Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

37
белгілі
құбылыс
пен
географиялық
объектінің
таралу
ауданын
белгілейді
, 
мəселен
ауыл
шаруашылығының
маманданған
ауданда
-
ры
, 
топырақ
немесе
ландшафт
типтері
айқындалып
көрсетіледі
. 
Мұндай
карталар
типологиялық
деп
те
аталады
. 
Егер
де
типтер
саны
көп
болса
, 
нақтылық
деңгейін
көтеру
мақсатында
қосымша
индекс
немесе
жазу
қолданылады
. 
Карта
құрастыру
барысында
объектінің
бір
немесе
бірнеше
белгісі
басшылыққа
алынуы
мүмкін
. 
Геологиялық
картада
ең
алды
-
мен
, 
тау
жыныстары
магмалық
жəне
шөгінді
жыныстарға
жіктеледі
, 
сонан
соң
шөгінді
жыныстар
жасына
қарай
, 
ал
магмалық
жыныстар
петрографиялық
құрамына
қарай
бөлінеді
. 
Мұндай
карталардың
шартты
белгісімен
, 
түсіндірме
мəтіндерімен
мұқият
танысу
қажет
. 
Кейбір
жағдайда
түрлі
типтер
арасындағы
айырмашылықтар
айқын
болмаған
жағдайда
, 
олар
өтпелі
сипат
алып
, 
екі
түстің
де
араласуынан
қиғаш
жолақтар
түрінде
беріледі
. 
Мұндай
белгілер
топырақ
картасында
да
кездеседі
, 
жазық
жəне
таулы
аймақтағы
бірдей
топырақ
типтері
бояу
түсі
бірдей
болғанымен
, 
штрихтеу
арқылы
бір
-
бірінен
айқын
ажыратылады
.
5. 
Сандық
 
түс
 
əдісі
– 
бояу
немесе
штрих
арқылы
белгілі
құбылыс
пен
географиялық
объектінің
жаппай
таралған
ауданын
көрсету
немесе
олардың
сандық
көрсеткіштерін
шкала
арқылы
бейнелеу
. 
Мысалы
, 
өзен
суы
алаптарының
гидроэнергетикалық
мүмкіншілігі
, 
топырақтың
химиялық
заттармен
ластану
көрсеткіші
, 
жылдық
жауын
-
шашын
мөлшері
жəне
т
.
б
.
6. 
Сызықтық
 
белгілер
 
əдісі
– 
түрлі
ендіктер
мен
елдерді
, 
басқа
да
географиялық
объектілерді
түрлі
-
түсті
сызықтар
арқылы
бей
-
нелеу
: 
саяси
-
əкімшілік
шекара
, 
жолдар
, 
тектоникалық
жарықтар
, 
жағалық
сызықтар
жəне
т
.
б
. 
географиялық
объектілердің
сапалық
жəне
сандық
көрсеткіштері
суретті
бейненің
аумағына
, 
сызықтардың
жалпақ
немесе
жіңішке
берілуіне
қарай
анықталады
. 
Сызықтық
белгілермен
объектілердің
динамикасын
да
беруге
болады
, 
мыса
-
лы
, 
тарихи
карталарда
түрлі
кезеңдегі
майдан
жағдайын
бейнелеп
отырған
.
7. 
Нүктелік
 
бейнелеу
 
əдісі
– 
кейбір
құбылыстар
мен
георафиялық
объектілердің
жаппай
таралу
аудандарын
нүктемен
белгілеу
. 
Əрбір
картаның
өз
өлшемі
болады
. 
Ауыл
шаруашылығы
картасында
бір
нүкте
1000 
мал
басын
немесе
200 
гектар
ауыл
шаруашылығына
жарамды
жерді
көрсетуі
мүмкін
, 
ал
халықтың
тығыздығы
карта
-
сында
нүктелердің
диаметрі
қала
халқының
санына
сəйкес
артып

38
отыруы
мүмкін
. 
Нүктелерді
картада
белгілеуде
статистикалық
жəне
географиялық
бағыт
басшылыққа
алынады
. 
Мысалы
, 
егіс
алқаптарындағы
түрлі
дақылдардың
үлесі
мен
таралу
аймақтарын
бағыттар
көмегімен
айқындауға
болады
. 
8. 
Тұйықталған
 
диаграммалар
 
əдісі
– 
картадағы
құбылыстар
мен
географиялық
объектілердің
тұтастай
немесе
алап
түрінде
таралған
аудандарын
график
немесе
диаграмма
көмегімен
көрсету
. 
Мысалы
, 
тіркелген
метеостанциядағы
ауа
температурасының
өзгерісі
, 
жауын
-
шашынның
əр
айдағы
түсу
мөлшерін
көрсететін
график
немесе
өзеннің
жылдық
ағынының
маусым
жəне
ай
бойын
-
ша
өзгеруін
көрсететін
бағаналы
диаграмма
, 
желдер
розасы
жəне
т
.
б
көрсеткіштер
беріледі
.
9. 
Картограмма
 
əдісі
– 
салыстырмалы
статистикалық
көрсеткіштерді
əкімшілік
бөліну
бірліктері
бойынша
көрсету
, 
мысалы
, 
облыс
бойынша
халықтың
тығыздығы
, 
елдердегі
бидай
егістігінің
үлесі
, 
жиынтық
ішкі
өнімнің
жан
басына
шаққандағы
үлесі
жəне
т
.
б
. 
Картограммалар
статистикалық
көрсеткіштері
түрлі
аудандарды
белгілеуде
бояу
немесе
штрих
түрінде
қолданылуы
, 
ал
локальды
диаграммалар
əрбір
пункттегі
жеке
мəліметтерді
көрсетуі
мүмкін
. 
10. 
Картодиаграмма
 
əдісі
– 
абсолюттік
статистикалық
мəліметтерді
əкімшілік
бөліну
бірліктері
бойынша
картограмма
түрінде
көрсету
. 
Диаграммалар
əртүрлі
геометриялық
пішіндер
түрінде
беріледі
: 
шеңбер
, 
квадрат
, 
үшбұрыш
, 
бесбұрыш
жəне
т
.
б
. 
Сондай
-
ақ
бағаналы
диаграммалар
да
кеңінен
қолданылады
. 
Ондағы
əрбір
миллиметр
биіктік
белгілі
бір
сандық
көрсеткішке
сəйкес
келеді
. 
Мысалы
: 
экономикалық
карта
бетінде
бір
елдегі
шой
-
ын
өндірудің
жылдық
мөлшері
1 
миллиметрде
1 
тоннамен
берілуі
мүмкін
.
Бір
картада
картограмма
мен
картадиаграмма
əдістерін
қатар
қолдануға
болады
. 
Мұндай
жағдайда
картограмма
картаның
жалпы
фонына
айналып
, 
ал
диаграммалар
əрбір
жеке
өзгерістерді
бейнелеуі
мүмкін
. 
Мысалы
, 
Қазақстан
халқына
медициналық
қызмет
көрсету
картасында
картограмма
ретінде
10 000 
адамға
шаққандағы
дəрігерлер
саны
бояумен
көрсетіліп
, 
жалпы
фон
жасайды
, 
ал
əрбір
облыстағы
медициналық
жедел
көмек
көрсету
дəрежесі
диаграмма
-
мен
беріледі
.
Географиялық____картадағы____жазулар'>Географиялық
 
картадағы
 
жазулар
 
– 
аса
маңызды
ақпарат
көзі
болып
саналады
, 
олардың
көмегінсіз
карта
мазмұнын
түсіну

39
мүмкін
емес
. 
Картадағы
жазулар
үш
топқа
бөлінеді
: 
топонимдер
 
географиялық
объектілер
атаулары
; 
терминдер
 
– 
географиялық
, 
геологиялық
, 
əлеуметтік
-
экономикалық
жəне
т
.
б
. 
ұғымдар
жиынтығы
; 
түсіндірме
 
мəтіндер
 
– 
географиялық
объектілердің
сапалық
жəне
сандық
сипаттамасы
, 
хронологиялық
мəліметтер
жəне
т
.
б
.
Картадағы
географиялық
атаулармен
картографиялық
 
топони
-
мика
 
ғылымы
айналысады
. 
Картадағы
түрлі
атауларды
мазмұндық
ерекшелігіне
қарай
:
• 
Жергілікті
ресми
атаулар
: 
Дунай
– 
Дунав
, 
Волга
– 
Еділ
;
• 
Фонетикалық
атаулар
: 
Кельн
– Koln;
• 
Транскрипцияға
ұшыраған
атаулар
, Paris – 
Париж
; 
• 
Дəстүрлі
атаулар
: 
Эстеррейх
– 
Австрия
;
• 
Аударма
атаулар
: 
Берег
Слоновой
Кости
– 
Піл
сүйегі
жағалауы
сияқты
топтарға
бөледі
.
Картадағы
атауларды
реттеумен
арнаулы
Ұлттық
жəне
Халықаралық
топонимикалық
комиссия
айналысады
. 
Барлық
карталар
мен
атластарда
арнаулы
сараптамадан
өткізіліп
, 
белгілі
талапқа
сəйкестендірілген
географиялық
атаулар
ғана
беріледі
.
Географиялық
 
карталардың
 
маңызы
.
 
Географиялық
карталар
мемлекеттік
стандарт
бойынша
жасалатын
өте
күрделі
құрылымды
, 
ғылыми
мазмұнды
ұжымдық
жұмыс
. 
Географиядан
білімді
де
білікті
маман
дайындауда
картаның
маңызы
өте
зор
. 
Өйткені
карта
арқылы
адам
аяғы
жете
алмайтын
объектілер
туралы
толық
мағлұмат
алуға
жəне
кейбір
құбылыстар
мен
заңдылықтардың
өзгеруі
мен
дамуы
жайлы
болжамдар
да
жасауға
мүмкіндік
туады
. 
Карта
мазмұны
ғылым
мен
білімнің
бүгінгі
жетістігіне
сəйкес
деңгейде
жасалуы
тиіс
. 
Ондағы
барлық
мəліметтер
картаға
түсірілген
объектінің
нақты
бейнесін
, 
сипаты
мен
сапалық
қасиеттерін
ғылыми
тұрғыдан
нақты
беруі
тиііс
. 
Картаны
оқу
барысында
табиғат
құбылыстары
мен
компоненттері
арасындағы
өзара
байланыстар
туралы
қорытынды
жасау
мүмкіндігі
де
болуы
шарт
. 
Осы
байланыстарды
анықтауда

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: