§ 3.4 Дəлдіктері тең емес өлшеулер туралы түсінік

33
ρ
1
= 
2
1
m
c
жəне 
ρ
1
= 
2
2
m
c
 
болғандықтан
2
1
2
2
2
1
m
m
=
ρ
ρ
немесе 
1
2
16
1 8
9
. .
ρ
ρ
=
=
Егер барлық арифметикалық орташа салмақты 
Р
арқылы 
белгілесек, онда төмендегідей жазуға болады,
Р
= с/ 
n
m
2
.
Бір өлшемнің салмағын (19) формула бойынша қабылдасақ, 
онда,
n
m
c
P
2
=
ρ
: 
n
m
c
=
. (20)
Егер 
r =1
деп алсақ, онда 
Р= n
болады.
Жоғарыда қаралған мысалда орташа арифметикалық салмақ 
тең дəлдікті өлшеу нəтижелерінің санына тең.
Салмақ бірлігінің орташа квадраттық қатесі.
Егер кез келген 
бір өлшеудің салмағын бірге тең, ал орташа квадраттық қатесін 
m
деп алып, (19) формула арқылы өрнектесек,
1=
2
μ
c
; m
2
= c,
жалпы салмақ түрі төмендегі түрге енеді,

Р = 
2
2
m
μ
 ; m = m
P
 ,
(21)
мұндағы, μ – салмақ бірлігінің орташа шаршылық қатесі.
Дəлдігі тең емес өлшеулердің жалпылама арифметикалық 
орташа мəні. 
Бір ұзындықты өлшеу
 
нəтижесінде, 
l
1 
 
ұзындықты, 
салмағы 
p
1
жəне 
l
2
 
ұзындықты,
p
2
салмақты
 
берілімдер бар деп 
есептейік.
 l
1
жəне
 l
2
 
мəндерін 
p
1
жəне 
p
2
салмақты арифметикалық
орта ретінде, тең дəлдікті 
a
1
, a
2
 ,,,
жəне 
 b
1
,
 b
2
,,,
өлшемдері ретінде 
қарауға болады, яғни
3–589

34
l
1
= 
1
2
1
1
....
p
a
a
a
p
+
+
;
l
2 
= 
2
1
2
1
2
....
p
p
b
b
b
p
+
+
+
.
Осы екі қатардың қарапайым арифметикалық орташа мəні,
L
0
= 
2
1
2
1
2
1
2
1
...
...
p
p
b
b
b
a
a
a
p
p
+
+
+
+
+
+
+
+
, (23)
салмағы 
Р = р
1
 +р
2
.
(22) теңдеуден байқап отырғанымыз,
a
1
+a
2
+…+
a
p1
=l
1
 p
1
;
b
1
 +b
2
.+…+bp
2
=l
1
p
2
Осы мəндерді (23) формулаға қойып, алатынымыз,
L
0
=
2
1
2
2
1
1
p
p
p
l
p
l
+
+
(24)
l
1
,l
2
 ,…l
n
 
тең дəлдікті емес, 
p
1
,p
2
,…p
n
салмақты 
n
қатары үшін 
дəл осындай ықтималды мəні,
L
0
=
n
n
n
p
p
p
p
l
p
l
p
l
+
+
+
+
+
+
...
...
2
1
2
2
1
1
= 
[ ]
[ ]
p
l
p
. (25)
Тең дəлдікті емес өлшеулердің дəлдігін бағалау, келесі 
бірлік салмағының орташа квадраттық қателер формуласымен 
есептеледі:
D
1,
D
2
,…,D
n
өлшемдерінің нағыз қателері үшін:
μ 
= 
[ ]
n
p
2
Δ
. (26)
ν
1
, ν
2
,… ν
n
өлшемдерінің ықтималды қателері үшін:

35
μ 
=
[ ]
1
2
−
n
p
υ
. (27)
Орташа салмақтың орташа шаршылық қатесі:
M
0
= 
[ ]
p
μ
. (28)
Бақылау сұрақтары:
1. Өлшеудің қандай түрлерін білесіз?
2. Өлшеу қателерінің түрлерін атаңыз.
3. Салмақ қатесі дегеніміз не?
4. Жалпы арифметикалық орташ мəн дегеніміз не?
5. Орташа квадраттық қате дегеніміз не?
6. Дəлдігі теңемес өлшеулер қалай анықталады?
7. Орташа салмақ қалай есептеледі?
8. Өлшеу салмағы дегеніміз не?
9. Қалыпты болу заңы қалай қолданылады?
10. Қосалқы өлшеу не үшін керек?

36
IV тарау
НҮКТЕЛЕРДІ БЕЛГІЛЕУ ЖƏНЕ БЕКІТУ. 
СЫЗЫҚТЫҚ ӨЛШЕУЛЕР
§ 4.1 Белгілердің түрлері
Жергілікті жағдайға жəне не үшін керектігіне байланысты, 
геодезиялық жұмыстарды атқару кездерінде тірек нүктелерін 
(қосындарын) тұрақты жəне уақытша белгі ретінде бекітеді.
Уақытша белгілер
болып ағаш қазықтар, металл құбыр, арма-
тура кесінділері, əртүрлі соғылған шегелер жəне т.с.с. саналады. 
Бұл белгілер уақытша болғандықтан, олардың өңіршеңдігі ұзаққа 
бармайды, келесі күні жоғалып, бұзылып қалуы мүмкін.
12-сурет
. а – қарапайым ағаш пирамида; ə – металл пирамида; 
б – ағаш белгі
Тұрақты белгілер
ұзақ уақытқа есептеліп жасалады жəне 
бекітіледі. Құрылыс алаңында геодезиялық белгіні жоғалту неме-
се оның жарамсыз болып қалуы, алдында жасалған инженерлік-
геодезиялық жұмыстарды қайтадан жасауға əкеліп соғады. 
Əсіресе, тұрақты геодезиялық белгіні жоғалту үлкен шығынға 
ұшыратуы мүмкін.
Тұрақты тірек торларының арасы алшақ болған жағдайда, 
олардың үстіне арнаулы конструкциялы пирамидалар немесе 
белгілер қойылады (орнатылады) (12-сурет). Бұл белгілерді жер-

37
де тұрып қарағанда басқа тірек қосындары көрінбей тұрса ғана 
орнатады, яғни бұрыш, ұзындық өлшегіш аспаптарды жоғары 
көтеруге тура келеді.
Пирамида құрылысының ерекшелігі оның жоғары ұшына 
көздегіш нысана орнатылады, 12-суретте ол цилиндр-дөңбек (А) 
іспетті. Цилиндр-дөңбек осі, белгінің тік осімен бір сызықтың 
үстіне жатулары керек. Бұл шартты орындау үшін, нүкте центрін 
пирамиданы орнатып болған соң бекітеді.
Белгінің ең қарапайым түрі, ол дөңгелек, диаметрі 10-15 
см
, 
ұзындығы 5 – 10 
м
ағаш діңінен жасалған пирамида (12 а-сурет).
Көздегіш нысананы көбінесе ұзындығы 2-4 
м
ағаш дөңбектен 
(дөңгелек) жасайды, оның көрініп тұратын тұсы дұрыс пішінді 
цилиндр болуы керек. Кейінгі кезде көбінесе ақпалы профил- 
ді металдардан жасалған пирамидалар көп орын ала бастады 
(12 ə-сурет). Егер өлшеу аспаптарын жоғары көтеру керек болса, 
онда ағаш пирамидалар құрады (12 б-сурет).
Құрылыс бұрыннан салынған территорияда, тұрақты тірек 
қосыны ретінде биік ғимараттардың үстіне орнатылған ала-
са құрылым. Бұл тірек қосынының көздегіш нысанасы, бақы-
лаушының аспап орнататын платформасы болады.
Қандай жерге орнатылғандығына жəне не үшін керектігіне 
байланысты, тұрақты белгілер қабырғалық жəне жерге орнатыл-
ған (жерлік) болып екіге бөлінеді.
Жерге орнатылған (жерлік) белгі, 
жердің тоң қабатынан тө-
мен орнатылады. Жерге орнатылған белгілердің бірнеше түрлері 
(типтері) болады. Құрылыс алаңдарында осьтерді бекіту үшін, 
13-сурет
. а) жерге қағылған жəне ə) қабырғаға орнатылған
реперлер (белгілер)

38
көбінесе 13 а-суретте көрсетілген бетон монолит қолданылады. 
Арматура ұшына пісіріліп бекітілген пластинка бетіне шақпымен 
ойып салынған немесе сызылған нүкте (крест), белгінің центрі 
жəне биіктік нүктесі (биіктік шамасы белгілі) болып есептеледі. 
Көпке шыдамды белгілердің бір түрі – ол ғимараттар жəне 
құрылыс қабырғаларына орнатылған қабырғалық белгі. Мұндай 
белгілерге полигонометриялық жəне нивелирлік белгілер жатады.
Қабырғалық белгі (пландық, биіктік) ретінде кəдімгі 
қа-
бырғалық нивелирлік реперді 
пайдалануға əбден болады. 13 
ə-суретте нивелирлік репер көрсетілген, оның іші тесілген 
диаметрі 2-3 
мм
, геодезиялық жұмыс кезінде оның ішіне арнаулы 
шанышқы орнатылады.

жүктеу/скачать 2,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: