§ 2.7 План жəне картадан горизонтальдар арқылы

23
өтеді, яғни 
t
1
нүктесінен (немесе 
t
2
) ара қашықтығы қанша екенін 
анықтауымыз керек.
Жер бедерінің (рельфтің) қима биіктігі 1 
м
болғандықтан, со-
нымен бірге 
t
1
жəне 
t
2
нүктелерінің биіктік шамалары, ретімен 47,6 
жəне 48,6 
м
болғандықтан іздеп отырған горизонтальдың биіктігі 
48 
м
екені өзінен өзі белгілі. 
t
1
 
нүктесінен анықталмақшы горизонтальға дейінгі 
d
1 
арақа-
шықтықтығын ұқсас 
t
1
Q
g
 
жəне 
t
1
Тt
2
үшбұрыштырынан есептеп 
табамыз
d
h
h
d
1
1
=
. (2)
 h
 1
= 0.4 м
жəне 
h = 1 м, d
1
= 0,4d
болғандықтан 
d
1
арақашық-
тығын 
t
1
нүктесінен салып, аталған горизонталь өтетін 
g
нүктесін 
табамыз.
Графикалық жолмен бұл инженерлік есепті төмендегі ретпен 
орындайды (9-сурет). Миллиметрлік қағазға планнан 
t
1
 
жəне
t
2
 
арақашықтығын 
(АВ)
салып, ол арқылы биіктігі 45 
м
горизонталь 
өтеді деп шартты түрде есептейді. Рельефтің қима шамасын біле 
отырып, биіктіктері 46 – 50 
м
горизонтальдарды сызады. 
А
жəне 
В
нүктелері арқылы перпендикулярлар тұрғызып, оның үстіне 
t
1
 
жəне
t
2
 
биіктік шамаларын салады да, оларды түзу сызықпен 
қосады. Биіктігі 48 
м
горизонтальдың 
t
1
t
2
түзуімен қиылысқан 
Q
нүктесін, 
АВ
түзу сызығына ауыстырып іздеп отырған 
g
нүктесін 
табады. Табылған берілімдерді планға ауыстырады.
Горизонтальдарды аналитикалық жəне графикалық жіктеу 
əдісі, көбінесе ірі масштабты, рельеф қимасы кіші пландарды жа-
сауда қолданылады. Масштабы 1:10 000 жəне одан да кіші план-
дарда жіктеу көз мөлшерімен түсіріс кезінде салынады. 
Топографиялық түсіріс кезінде жер беті құрылымдарының 
ең айтулы тұстарының (нүктелерінің) биіктіктерін анықтайды: 
төбелердің ұшар бастары, табаны, асу, су ағар жағалары, табаны, 
т.с.с..
Рельеф қимасы 0,5 
м
болған жағдайда, əр төртінші гори-
зонталь жуандатылып сызылады, ал рельеф қимасы 1 жəне 2 
м
болған жағдайларда əр бесінші горизонталь жуандатылады 
(жіңішке горизонтальдардың жуандығы 0,1 
мм
, ал жуандатылған 

24
горизонтальдың жуандығы 0,2 
мм)
. Горизонтальдардың биіктік 
шамасы жер бетінің ой жағына қаратылып жазылады.
Биіктік шамаларын анықтау.
Егер нүкте горизонталь үстінде 
жатса, онда оның биіктігі сол горизонтальдың биіктігіне тең. 
21
жəне 
22
горизонтальдар арасында орналасқан 
Р
нүктесінің биік-
тігі 
РР
/
n
жəне 
mm
/
n
ұқсас үшбұрыштарынан табылады (10-сурет),
x
Pn
h
mn
=
немесе
Pn
x
h
mn
=
. (3)
Сонда 
Р
нүктесінің биіктігі 
Н=21+х.
Рn
жəне 
mn
кесінділерінің ұзындықтарын планнан масшта-
бы арқылы өлшейді. 
m
/
n = d
шамасын жоғарыда айтылғандай 
көлбеулік табаны деп атайды.
Құлдилама шамасын анықтау (крутизна ската).
Құлдилама 
шамасы 
көлбеулік бұрышы
немесе 
еңкіштік 
шамасымен сипатта-
лады.
Горизонтальдары салынған 10-суреттегі планнан 
i
көлбеулік 
шамасы төмендегі формула арқылы табылады,
h
i
tg
d
γ
=
=
немесе 
d
hctg
γ
=
, (4)
яғни, көлбеулік тангенсі, қима биіктігін көлбеулік таба 
нына 
бөлгенге тең. Көлбеулік тангенсін біле отырып, тригоно метрия-
лық кесте арқылы, сол көлбеуліктің мəнін жеңіл анықтауға бо-
лады. Көлбеулік бұрышын немесе еңкіштік шамасын арнаулы 
масштаб табаны
деп аталатын графикалық сызба арқылы анық-
тауға болады (11-сурет). Жазық, түзу сызық үстіне көлбеулік-
тің бұрыштық мəндері жазылған, тең бөліктерге бөледі. Осы 
бөліктерден перпендикуляр тұрғызып, олардың үстіне планның 
масштабы бойынша 4-формуламен анықталған көлбеулік табан-
дарын салады. Көлбеулік шамасын табу үшін, планнан екі го-
ризонталь арасындағы 
db
арақашықтығын циркул-өлшегішпен 
өлшеп алып, осы арақашықтықты жоғарыдағы график үстіне 
салып, 
db
ке 
сіндісіне теңескенше жылжыта отырып табады. 
Графиктің абсцисса осі бойымен көлбеулік (бұрыштық) шамасын 
алады (11-суретте көлбеулік 2
0
20
/
тең). Осыған ұқсас көлбеулікті 

25
анықтау үшін, масштаб табанын салуға болады. Ол үшін план-
ның берілген қима биіктігі жəне əртүрлі көлбеулік табанының 
4-формуламен анықталған кестесін құру керек.

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: