Студенттердің өздік жұмыс тақырыптары

1^ Қазір де ғылым мысырлықтарда бұл субстанциялардың қанша болғанына анық жауап бере де, түсіндіре де алмайды. «Пирамида мәтіндерін» түсіну үшін түсіну үшін сол субста­н­ция­лардың бірі – КА.

Мәтіндерге қарағанда, мысырлықтардың өздерінде КА жайында қарама-қайшы түсінік қалып­тасқанын байқауға болады. Сол себепті мысыртанушы­лар­дың да КА-ға берген анықта­масы көпмағыналы екені таңқаларлық емес. Г.Масперо бойынша КА адам денесімен бірге туылып, бірге жетілетін адамның көрінбейтін егізі болып табылады. Керісінше, неміс ғалы­мы А.Эрман Ка-дан белгісіз тіршілік көзі, адамдардың құпия маңызын көрген.

Қайтыс болған адамның туыстары өліктің денесін сақтап қалуға тырысты, себебі, адамның егізі болып табылатын КА-ның өмір сүруі адам денесінің сақталуына байланысты болды. КА – адам ғана емес, ал құдайларда КА-лары болды, бірнеше КА жердегі «тірі құдай» - перғауында болды.

2^ «Ұлағат» Ленинградтағы Мемлекеттік Эрмитаждың мысыр коллекциясында сақтаулы, ал келесі бір нұсқасы Мәскеуде А.С.Пушкин атындағы бейнелеу өнері Мемлекеттік мұражайында сақтаулы.

3^ Энки (аккадша Эа) құдайын даналық құдайы, Энки Жер асты құдайы мен дүниежүзілік теңіз билеушісі, Нанну немесе Зуэна құдайы ай билеушісі т.б.

4^ Нағыз тарихи тұлға – Конфуций. Біз оның біздің дәуірімізге дейінгі 551 ж. туылға­нын білеміз. Біз оның өмірінің көп бөлігін - Циде болған 517-516 ж. санамағанда – Лу патшалы­ғын­да, өз елінде өткізгенін, онда бірнеше қызмет шенін атқарғанын білеміз; 497 ж. 56 жастағы Конфуцийдің 14 жылға созылған «жаһангерлік жылдары» басталады; бұл жылда­ры ол сол заманның он шақты патшалықтарында болады; сөйтіп, 484 жылы, яғни, 69 жасын­да еліне қайтып, бес жылдан кейін, 479 ж. 74 жасында қайтыс болады. «Луньюй» - сол жаһан­гер­­лік жылдарындағы «талдау мен әңгімелесудің» нағыз өзі.

5^ Әрине, мемлекеттер біздің ұғымымыздағы түсінікке сай келмейді.

6^ «Гуан цзы» және «Сунь цзы» жеке есімдер, түрлі деректер бойынша екі қайраткердің есімдері. Гуан Цзы - бұл Гуань Чжун, Ци патшалығының даңқты Хуань гун министрі. Сун цзы – бұл Сунь У, У патшасы Хэ люяның қолбасшысы қызметінде болған. Сонымен, Гуань Чжун өмір сүрген уақыты б.з.д. YІІ ғ. ІІ жартысы, Сунь У б.з.д. Y ғ. І жартысы – YІ ғ. соңғы ширегі. Бұл дәуірдің жалпы тарихи үдерісінің ерекшелігі - әр түлі қоғамдық ойлардың тұжырымдамаларының көбеюі және олар бәрі әлеуметтік және саяси өмірді дамытуға бағытталған шешімдер. Маңызды шешімдерінің бірі – мемлекетті экономи­ка­лық және әскери қарым–қатынаста мықты етуге жол табу. Бұл туралы осы дәуірде пайда болған мына: «Бай ел, күшті әскер» нақылы дәлелдейді. Экономикалық жетістікке жету мақса­тында «Гуан цзы» болса, әскери мақсатта «Сунь цзы» аталынады.

7^ «Рамаянаның» жалпы мазмұны төмендегідей болып келеді: Айодхья патшасы Дашарат­ха­ның Каушалья патшайымынан Рама, Кайкейядан Бхарата, үшінші әйелі Сумитрадан Шатругхна мен Лакшмана төрт ұлы болады. Патшаның үлкен ұлы Рама жастайынан-ақ сұлулығымен, ақылдылығымен батырлығымен өз інілерінен ерекшеленеді. Видеха (қазіргі Непал) деген ежелгі елдің ханшайымы Раманың сүйіктісі Сита да мейірімді әрі керемет сұлу еді. Рама патшалар мен ханзадалар сайысында жеңіске жетіп, Ситаға үйленеді. Себебі тек Рама ғана Ситаның әкесі Джанака патшасының сиқырлы садағын майыстыра алды.

Ұзақ жылдар бойы Рама мен Сита баршылықта баянды, бақытты ғұмыр кешті. Даша­ратха патша уақыты келгенде, өз мұрагері етіп Раманы қалдыратынын салтанатты түрде жария еткісі келеді. Мұны білген Дашаратханың екінші әйелі Кайкейя патшаның бір кезде айтқан «кез келген екі тілегіңді орындаймын» деген уәдесін есіне салып, сол тілектерінің орындалуын талап етті: біріншісі - 14 жылға Раманы патшалықтан қуу, екіншісі - мұрагері етіп ұлы Бхаратаны тағайын­дау. Дашаратха қанша қайғырғанымен, Рама әкесін уәдесінен таймауға көндіріп, өзі қуғындалу­шы болып орманға қарай кетеді. Оның соңынан өз еріктерімен Сита және сенімді інісі Лакшмана ілеседі.

Көп ұзамай Дашаратха патша ұлымен айырылғанына шыдамай, дүние салады. Таққа Бхарата отыру керек еді. Алайда мейірбан ханзада патшалықты билеуге оның емес, ағасы Рама құқылы деп есептеп, бауырының патшалыққа оралуға көндірейін деп орманға жөнеледі. Достары мен туысқандары Рамаға Бхаратаның ұсынысын қабылдауға кеңес береді.

Бірақ Рама әке аруағын сыйлап, оның уәдесін өмірінің соңына дейін орындауға тілек білдіреді.

Бхарата Айодхьяға жалғыз оралуға мәжбүр болады, дегенмен өзін толық құқылы патша деп есептемегендіктен, соның белгісі ретінде таққа Раманың аяқ киімін апарып қояды екен.

Бұл уақытта Рама мен Лакшмана орманда өмір сүріп жатты. Орман дуаналарының тыныш­тығын сақтап, олар ормандағы көптеген құбыжықтардың көзін жойды. Бірде Лакшмана Ситаның өміріне қастандық жасаған әйел-ракшас Шурпанакханың мұрны мен құлағын кесіп алады. Ланка аралының (сірә, Цейлонның бұрынғы атауы болса керек, қазіргі Шри-Ланка) керемет күшті қожасы болды. Шурпанакха өзінің бауырына барып айтып береді. Оның бауыры Ланка аралының құдыреттісі, онбасты әзәзіл Раван еді. Сонда Равана Ситаны Рамадан алып қашуды ойластырады. Әзәзіл Маричи көмегімен ол Ситаны алып қашып Ланка аралына әкеледі. Ланкада ол Ситаны өзінің байлығы мен билігі арқылы азғырып, менің әйелім болсаң осының барлығы сенікі болады деп уәде етеді. Бірақ Сита тек Рамаға сенімді болады. Сонда Равана ашуланып оны қамауға алады, егер он екі айдан кейін сөзіңе құлақ асып, оған күйеуге шықпаса, өлімге жауаптайтынын айтады.

Бұл уақытта Рама мен Лакшмана Ситаны іздеумен жолға шыққан еді. Іздеу кезінде Рама маймылдардың құдайы Сугриваға патшалығын қайтарып алуға көмектеседі. Сонда Сугрива оған да көмектесуге уәде береді. Сөйтіп, жолға енді үшеуі аттанады. Сугрива министрлерінің ішіндегі ең мықтысы Хануманға Раваның Ситаны қайда алып кеткенін табуды тапсырады .

Хануман теңіз арқылы бірақ секіріп Ланка аралына жетеді. Көптеген іздеулерден кейін ол Ситаның қайда екенін біледі. Ситаның қамалына келіп онымен сөйлесуге де мүмкіншілік табады. Сөйтіп қайтар жолында көптеген қиын оқиғаларды басынан кешіріп, Рама мен өзінің қожайына жетеді. Маймылдардың патшасы теңіз арқылы өтетін көпір салдырып Раманы Ланка аралына жібереді. Сонда бірнеше күнге созылған ұрыс басталады. Рамамен бірге Лакшмана, Хануман, Сугриваның бауыры Ангада, маймылдар мен аюлар болса, Раваның жағында әзәзілдер мен ракшалар және Раваның сиқыршылық мықтылылығымен танылған ұлы Индраджит болады. Бірақ ұрыс нәтижесінде Раваның ұлы Лакшмананың қолынан қайтыс болады. Осы кезде Равана пайда болып Рамамен жеке алыспаққа шығады. Рама Равана бір басын кескен кезде оның орнына келесі бір бас пайда болып жатады. Осы кезде Рама Брахма құдайының сыйлаған қылышын Раваның жүрегіне кіргізіп оны өлтіреді. Рама Ситамен кездеседі.

Бірақ Рама әскерлерінің көзінше Ситаны итермелеп, оған сенімсіздік танытады. Сүйген жарының қылығына қорланған Сита отқа секіреді, бірақ от күйдірмейді, осы кезде От құдайы Агни пайда болып Рамаға әйелінің пәктілігі мен тазалығын айтады. Ситаның адалдығына бір сәт күмәнданған емеспін, бірақ әскерлерімнің көздерін жеткізгім келді, - деп жауап қатады Рама.

Достасқаннан кейін Рама мен Сита Айодхьюға оралып, патшалықтағы билікті өз қолдарына алғанмен, Бұл екеуінің қиыншылықтары әлі алдыда болатын. Патшалық халқы Сита­ның іс-әрекеті басқаларға жұғатын жаман әдет ретінде көрінді. Сонда рама әйелін қайтадан Вальмики деген аскеттің қарауына жібереді. Онда раманың екі ұлы – Куша мен Лава дүниеге келеді. Олар өскенде Вальмики Рама жайлы өзі құрастырған поэмасын үйретеді. Бірде ол патша құлағына жетіп, ол сүйген жары Сита мен балаларын патшалыққа алғызады. Сонда Вальмики оның әйелінің адалдығын айтқанмен, патша халық алдында көрсетуін талап етеді. Сонда Сити Жер-Ананы жалбарынады, Жер халық алдында қақ айырылып Сита жер қойнауына түседі. Сөйтіп Рама мен Сита тек о дүниеде мәңгі бірге бола алады.

Осылайша Рамаяна туындысының бір бөлімі аяқталады. Рамаяны сюжетіне Махабхара­тадағы секілді түрлі мифтер, аңыздар, сабақ болатын әңгімелер көркемділікпен кіргізілген. Мысалы бізге алдыңғы эпостан таныс Вишвамитра туралы аңыз, Шунахшеп туралы аңыз, Кумар құдайының дүниеге келуі жөніндегі мифтер, Ганга өзеңінің аспаннан түсуі, Индраның Вритраны өлтіруі және т.б.

8^ Оқиға ахейліктер Троя маңында жасалынған жорықтардың бірінде Агамемнонның еншісіне Апполон ғибадатха­на­сы­ның абызы Христің қызы қолға түсетінімен баталады. Хрис сыйлықтарымен гректердің лагеріне келіп, Агамемноннан қызын қайтарып беруін жылам­сырап сұрайды, көсем бас тартқан соң, ол Аполлоннан гректерден кегін алуды жалынып сұрайды. Өзінің абызының өтінішіне құлақ асқан Аполлон ахейлік әскерлеріне тоғыз күн бойы тоқтама­ған апат жібереді. Оныншы күні Ахилл әскердің Трояда қалу немесе қалмауы туралы сұрақтарды шешу үшін халықтық жиналыс өткізеді. Көреген Калхант жиналғандарға Аполлонның ашуының себебі Хриске айтылған балағат сөздер екенін және құдайдың Хриске тұтқындалған қызын қайтып беруін талап ететіндігін айтып береді. Агамемнон Аполлон құдайдың тілегін орын­даудан бас тарта алмады, бірақ ол Хрисеиданың орнына басқа сый сұрады. Ахилл тарапынан қарсылық көрген Агамемнон, одан әдемі Хрисеидадан кем түс­пейтін Брисеиданы тартып алатындығын айтады. Қызу ұрыс кезінде екі көсемнің арасын­дағы қарулы қақтығыстың алдын алған Афина құдайы болған еді. Ахилл өзінің еншісі – Брисеиданы қарумен қорғамайды, бірақ Агамемнонға ашуланып, оларға шарт қояды. Ахей­лік­тердің жағдайы тым нашарлап, олардың өздері Ахиллге қымбат сыйлықтар беріп, майданға шақырмайынша алдағы соғыстарда қолына қару алмайтынын айтады.

