Оқулық Алматы, 013 Əож 528 (075. 8) Кбж 26. 12 я73 и 59

42
көлбеулікке жеке анықтайды да, барлық ұзындыққа түзетулердің 
қосындысын енгізеді. 
А
жəне 
В
нүктелерінің биіктігі белгілі бол-
са 15-суретті қараңыз), 
g
көлбеулік бұрышын өлшемей-ақ, келесі 
формуламен 
Dl 
түзету шамасын есептейді,
ΔL
= 
⎟⎟⎠
⎞
⎜⎜⎝
⎛
+
3
2
2
8
2
l
h
l
h
. (32)
Құрылыс алаңында іс жүзінде қадағау жұмыстарын жүр-
гізгенде, өлшегіш таспаның екі басы арасындағы, 
h
биіктік 
өсімшесіне 
Dl
түзету шамасын білу керек, осы түзету шамалары 
əртүрлі таспаға 2-кестеде жеке берілген.
2-кесте.
Ұзындық көлбеулігіне түзету
, мм
Биіктік 
өсімшесі 
h
, см
Өлшегіш аспаптың ұзындығы, м
2
4
6
8
10
20
24
30
40
50
5
0,6
0,3
0,2
0,1
0,1
0,1
0
0
0
0
6
0,9
0,4
0,3
0,2
0,2
0,1
0,1
0,1
0
0
7
1,2
0,6
0,4
0,3
0,2
0,1
0,1
0,1
0,1
0
8
1,6
0,8
0,5
0,4
0,3
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
9
2
1
0,7
0,5
0,4
0,2
0,1
0,1
0,1
0,1
10
2,5
1,3
0,8
0,6
0,5
0,2
0,2
0,2
0,1
0,1
11
3
1,5
1
0,8
0,6
0,3
0,2
0,2
0,1
0,1
12
3,6
1,8
1,2
0,9
0,7
0,3
0,3
0,2
0,1
0,1
13
4,2
2,1
1,4
1
0,8
0,4
0,3
0,3
0,2
0,1
14
5
2,5
1,5
1,2
0,9
0,5
0,4
0,3
0,2
0,2
15
5,6
2,8
1,9
1,4
1,1
0,5
0,5
0,4
0,3
0,2
16
6,4
3,2
2,1
1,6
1,2
0,6
0,5
0,4
0,3
0,3
17
7,2
3,6
2,4
1,8
1,4
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
18
8,1
4
2,7
2
1,6
0,8
0,7
0,5
0,4
0,4
19
9
4,5
3
2,2
1,8
0,9
0,8
0,6
0,5
0,4
20
10
5
3,3
2,5
2
1
0,8
0,7
0,5
0,9
30
22,5
11,2
7,5
5,6
4,5
2,2
1,8
1,5
1,1
1,6
40
40
20
13,3
10
8
4
3,3
2,7
2
2,5
50
62,5
31,2
20,8
15,6
12,5
6,2
5,2
4,1
3,1
3,6
60
90
45
30
22,5
18
9
7,5
6
4,5
4,9
70
122,5
61,3
40,8
30,6
24,5
12,2
10,2
7,1
6,1
6,4
80
160
80
53,3
40
32
16
13,3
10,6
8
8,1
90
202
101,3
67,5
50,6
40,5
20,2
16,9
13,6
10,1
9,1
100
250
125
83,3
62,5
50,5
25,2
20,8
16,7
12,5
10

43
Сызықтық өлшеулер кездерінде түзетулерді есепке алу. Ара-
қашықтықты өлшеу дəлдігі. 
Сызықты өлшеу мəніне түзетулер 
енгізеді, олар: өлшеу аспабын (жабдықты) компараторда тексе-
ру; өлшеу кезіндегі температураға, сызықты жазық жазықтыққа 
келтіру түзетулері.
Компароторда тексеру түзетуі
өлшеу таспасының ұзын-
дығын үлгілік ұзындығымен сəйкес келмеген жағдайда енгізіледі. 
Компараторлық түзету мəні оң немесе теріс болуы мүмкін. 20 
метрлік таспа үшін екі жағдайды қарастырайық:
1. Таспа, үлгілік таспадан 
Dl
шамасына қысқа болып шықты. 
Сонда барлық өлшенбекші 
L
ұзындыққа түзету теріс таңбалы бо-
лып, төменгі формуламен есептеледі:
Δl
k
 = -L
20
l
Δ
, (33)
яғни, қысқа таспа өлшенбекші сызық ішінде, керек шамадан 
бірнеше рет көп түседі деген сөз;
2. Таспа үлгіден 
Dl
шамасына ұзын болып шықты делік, сонда,
Δl
k
 = +L
20
l
Δ
. (34)
Мысал.
Өлшенген 237,35 
м
ұзындыққа компараторда анық-
талған түзетуді енгізу керек, егер 20 
м
таспа үлгіден 16 
мм
қысқа 
(кем) шыққан болса.
(33) формулаға сəйкес есептесек,
Δl
k
 =-237.35 
0 016
20
.
= -0.19 м.
Компаратордағы түзетуді енгізгеннен кейінгі түзетілген 
ұзындық:
L = 237,35 –0,19 = 237,16 м.
Егер таспа сол 16 
мм
ұзын болып шықса, онда (34) формула 
арқылы
L = 237,35 + 0,19 = 237,54 м.
Құрылыс алаңдарында компарирлеу түзетуін, егер 
Dl
шамасы 
өте аз болатын болса, жалпы ұзындыққа енгізбесе де болады.

44
Температураға түзету. 
Температураға түзетуді сызықтық 
өлшемдерге, оның дəлдігі үшін енгізеді. Өлшегіш жабдықты 
(аспап) компараторда тексеру көбінесе +20
0
С жақын шамада өтеді, 
ал далалық өлшеу жұмыстары əртүрлі температурада өтеді, тіпті 
ол минус болуы мүмкін. Температураға түзету төмендегі форму-
ламен есептеледі:
Dl
t
 = a
t
 l(t - t
0
) м.
(35)
мұндағы,
a
t
 – 
таспа жасалған болаттың сызықтық ұлғаю
коэффициенті (0,0000125);
l 
– өлшегіш таспаның ұзындығы;
t, t
0 
–
таспамен өлшеу жəне таспаны компараторда
тексеру кездеріндегі температуралары.
Мысал.
Ұзындықты болат таспамен 
t =-10
0
С 
температура-
да өлшегенде 
L=286.375 м
болып шықты. Таспаны
 
компаратор-
да тексеру 
t
0 
= 20
0
С
температурада өткен. (35) формулаға сəйкес 
температураға түзетуді есептейік:
Dl
t
 = -0,0000125х286,375(-10
0
 - 20
0
) = -0,107 м.
Сонда түзету енгізгеннен кейінгі ұзындық төмендегідей бо-
лып шығады, 
L=286.375 –0,107 = 286,268 м.
Көлбеулікке түзету əсері алдағы қосында (4.3) келтірілген. 
Мұнда айта кететін жəйт – көлбеулік үлкейген сайын, оған түзе- 
туді дəлірек есептейді, себебі түзету көлбеулік артқан сайын 
көбейе береді. Соңғы нүктелерінің биіктігі белгілі арақашық тық-
тарды өлшеген жағдайда, осы ескертуді еске ұстаған жөн.
3-кестеде стандартты таспа жəне өлшегіш жабдықтары үшін 
(ұзындықтарына сəйкес), температураға түзетулер келтірілген.
Таспалар мен өлшегіш жабдықтармен өлшеу дəлдігі.
Өлшеу 
нəтижесіне келесі қателер əсер етеді:
- компараторда дұрыс тексермеу;
- өлшеу кезіндегі температураның күрт өзгеруі;
- көлбеулікке түзетуді дұрыс есептемеу;
- таспаны керу əртүрлі шамада өткен;
- өлшеу бағыты дұрыс болмаған;
- таспаның өз салмағынан төмен ойысуы;
- таспа шеттерін нүкте үстіне дұрыс дəлдемеу.

45
Кейбір қате көздері кездейсоқ болса, кейбір қателер жүйелі си-
патта болады, яғни өлшеу біткенше əсер етеді. Бұл қателердің (
m
d
)
қосындысын формуламен өрнектеуге болады,
2
2
2
d
c
cuc
m
m
m
n
=
+
⋅
л
, (36)
мұндағы,
m
d
 
– өлшенген шамаға енгізілген жалпы қате;
 
 
m
сл
,
m
сис
 
– бір ұзындықты өлшеген кездегі
кездейсоқ жəне жүйелі қателер;
 
 
n
– таспа қанша рет ұзындық бойына салынған-
дығын көрсететін сан.
(36) формуланы төмендегі түрде жазуға болады:
2
2
2
d
k
m
m
m
n
=
+
⋅
, (37)
мұндағы, 
η
жəне 
λ
– кездейсоқ жəне жүйелі қателердің 
коэффициенттері.
Таспамен өлшеу жұмысы өтетін жердің жағдайына байланыс-
ты 
η
коэффициентінің шамасы 0,004-0,006 болса, ал 
λ 
шамасын 
η 
шамасынан 20-30 рет аз қабылдайды.
3-кесте. 

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: