
Гольфстрим
, 
Солтүстік
жəне
Оңтүстік
пассат
, 
Батыс
желдер
ағыстары
жатады
. 
Мерзімдік
ағыстарға
Үнді
мұхитындағы
муссондық
ағыстарды
, 
ал
уақытша
ағыстарға
жергілікті
желдер
əсерінен
пайда
болып
, 
кейіннен
жойылып
кететін
беткі
су
қозғалыстарын
жатқызады
.
Мұхит
ағыстары
қалыптасу
жолдарына
қарай
:
1. 
Градиенттік
ағыстар
(
қысымдық
, 
компенсациялық
, 
қысымдық
-
градиенттік
, 
ағынды
);
2. 
Дрейфтік
немесе
фрикциялық
ағыстар
;
3. 
Инертті
немесе
толысу
ағыстары
болып
бірнеше
түрге
бөлінеді
.
Ағыстардың
тереңдікке
қарай
орналасу
ерекшелігі
бойынша
беткі
 
ағыстар
, 
беткі
 
қабат
 
асты
 
ағыстары
, 
тереңдегі
 
ағыстар
жəне
түпкі
 
ағыстар
деп
жіктеледі
.
Беткі
ағыстар
навигациялық
тереңдіктерден
(10-15 
метр
) 
əрі
бар
-
майды
. 
Беткі
қабат
асты
ағыстары
экватор
маңында
Пассатаралық

256
қарсы
ағыс
алып
келген
артық
сулар
есебінен
пайда
болады
. 
Атлант
мұхитында
Ломоносов
, 
Тынық
мұхитында
Кромвелл
 
ағысы
деп
ата
-
лады
.
Тереңдегі
ағыстар
беткі
су
мен
тереңдегі
су
массасының
температуралық
жəне
тығыздық
айырмашылығы
есебінен
қалыптасады
. 
Олардың
жылдамдығы
өте
баяу
болады
.
Түпкі
ағыстар
мұхит
түпкі
жер
бедерінің
ерекшелігіне
, 
судың
тығыздығына
сəйкес
қозғалады
. 
Олардың
қозғалу
бағыттары
мұхит
түпкі
шөгінділерінің
жинақталуыны
ықпалын
тигізеді
.
Атмосфераның
жалпы
циркуляциясы
əсерінен
Дүниежүзілік
мұхитта
беткі
ағыстардың
біртұтас
жүйесі
қалыптасқан
. 
Экватордың
екі
жағында
пассаттар
əсерінен
қалыптасатын
ағыстар
шеңберлі
ай
-
налым
жасайды
. 
Олар
солтүстік
жарты
шарда
сағат
тілі
бағытымен
, 
ал
оңтүстік
жарты
шарда
оған
қарсы
бағытта
болады
. 
Субтропиктік
жоғары
қысымды
орталықтар
маңында
олар
үлкен
айналымдар
жасайды
. 
Бұл
ағыстар
жүйесін

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: