23
өтеді, яғни
t
1
нүктесінен (немесе
t
2
) ара қашықтығы қанша екенін
анықтауымыз керек.
Жер бедерінің (рельфтің) қима биіктігі 1
м
болғандықтан, со-
нымен бірге
t
1
жəне
t
2
нүктелерінің биіктік шамалары, ретімен 47,6
жəне 48,6
м
болғандықтан іздеп отырған горизонтальдың биіктігі
48
м
екені өзінен өзі белгілі.
t
1
нүктесінен анықталмақшы горизонтальға дейінгі
d
1
арақа-
шықтықтығын
ұқсас
t
1
Q
g
жəне
t
1
Тt
2
үшбұрыштырынан есептеп
табамыз
d
h
h
d
1
1
=
. (2)
h
1
= 0.4 м
жəне
h = 1 м, d
1
= 0,4d
болғандықтан
d
1
арақашық-
тығын
t
1
нүктесінен салып, аталған горизонталь өтетін
g
нүктесін
табамыз.
Графикалық жолмен бұл инженерлік есепті төмендегі ретпен
орындайды (9-сурет). Миллиметрлік қағазға планнан
t
1
жəне
t
2
арақашықтығын
(АВ)
салып, ол арқылы биіктігі 45
м
горизонталь
өтеді деп шартты түрде есептейді. Рельефтің қима шамасын біле
отырып, биіктіктері 46 – 50
м
горизонтальдарды сызады.
А
жəне
В
нүктелері арқылы перпендикулярлар тұрғызып, оның үстіне
t
1
жəне
t
2
биіктік шамаларын салады да, оларды түзу сызықпен
қосады. Биіктігі 48
м
горизонтальдың
t
1
t
2
түзуімен қиылысқан
Q
нүктесін,
АВ
түзу сызығына ауыстырып іздеп отырған
g
нүктесін
табады. Табылған берілімдерді планға ауыстырады.
Горизонтальдарды аналитикалық жəне графикалық жіктеу
əдісі, көбінесе ірі масштабты, рельеф қимасы кіші пландарды жа-
сауда қолданылады. Масштабы 1:10 000 жəне
одан да кіші план-
дарда жіктеу көз мөлшерімен түсіріс кезінде салынады.
Топографиялық түсіріс кезінде жер беті құрылымдарының
ең айтулы тұстарының (нүктелерінің) биіктіктерін анықтайды:
төбелердің ұшар бастары, табаны, асу, су ағар жағалары, табаны,
т.с.с..
Рельеф қимасы 0,5
м
болған жағдайда, əр төртінші гори-
зонталь жуандатылып сызылады, ал рельеф қимасы 1 жəне 2
м
болған жағдайларда əр бесінші
горизонталь жуандатылады
(жіңішке горизонтальдардың жуандығы 0,1
мм
, ал жуандатылған
24
горизонтальдың жуандығы 0,2
мм)
. Горизонтальдардың биіктік
шамасы жер бетінің ой жағына қаратылып жазылады.
Биіктік шамаларын анықтау.
Егер нүкте горизонталь үстінде
жатса, онда оның биіктігі сол горизонтальдың биіктігіне тең.
21
жəне
22
горизонтальдар арасында орналасқан
Р
нүктесінің биік-
тігі
РР
/
n
жəне
mm
/
n
ұқсас үшбұрыштарынан табылады (10-сурет),
x
Pn
h
mn
=
немесе
Pn
x
h
mn
=
. (3)
Сонда
Р
нүктесінің биіктігі
Н=21+х.
Рn
жəне
mn
кесінділерінің ұзындықтарын планнан масшта-
бы арқылы өлшейді.
m
/
n = d
шамасын жоғарыда айтылғандай
көлбеулік табаны деп атайды.
Құлдилама шамасын анықтау (крутизна ската).
Құлдилама
шамасы
көлбеулік бұрышы
немесе
еңкіштік
шамасымен
сипатта-
лады.
Горизонтальдары салынған 10-суреттегі планнан
i
көлбеулік
шамасы төмендегі формула арқылы табылады,
h
i
tg
d
γ
=
=
немесе
d
hctg
γ
=
, (4)
яғни, көлбеулік тангенсі, қима биіктігін көлбеулік таба
нына
бөлгенге тең. Көлбеулік тангенсін біле отырып, тригоно метрия-
лық
кесте арқылы, сол көлбеуліктің мəнін жеңіл анықтауға бо-
лады. Көлбеулік бұрышын немесе еңкіштік шамасын арнаулы
масштаб табаны
деп аталатын графикалық сызба арқылы анық-
тауға болады (11-сурет). Жазық, түзу сызық үстіне көлбеулік-
тің бұрыштық мəндері жазылған, тең бөліктерге бөледі. Осы
бөліктерден перпендикуляр тұрғызып, олардың үстіне
планның
масштабы бойынша 4-формуламен анықталған көлбеулік табан-
дарын салады. Көлбеулік шамасын табу үшін, планнан екі го-
ризонталь арасындағы
db
арақашықтығын циркул-өлшегішпен
өлшеп алып, осы арақашықтықты жоғарыдағы график үстіне
салып,
db
ке
сіндісіне теңескенше жылжыта отырып табады.
Графиктің абсцисса осі бойымен көлбеулік (бұрыштық) шамасын
алады (11-суретте көлбеулік 2
0
20
/
тең). Осыған ұқсас көлбеулікті
25
анықтау үшін, масштаб табанын салуға болады. Ол үшін план-
ның берілген қима биіктігі жəне əртүрлі
көлбеулік табанының
4-формуламен анықталған кестесін құру керек.
Достарыңызбен бөлісу: 