Ахиллдің шайқасқа қатыспауынан басқа ахейлік қолбасшыларға майдан алаңында жасаған істерімен көзге түсулеріне жол ашылады. Алайда Менелайдың Париспен қақты­ғысы, Диомед және басқа да грек батырларының қаһармандықтары, ерліктері де, Аякстің Троя басшысы Гектормен шайқасы да, тіпті құдайлардың араласуы да трояндықтардың басқыншы­лы­ғын тоқтата алмайды. Себебі оларға Ахиллдің анасының өтінішімен Зевстің өзі көмек беріп отырған. Бұл шайқас көріністе­рінде тек Гектормен Андромаханың әйгілі кезде­суін айтуға болады. Афина құдайына дұға қылып, оған құрбандығына мал шалынсын деген бұйрықтарын айтуға шайқас алаңынан қалаға келген Гектор осы жерде біраз кідіреді. Осы жерде Гектор әйелі мен баласын соңғы рет кездестіретін еді. Ал осы арада, жағдайлары тым қиындап кеткен ахейліктер, Агамемнонды Ахиллмен достастыру үшін елшілер жіберуге көндірген. Бірақ қымбат деген сыйлықтар да, Бресеида және оған қоса тағы да жеті құлды беру уәдесі де Ахиллдің ашуын баса алмайды. Шайқас барысында ахейліктердің де кей жетістіктерге жеткен кездері болғанына қарамастан, олардың жағдайлары бірте-бірте нашарлай береді. Сондықтан гректерге жаны ашыған Гера құдайы бір айла жасап, Зевстің көңілін өзіне аударуына тура келеді. Зевстің көңілі Герада болған кезде, Аякс Гекторды жаралап, майдан алаңынан шығарады. Қолбасшыларынан айы­рыл­ған троялықтар, шегіне бастай­ды, алайда Зевстің қайта оянып, іске кірісуі Трояға қарсы болған құдайлардың жамандықтарына тоқтау салады. Аполлонның құдіретімен ғажайып жолмен сауығып кеткен Гектор ахейліктердің кемелеріне жақындап, тіпті олардың біреуін өртеп үлгереді. Ахейліктердің халі тым нашарласа Ахилл ашуынан қайтпайды. Ол шайқасқа өзінің досы Патроклды жіберуге ғана келіседі. Оны троялық­тарды кемелердің қасына қууға, бірақ Трояны басып алуға тырыспауға насихаттайды. Жауларын қорқыту үшін Ахиллдің сауыт-саймандарын киіп алған Патрокл бірінші тапсырманы сәтті аяқтайды. Алайда ісінің жетістігімен шабыттанған, Патрокл Троядағы шайқасқа аттанып, Гектор қолынан өлім құшады.

Досы үшін кек алғысы келген Ахилл Агамемнонға деген ренішін артқа ысырады. Агамем­нон қайтсе де оған уәде еткен сыйларын береді. Гектор Патроклдің үстінен Ахиллдің сауыт-саймандарын шешіп алуға үлгірген болатын. Сондықтан Фетиданың өтінішімен Гефест Пелид үшін өте әдемі жаңа саймандар жасап береді. Патрокл үшін ашу, ыза сезімі кернеген, досы үшін кек қайтарғысы келген Ахилл Троя алаңында қолынан қаза тапқан жауларының өліктерін Скамандра (Ксанфа) өзенінің ағысына үйіп тастайды. Бұған қарсы өзен құдайы Ахиллді өзен толқындарына батыруға тырысады, бірақ Гефест Ксанфаға от тастап, өзен суы қайнай бастайды. Шайқас алаңында Пелидпен кездесуін күтіп тұрған Гектор, Ахиллдің қолы­нан қаза табады....

Ашуы қайтпаған Ахилл Гектордың өлі денесін ат арбасына жегіп, сүйрейді. Троя қамалынан осыны көрген Приам мен Гекуба, Гектордың қарт ата-анасы жылайды. Жарының өлгенін естіген Андромаханы да қайғы басады. Міне, осы кезде Приамның басында Ахиллге өзі барып, Гектордың өлігін алу үшін құны жоқ байлықтар мен сыйлықтар беру туралы ой туады. Оның бұл ойы бірден жүзеге аспайды, себебі эпикалық автор Патроклдың жерлеу рәсімін жақсылап сипаттау керек еді. Содан кейін Приам құдайлардың көмегімен Ахиллдің шатырына келеді. Қарттың қайғысы мен қасіреті Ахиллге қатты әсер етіп, өзінің қайтыс болған әкесін есіне алады. Баласының мәйітін әкесіне қайтарып береді.

Келесі күні соғысты бірден бастамай, алдымен екі жақтың мәйіт болған әскерлерін арулап жерлеуге рұқсат беріледі. Дастанның оқиғасы грек батыры Патрокл мен троя батыры Гектордың жерлену сәтімен аяқталады.

9^ Троя соғысының бір көрінісін сипаттайтын «Илиададан» және «Одиссеяның» айырма­шылығы, бұл поэмада Трояның құлауынан кейін айлакер Одиссейдің бастан кешірген оқиға­лары мен оның Итакаға қайтып оралуы жайында сөз болады. Сонымен бірге поэма тікелей хронологиялық кезекпен баяндалмайды.

Поэманың ең басында құдайлардың Одиссеяға еліне қайтуға мүмкіндік берулері тура­лы шешім қабылдағаны баяндалады. Бұл хабарды Гермес Одиссейді жеті жыл бойы сиқырлы аралда ұстап отырған нимфо Калипсоға жеткізуі керек болған. Алайда тек бесінші кітаптың басында ғана Гермес Калипсоға жетеді. Алғашқы төрт кітаптардағы әрекеттер Одис­сей­дің ұлы Телемахтың айналасына шоғырланып, Итакада өтеді. Ол жерде белгілі атақты тайпалар­дың жастары Одиссейді өлді деп ойлап, оның әйелі Пенелопаның мазасын алады. Пенелопа жаңадан тұрмысқа шығуға асықпай жүргендіктен, күйеу жігіттер бүкіл күндерін Одиссейдің сарайында тойлаумен өтеді. Оның байлықтарын жояды. Телемах олардың ойран салуына тыйым сала аламайды. Афинаның кеңесімен Итакаға басқа елдің патшасы бейнесімен келген жас жігіт Пилос пен Спартаға, әкесінің бұрынғы достары Нестор мен Менелайға әкесі туралы хабар беру үшін барады. Телемах ештеңені анық біле алмаса да, Одиссейдің қайтып оралатынына үміт артады. Осы арада күйеу жігіттер оған қайтар жолында тосқауыл ұйымдастырады.

Осыдан кейін ғана автор керемет нимфаның тұтқыны – Одиссейдің тағдырына оралады... Құдайлардың Одиссейді босату үшін туралы бұйрық алғанн Калипсо, оған сал құрастыруына және жолға жиналуына көмектеседі. Ойдағыдай жүзіп келе жатқан кеме саяхатының 18 күні, Одиссей алдынан құрлық көреді. Бірақ сол мезетте оны кенеттен теңіз құдайы Посейдон байқап қояды да, теңізде қатты дауыл көтереді. Теңіз толқындары оны 2 күн, 2 түн бойы қарқынды теңізде алып жүреді; оны тек теңіз құдайы Левкотеяның араласуы және оның әрдайымғы қорғаушысы Афинаның көмегі құтқарады. Теңіз толқындары оны бейтаныс елдің таулы тасты жағалауына әкелгеннен кейін ғана Одиссей құрлыққа шығады.

Одиссейге баспана болған жер – Схерие аралы болып табылады. Бұл –бақытты да бай феак халқының елі болып шығады. Сүйікті құлының қамын ойлаған Афина жергілікті патшаның қызы Навсикаяны достарымен таңертең кір жуу үшін өзен жағалауына жібереді. Қыздардың дауысы бұталардың арасында ұйықтап кеткен Одиссейді оятады. Навсикая оны киіндіріп, тамақтанды­руға бұйрық береді де, қалаға Алкиной патшаның сарайына жол көрсе­теді. Одиссейді құрметпен күтіп алған феактар оны еліне жеткізуге уәде береді. Одиссей бұл жерде бай той дастархан үстінде демалады. Әнші Демодок өз өнерімен жинал­ған­дардың көңілін көтереді. Қонақтың өтінішімен ол ағаш ат туралы, Трояның құлауы мен Одиссейдің ерліктері жайында ән шырқайды. Одиссейдің көзі жасын байқаған Алкиной Демодоктың әнін тоқтатып, Одиссейден өзі жайлы айтып беруін сұрайды.

Одиссейдің басынан өткен қызық жағдайлары туралы әңгімесі басталады. Жолаушы­лармен бірге Одиссей бір көзді Киклоптың үңгіріне тап болады. Одан тірі құтылу үшін Одиссейге оны соқыр етуіне тура келеді. Ызаланған Киклоп Одиссейге әкесінің ашуын жаудыртады. Посейдон оның артынан феактардың еліне дейін қуып келген. Тағы да бір Алып (дәу) – жалмауыз (людоед) тайпасы – лестригондармен кезігу Одиссей кемесінен басқа барлық кемелердің адамдарымен бірге жойылуымен аяқталады. Бірақ құтқарылғандар Герместің көмегімен ғана сиқыршы Кирка­ның зұлымдығынан қашып құтыла алады. Қайта­дан жолға жиналған Одиссей алдымен жерасты патшалығына барып, көреген Тиресиядан алдағы тағдырын білуі керек болды.

Сиреналардың өлім аралынан аман өтіп, кемемен алты басты айдаһар Скилладан және Харибда қарқынды су иірімінен өтіп, Одиссей Гелиостың мал үйірі жайылып жүрген Тринакия аралына жетеді. Осы жерде ол жолдастарына Гелиостың қасиетті сиырларына тиме­се, елдеріне аман-есен оралатындарын айтады. Егер да олар кеңесті тыңдамай сиыр­ларды жейтін болса, елдеріне жетпей өлетіндерін де ескертеді. Одиссей ескертулерді кемедегі азық біткенге дейін ғана іске асады. Аштан өлу қауіпінде қалған жолаушылар, Одиссей жоқта Гелиостың сиырларын сойып, рұқсатсыз той жасайды. Осыған байланысты Зевс кемеге дауыл мен найзағай жаудырады да, жалғыз Одиссей ғана тірі қалады. Тоғыз күн бойы теңіз толқындары құдай тектес Калипсоның аралына жетпейінше алып жүреді. Осылайша Одиссей әңгімесі автордың бесінші кітаптағы баяндамасына келіп оралады.

Поэманың екінші жартысында мазмұнның өрістеуі бұзылмайды. феактардың сиқырлы кемесі ұйықтап жатқан Одиссейді Итака жеріне, яғни үйіне жеткізеді. Осы арада оған Афина келіп, оған өз үйінде қауіп төніп тұрғанын ескертеді. Құдайдың көмегімен кедей кепіне айналған Одиссей алдымен бұрынғы қызметшісі Евмейге барады, кейін ол Афинаның көмегімен Пилостан аман-есен үйіне жеткен Телемахқа сырын ашып, өзінің шынымен кім екенін айтады. Одиссей бірінші өзінің сарайын қоныстануды, сол жерде күйеу жігіттердің көзін құрту үшін әрекет етуді шешеді.

Одиссей үйінде күйеу жігіттердің қыдырысын өз көзімен көріп, олардың тарапынан өзіне деген кемсітушілерді көреді. Сонымен қатар Одиссейді күтіп жүрген Пенелопаны да көреді де, оны жарының жақын арада оралатынына сендіруге тырысады. Пенелопа таныс емес жолаушыға сеніммен қарайды да, қарт қызметшісі Евриклеяға оның аяқтарын жуып, сарайға паналатуды бұйырады. Ханшайымның бұйрығын орындап жатып, қызметші Одис­сей­ді аяғындағы дақ арқылы танып қояды. Одиссей оған сырын ашпауды бұйырады, себебі бұл оның күйеу жігіттерге қарсы ойластырған жоспарының жүзеге асуына кедергі келтіретін еді.

Келесі күні Афинаның сендіруі бойынша Пенелопа садақ ату сайысын ұйымдастырады. Алайда ешкімнің Одиссейді ескі садағын атуға күші жетпейді. Сол кезде Телемахтың рұқсатымен садақты Одиссей алады да, күйеу жігіттерді бір-бірлеп садақ оғымен өлтіре бастайды. Телемахтың екі адал құлдарының және Афинаның көмегімен Одиссей Пенелопа­ны әйелдікке алғысы келгендердің барлығын қырып салады. Әйелімен, қарт әкесі Лаэртпен табысқаннан кейін Одиссей күйеу жігіттердің ағайындарымен күресуге тура келеді. Бұл шайқаста Афинаның көмегімен тоқтатылып, Итакада бейбітшілік орнайды. Афина Одиссей­ге оның бұрынғы кейпін қайтаруды да ұмытпайды.

10^ Бұл трагедия жаратушы құдай мен оған тәуелді адамдар арасындағы тартыс туралы. Мұнда батыр Аякстың құдайлардың көмегінен бас тартуы және Афина құдай турал­ы жақсы айтпағаны үшін құдайлардың қаһарына іліккені баяндалады.

11^ Трагедияда Гераклдың әйелі Деянира күйеуін өзіне қайтару үшін Несса деген Кентаврдың қанын ішкізеді. Бұл аса қайғылы оқиға болады. Геракл қатты қиналып өледі. Ал Деянира болса өз-өзін өлтіреді. Бұл трагедияда Деянира өзінің білместіктен жібер­ген қатесі үшін, өзін-өзі осылай жазалайды.

12^ Софокл «Антигона» /трагедияның бас қаһарманы/ атты шығармасында кұдайдың заңдары мен адамның еркіндігін, бәрінен де құдайдың жазылмаған заңдарын биік қояды. Полиник деген Антигонаның ағасы Этеоклмен соғыста қаза табады. Полиникті Фия қала­сы­ның патшасы Креонт жерлеуге рұқсат етпей, оның денесін ит-құсқа тастандар деп бүйрық береді. Бұған көнбеген Антигона ағасының денесін арулап көмеді. Мұны естіген Креонт патша Антигонаны зынданға тастайды.

Осылай қиналғанша өлгенім артық деп Антигона өзіне-өзі қол жұмсайды. Әкесінің мұндай жауыздығын көрген патша баласы Гемон, яғни Антигонаның күйеу жігіті де өзіне қанжар жұмсап өледі. Баласының өліміне шыдамаған Креонттың әйелі Эвридика да өзін-өзі өлтіреді. Осыдан барып Креонт патша өзінің тым қатал болғанын біліп, құдайлар алдында кешірім сұрап, қайғыдан қан жұтады.Трагедияда Антигона өзінің қайраттылығын танытып, халқының салт-дәстүрін сақтау үшін, яғни ағасын ғұрып бойынша жерлеу үшін патшаға да қарсы шығатын қаһарман болып сомдалады. Ал Креонт патша болса, мемлекетке қарсы шыққан адамға ең қатыгез, ең қасірет­ті шара­лар қолдануға баратын патша бейнесі.

Бірақ, ол әйелі мен баласының өліміне өзін кінәлі санап, бұрынғы райынан қайтып, өкініштен өзегі өртенеді. Трагедия осылай аяқталады.

13^ «Эдип патша» трагедиясында Фив елінің патшасы Лайдың ұлы Эдиптің өмірі жайлы айтылады. Лай патша бал аштырғанда өзінің ажалы ұлынан болатынын біледі. Лай өзінің құлына жаңадан туған ұлының аяғын шауып, таудан лақтырып өлтіруге бұйрық береді. Бірақ оны аяғын құл баланы өлтірмей, Коринфтың патшасы Полибоның тәрбиесіне береді. Бұл бала Эдип болатын. Ол ержеткенде бағанағы құлдан өзінің әкесін өлтіріп, шешесіне үйлене­тінін естиді. Ол Полибо патша мен оның әйелін туған әке-шешем, мұндай күнә жасамаймын деп, Коринф қаласын тастап кетіп қалады. Фив патшалығына қарай жол тартады. Ол жолда бір қартпен ерегісіп, оны өлтіріп тастайды. Ал бұл қарт Лай патша болады. Эдип Фив қаласына келіп, Сфинкс деген тажалдан құтқарады. Осы ерлігі үшін Фив елінің патшаның жесірі Иокастаға ұзақ жылдар халықтың қошеметіне бөленіп, ел басқарады.

Бір жылдары Фив елінде қайғылы оқиға болады. Елге үлкен апат келеді. Балгер бұл бақытсыздықтың болуына себепші арамызда кісі өлтірген адам бар дейді. Оны елден қуу керек дейді. Эдип патша бар күшін салып, сол адамды іздейді.

Бар шындық ашылып, Эдип өз әкесін өлтіріп шешесіне үйлегенін білгенде, мұндай қайғыға шыдамай өз көзін өзі ағызып соқыр болады. Бұл менің істеген қылмысымның жазасы деп есептейді. Ұзақ жыл елді адал басқарған Эдиптің трагедиядағы тағдыры осылай беріледі.

14^ Агамемнон және Клитемнестраның қызы Электра туралы миф. Бүл шығар­мада Апполонның еркімен Электра өз шешесін өлтіреді.

15^ Одиссей мен Трояның батыры Ахиллдің ұлы Неоптелем Лемнос аралына келеді. Мұндағы мақсаттары Филоктетті Троя қаласына ертіп апару керек болады. Филоктет­те Гераклдың садағы болады. Егер Филоктет өз еркімен барса, Трояны жеңіп қайтады деген қауесет тарайды. Мұны естіген Одиссей Филоктетті алдап Трояға ертіп бармақшы болады. Ол өз мүддесінен гөрі Отанның мүддесін жоғары қояды. Софоклдың бұл трагедиясында Одиссей қу, айлакер болса, Филоктет жағымды образды сомдайды.

16^ Өзінің әкесін өлтіріп, шешесіне үйлснгенін білген Эдип өзін қатты жаза­лайды. Елінен қуылады. Ол өзінің ажалы жеткенше Софоклдың Отаны Колон Афинда тұрады. Ол өле-өлгенше осы Афина қаласын қорғап өтеді.

17^ 425 жылғы «Ахарнях» комедиясында кедей шаруа Динеонолид ұлттық жиында соғысты сынақ ретінде қарастырып, біздің жаңа әлемге қол жеткізуіміз үшін дейді. Бірақ ол күтпеген жерден сол әлемді өзі орнатады. Оның жерлесі, комедия хорын жасаушы үлкен Антика жерінің тұрғыны Ахарнның құрметіне арналған комедия. Шығармада Ахарндар отбасы соғыстың бірінші жырында қаты қиналып, азап шегеді. Динеонолид соғыс тек Демогонттар мен Стратегтарға ғана зиян, Ламоехтарға пайдалы екенін дәлелдейді. Динеонолид бұл уақытта көңіл көтеріп жүрсе, басқалары соғыстан зардап шегуде еді. Оның емін- еркін сауда жасауға қолайлы базары басқа қалалардағы адамдармен араласуына дәнекер болады. Мегарец аштықтан оған өзінің қыздарын сатады. Тіпті қолбасшы Ламоех та оған қүс пен ең тәтті балық беріп, мерекеге барғысы келеді. Бірақ Динеонолид соғысқа болғандарға ешнәрсе де татырмайды. Сөйтіп Ламоех дұшпандарына шабуыл жасамақ болып мереке кезінде шекарадан шығып кетеді. Бірақ біреуге ор қазғаны үшін аянышты халде, жаралы күйде қайтып оралады. Аристофан өзінің жазған драмаларында кейіпкерлердің характерін аша отырып, әр образға аса жауапкершілікпен қарайтынын байқатады.

18^ Буколика - отражение в художественных произведениях прелести скромной и естественной жизни на лоне природы. Основными формами буколики являются: идиллия, пастораль, эклога.

19^ 1-ші кітабында Меценат мен Октавианда жер жырту, жердің тыңайтылуы, егіншілік, тұқым себу, жыл мезгілдері, күз туралы айтылады. Ал кітабының соңында ол Цезардің өлімі жайында және Августті мадақтаған арнауын жазады.

2-ші кітабында бағбандық, ағаштардың өсірілуінің топыраққа байланысты әртүрлілігі, әсіресе жүзімге деген күтім жайында айтылады. Италияны мадақтау, Меценаттағы көктемді суреттеу және бақытты өмір кешкен егінші және диханшылар жайында жазады.

3-ші кітабында мал шаруашылығы, соның ішінде сиыр, жылқы және олардың күтімі жайында, одан соң қойлар мен ешкілер жайында және олар ауыратын аурулар жайында, өгіздердің сүзісуі, оңтүстік пен солтүстікте тұратын шопандарды салыстырып жазған.

4-ші кітабы ара өсіру, олардың өмірі, олардың көбеюі, олардың әрекеті және аурулары жайында. Осы кітапта Аристи, Орфи және Эфридика жайында мифтердің кездесуі, Октавиандағы соғыстардағы жеңістері жазылады.

20^ Калидастың өмірі жайлы мәліметтер аз сақталған. Оның өмірбаяны жайлы айтылған көптеген аңыздар фантасти­ка­лық түрде, еш дәлелсіз жазылған. Солардың ішіндегі анағұрлым танымал аңызда негізінде Калидастың брахмандар қатарына жат­қа­ны, оның жас кезінде өте кедей және тәртіпсіз болғаны жайлы айтылады. Оның әйелі білімді әрі дана адам болып, тіпті, оны үйден қуып шыққан. Сол кезде Калидас Кали құдайы­ның маза­рын­да түнеп, Кали оны жалпы ғылым мен ерекше ақындық қабілет­ке бөлейді. Ақынның санскрит тілінде «Калидас» - «Кали құлы» деген мағынаны білдіретін есімі де осының негізде пайда болады.

21^ Чуаньци оқиға желісінің қызықтығымен және кейіпкерлердің әрекетті­лігімен ерекше­ленетін көлемі жағынан шағын шығарма болып табылады. Оған қойылатын басты талап сюжетте оқырман үшін жаңа дүние­нің болуында. Осындай сипаты жағынан чуаньци еуропа­лық новеллаға жақын келеді.

22^ Бұл шығарманың мазмұны айтарлықтай күрделі де емес: қарт ағаш кесуші Такэтори бамбук қуысынан кішкентай қызды тауып алады. Оған «Жарық Сұлуы» деген мағынадағы Кагуя Химэ деп ат қояды. Расында, сұлудың сұлуы болып өскен қыз, шалды байлыққа кеңелтеді. Ол бамбук қуысынан алтын тауып алады. Кагуя Химэға құда түсуге жер-жерден жігіттер келеді. Бірақ қыз оларға қоңыз-ұлу қабыр­шығы мен сиқырланған тышқан терісін, Үндістаннан тастан жасалған тостаған мен Хорай тауынан гауһар тасты бұтақ алып келу сияқты қиын тапсырмалар береді. Келген жігіттердің бірде бірі қыздың тапсырмасын орындай алмайды, ал императордың хабаршысы келіп қызды сарайға алып кететінін айтқан кезде сұлу қыз атасына бар сырын ашады. Өзінің айлы әлемінің тұрғыны екенін және жақын арады жер беті­нен кететіні туралы айтады. Атасы мен әжесінің көз жасы да, сарай күзетшілері де қызды алып қалуға септігін тигізе алмайды, ай тұрғындары қызды өзімен бірге алып кетеді.

Повестің негізі ретінде ертегі алынған және сюжеттің өзі ертегі секілді фантастикалық жүйе­де жазылған. Осылайша, сиқырлы күштердің араласуымен қарт Такэторидың қолына шынайы өмірде қарапайым шаруаның түсіне де кірмейтін байлық түседі. Бірақ бұл шығар­ма­дағы фантас­тикалық элементтер мен сиқыр тек сұлу Кагуя-химэнің бейнесіне ғана қатысты, ал қалғандары, қарт Такэтори мен жолы болмаған жігіттер де шынайы өмірден алынған об­раз­дар. Қарапайым шаруа қарт Такэтори өз пайдасын ойла­май­ды, импера­тор ұсынған бар­лық шендер мен қызметтен ойланбастан бас тарта­ды. Кагуя Химэнің бейнесінде халық­тың сұлу­лық және сыпайылық идеалы көрініс таппады. Сұлу қыз ақылдылық және ұстамдылық таны­тып, танымал, бірақ қорқақ жігіт­терден ақылмен құтыла алады. Шығармада келтірілген тағы бір терең ой: нағыз күшке тек шын еңбекпен қана жетуге болады. Сол себепті жігіттер беріл­ген сынақтан өте алмай қалады.

Бамбуктың түбінен табылған ғажайып кейіпкер-қыз туралы айтылған «Такэтори моно­га­­та­ри» шығармасындағы негізгі мотив­тің отаны Жапония деп санауға болмайды. Шамасы, ол ерте­ректе буддистік аңыздар арқылы жеткен «Манъесю» мен «Фудоки» сияқты фольк­лорлық туын­дылардан алынған болуы әбден мүмкін. Мұхитта мәңгі жүзетін Хорай тауы ту­ра­лы аңыз Қытай­ ғұла­малар мекендейтін мәңгіліктің тауы туралы аңызымен байланысты.

23^ Отикубо сыпайы әрі қарапайым, оның жүрегі мейірімге толы, өзіне жамандық жаса­ған­дарды да кешіре салуға дайын тұратын қыз. Повестің соңында автор суреттеген қайырым­ды­лық апо­феозы да халық ертегілеріне тән. Ол өз кейіпкерін аяныш пен жанашыр­лық тудыра­тын қасиеттер арқылы суреттеп, шығармасының соңын­да әркімге өз амалдарына байланысты тиісті жазасын береді: Отикубо жарының махаббатына бөленіп, қуанышты отбасылық өмір сүреді, оның қызмет­шілері көптеген сыйлық алады, ал өгей шеше­сі мен әпкелері кедейлік халге түсіп, тек сұлу әрі мейірімді Отикубоның қайырымды­лығына ғана үміттене алатын бейшара күйге түседі.

«Такэтори моногатариге» қарағанда бұл шығармада ертегілік жанр жанұя­лық повесть ретін­де жобаланған, фантастикадан ары­лып, «жақсылықтың жамандықты жеңуі» сияқты өзіндік идея­лық мағынасын сақтап қалған. Бұл жапондық «Күлбикеш» жайлы повесть қарт бамбукшы тура­лы повесть сияқты хэйандық дәуір әдебиетінде аса маңызды орынға ие болады. Бұл жерде конфуций іліміндегі адамгершілік құндылықтарын ұстанушылық қатты сезі­леді, онда қоғамдағы қатал тәртіп, қарапайымдылық пен күнделікті өмірдегі сабырлылық суреттелген және отбасылық жанашырлар сарай аристократия­сында басты рөл атқарған идеалдардан әлдеқайда өзгеше болған.

24^ «Гэндзи монога­тари» екі бөлімнен тұрады. Романда шама­мен 300 кейіпкер бар, олардың 30-дан аста­мы ғана басты немесе тұтас роман бойы кездесетін кейіпкерлер. Романдағы оқиғаның қам­тит­ын уақыты - 70 жыл. Романның бірінші бөлімінде императордың күңінен туылған ұлы Гэндзи ханзада жайлы айтылса, екінші бөлімінде Гэндзидің ұлы Каору жайлы әңгіме­ленеді. Романда 41-ші тарау жоқ, ол тек өзінің «Бұлттарда жасырылған» деген атауы­мен орын алады. Бұл сөздің астарында Гэндзидің өлімі айтылғандығын түсінуге болады.

Мурасаки көп нәрсені «Уцубо моногатари» романынан алған. Екі шығар­маның да құрылымы ұқсас. «Уцубо моногатариде» де, «Гэндзи моногатариде» де әрбір жаңа тарау сайын жаңа кейіп­кер­лер пайда болып, тарау соның есімімен аталады. Мысалы, бөлімдер «Уцубо моногатариде» «Атэмия», ал «Уцубо моно­га­тариде» «Югао», «Уцусэми» немесе «Обородзуки-но е» деп ата­ла­ды. Роман­­ның бөлімдерінде жас сарай қызметкерлерінің әйел­дер тура­лы түрлі ойлары кел­ті­рі­ле­ді. Алайда бұл шығармалар сыртқы құры­лы­мы жағынан ұқсас болға­нымен, ішкі мазмұны мен көркемдік деңгейі жағынан ерекшеленеді.

Романның фабуласына келер болсақ, Гэндзидің анасы – Кири­цу­бо төменгі әлеуметтік тапта­ғы күң. Ханзаданың дүниеге келуіне байланысты шақырылған корейлік көріпкелдер болашақта ханзада­ның ұлы күшке ие болуы және оған деген мемлекеттік салада биік қызмет­тің қауіпті болатындығын айтады. Өзінің баласын қорғап қалу үшін император оны ресми түрде ханзадалар қатарына қоспай, оның қамқоршысы мен қорғаушылары болуы үшін ұлын мық­ты феодал­дар үйі Минамотоға жаздырады. Осылайша, Гэндзи қара­пайым адам және на­ғыз роман кейіпкері болуға лайықты болады. Ол сарай сүйіктісіне айна­лып, оған көптеген сый, атақ беріледі, бірақ Гэндзи­дің айтуы бойынша, саясатқа қызығушылығы бол­майды.

Романның басында Гэндзи бозбалалық шағында керемет сым­батты және талантты жігіт ретінде суреттеледі. Ол 13 жасында министрдің қызы Аойға үйленіп, бірақ сонымен қатар басқа да әйелдерге қызығушылық танытады, әсі­ре­се сарайдың сырт жағын­да тұратын, кедей Югаоға асқан құштарлық білдіреді. Хэйандық эстетика рухымен тәрбиеленген Гэндзи Югаоның нәзік­тігін, қара­пайымдылығы мен сұлулығын жоғары бағалайды. Бірақ ханза­даның сезімін оятқан Гэндзидің әкесі, кәрі императордың жүре­гінде орын алған, императордың жас еріксіз әйелі бола­ды. Бірде Гэндзидің құштарлығына жол беріп, екеуінің бірге өткізген жалғыз махаббат кешінің нәтижесінде Гэндзидің әкесі өзінің баласы деп қабылдаған болашақ император Рэйсэн дүниеге келеді.

Романның бесінші тарауында жаңа кейіпкер жетім қыз Вака-Мурасаки пайда болады. Ол Гэндзиге Фудзицубоны еске түсіреді. Гэндзи тәрбиеші ретін­де қызды өзімен бірге алып кетіп, бірнеше жылдан соң оған ғашық болады да, екеуі неке құрады. Оларды мөлдір махаббат пен адал достық байланыс­тырып тұрғанымен, көп ұзамай Гэндзи жаңа сезімдердің жетегіне еріп кетеді де, Вака-Мурасаки қызғаныштан қиналады.

Романның көптеген тарауларында Гэндзидің атағының елге жайылуы, өмір­дегі жетістіктері жайлы жазылған. Нағыз хэйандық дәуірге сай қасиеттерді бойына жинаған, мейірімді жүрегі, сымбат­ты келбетімен Гэндзи айналасын­дағыларды таң қалдырып, әйел­дер­дің көңілін баурап алатын. Сарайда ол сый-құрметке ие болып, ең жоғарғы дәрежеге жетеді. Біртіндеп бұл керемет өмірдің құлды­рауына айналады, бір сөзбен айқанда, Гэндзидің өмірінің екінші кезеңі басталады. Гэндзидің әкесі кәрі императордың тағын үлкен ұлы Судзаку мұра­герлік етіп, Гэндзидің өгей шешесі, Судзакудың анасы Кокидэн оның артына түседі. Айдың сиқырлы күшінің әсерінен абайсызда Гэндзидің Кокидэнің сіңі­лісі Обородзукиемен байланысының мәлім болуы Гэндзидің Сума аралына ай­да­луына негізгі себеп болады. Осының нәтижесінде ол өмірін біраз уақыт жалғыздықта өткізіп, кейін теңіздің тулауынан біраз уақыттын қорқынышпен де өткізеді. Арал­дың экс-губернаторы өзінің қызы Акасиді Гэнзимен қосады. Олардан бір қыз дүниеге келеді.

Біраз уақыт өткен соң Гэндзи сарайға қайтарылады. Таққа енді Гэндзидің Фудзицубодан туған ұлы Рэйсэн отырады. Ол өзінің дүниеге келуі туралы құпияны білгенде, Гэндзиді мемле­кет­тегі бірінші адам етіп жариялайы. Өзінің бірнеше сүйіктісімен және Вака-Мурасакимен бірге Гэндзи сәулетті сарайға көшеді. Оның Акасидан туылған қызы императордың әйелі болады. Осыған қара­мастан шығарманы толығымен мұң мен қайғы қаптайды. Гэндзи күннен-күнге қар­тая түседі. Бұрынғы император Судзакудың өтіні­ші бойынша Гэндзи оның кіші қызын өз қамқо­рына алып, оған үйле­неді де, ханзаданың әйелі дәрежесін береді. Вака-Мурасаки болса, кемсітушіліктен қайғырып, кейін қатты науқастанып қалады. Несан еріксіз Гэндзидің көзіне шөп салып, басқа біреуден бала табады, бірақ ол Гэндзидің ұлы деп саналады. Фудзицубо мен Гэндзидің басынан өткен оқиға қайталанады. Барлық болып жатқан оқиғалар Гэндзи жазасының жақындағандығын білдіреді. Вака-Мурасакидің қайтыс болуы Гэндзидің өмірінде ұмтылмас ауыр із қалдырды. «Елестер» деп аталатын тарауда Гэндзидің мұңды ойларға батып, айналасын­дағы­лардан алыстатып бара жатқаны суреттелінеді.

Мурасаки өз заманының әдебиетінде романның қандай рөл ойнауы керек екендігін түсінеді. Ол ойланбастан бұл жанрды елдің «ресми алты оқиғасының» ішінде алғашқы және ең маңызды бол­ған өткен дәуірдің маңызды ескерткіші «Нихонгиден» де жоғары қояды; өйткені хроника өмірдің тек бір жағы - тарихи әрекеттерді ғана бейнелейді, ал роман болса, жеке тұлғаның тұтас өмірін қамти алады. Адам өміріндегі оқиғалардың эстетикалық мәнін бекітетін жазушының мұн­дай көзқарасы сөзсіз батыл айтыл­ған. Бұл жазушы­ның роман ерекшелігін түсінетіндігін білді­реді. Романның авторы жақсы мен жаманды жасанды түрде бір бірінен айырмауы және «жүре­гінде сақтай алмағанның барлығын бейнелей бермеуі тиіс....» деп ойлайды Мурасаки. Мурасаки көркем ойды романға тән сипаттардың бірі деп санайды: автор ойдан шығарған оқиғалардың өзін бір-бірімен байланыстырғанда оқырманға ондай оқиғаның шын мәнінде өмірде болуы мүмкін екен деген ой келуі керек.

Мурасаки өз романын моногатаридің көне және ертегілік форма­­ларына қарсы қояды. Оның бас кейіпкері Гэндзи ежелгі­лердің даналығын мойындай оты­рып, жаңа жапон жазуымен жазыл­­ған әдебиеттің гүлденуі мен сол дәуірдегі жазушылардың жоғары көркемдік талғамына тамсанады. Мұның барлығы кон­фу­ций ілімінің ескі жоралғыларына қарсы келеді.

Жазушы ескі ертегілік моногатариден мүлдем алыстайды. Он­да­ғы ертегі­лердің элементтері өзіндік ерекше сипатқа ие. Онда ерте­гілік бейнелер ретінде императордың бірінші әйелінің тарапы­нан қуғынға ұшыраған Гэндзидің анасы, жетімдікті көріп өскен Гэндзидің өзі мен Вака-Мурасаки, Гэндзидің тағдырына әсер еткен Тамакадзура келтіріледі. Романның «қашан, қай патшаның тұсында болды?» деп басталуы да ертегі сарынына жақын. Бірақ ертегілік мотив­тер күрделі психологиялық детальдар мен шырмақ­талған оқиғалар желісінде өтеді.

Ертегілік моногатарилерге қарағанда Мурасаки өзінің рома­нын­да барлық назарды сыртқы құбылыстарға емес, өз кейіпкер­лерінің ішкі жанкүйзелісіне, махаббат сезімдеріне аударады. Осы жерде поэзияның лирикалық дәстүрлерін және күнделік жанрының тәжірибесін қолданады.

Роман­ның біраз бөлігі Гэндзиді сәттілікке толы өмірдің биік шыңында көр­сетеді. Өзінің мейірімді жүрегімен, жоғарғы дәрежелі ақылымен және еркекке тән көріктілігімен айнала­сындағы адамдар­дың, оның ішінде әйел затының жүректерін еріксіз жаулап алатын. Ақырында ол өзінің ерлігін пайдаланып ең жоғарғы дәрежеге дейін көтеріледі. Мұнда кейіпкерлердің сезімталдығы көбі­рек аңғары­лады. Оның қайғы-қасіретке толы, мұңлы көңіл-күйі тура түрде де жанама түрде де шындығында буддизмнің қандай екенін анық аңғартады. Алай­да мұны жеткізу барысында ұлттық лириканың шартты тілі мен буддистік риторика жекеленген жанның жан күйзелісі мен ішкі қобалжуларын жеткілікті дәрежеде анық сурет­тейді. Лирикалық нәзіктілік және буддистік меланхолия кейіпкер­лердің өмірінде айтарлықтай дәлелдерге ие болған. Түрлі психоло­гиялық бейнелеулер психологиялық күнделіктердің тәжірбиесінен негіз алған.

Жапон романының дамыған кезінен, әсіресе, "Исэ моногатари" мен "Уцубо моногатарилер" пайда болғаннан бастап оның негізгі тақырыбы махаб­бат болып қалыптасады. Гэндзидің өмірі ғашық­тық хикаяларға толы болған­дықтан романды зерттеу барысында оны Дон Жуанмен қатар қойсақ таңдана­тын жағдай болмас еді. Бірақ мұндағы Мурасаки кейіпкерінің Дон Жуаннан айырмашы­лығы, ол жалпыға ортақ ғасырлар бойы қалыптасқан адамгер­шілік норма­лары мен қоғамдық және діни қағидаларға қарсы келе алмай­ды. Сонымен қатар ол бір кездері өзі сүйген адамдарын мәңгілікке жадында сақтайды. Осы эмоционалдық «есте сақтау» Гэндзидің жан дүние­сіндегі ерекшелік пен оның барлық әдемілік пен әсім­дікке деген жан құмарлығын көрсетіп, Гендзиді мықты батыр кейіпкер ретінде суреттейді.

Романда Гэндзидің махаббат хикаялары идиллия түрде бейне­лен­­беген. Онда Тристан мен Изольданың, Ләйлі мен Мәжнүннің және Қытай императоры мен оның күңі Ян-Гуйфей туралы әңгіме­лер­де де кездесетін жеке махаббат құмарлығы қоғамға қауіп төнді­ре­тін «ақылсыз дерт» ретінде суреттелген. Гэндзи романының алғашқы беттерінде трагедиялы оқиғаға тап болған кәрі император­дың Гэндзидің анасы, өзінің күңі Ян Гуйфейге деген махаббаты мемлекеттің қылыпты өміріне қауіп төндіретін жағдай ретінде баяндалуы кездейсоқтық емес. Гэндзи өзінен тым биік (Фудзицуб­бо, Обородзуки-но е) немесе тым төмен (Югао) дәрежеде тұрған әйелдермен көңіл қосады. Ол осы әрекеті арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметтік иерархиялық жүйені бұзады. Фудзицубо императордың күңі ғана емес, ол бұрынғы Гэндзидің анасын еске түсіретін жас ана да. Гэндзидің өмірдегі ең үлкен күнәсі осы әйел­мен байла­нысы болады және Гэндзи ол үшін жазасын да (карма) алады. Махаббаттағы осындай қатынастар Гэндзидің тәрбиешісі Вака-Мурасакиге ғашық болуы мен Тамакадзура есімді өзінің қам­қор­лы­ғындағы қызбен көңіл қосуын­да көрінеді. Мурасаки өзінің қорытынды шеберлігі арқылы романдағы кейіпкерлердің жүрек­терінде махаббат ұшқынының пайда болуы, айырылысу ал­дын­дағы ғашықтық мұңдары мен жан күйзелісіне әкелетін қызға­ныш сияқты ғашықтық сезімдерін шебер суреттейді. Соны­мен қатар Мурасаки­дің шығармаларында кез келген махаббаттың соңы қайғы-қасірет­пен, тіпті өліммен де ұласады

Оның ойынша, әр әйелдің өзіне тән ерекшеліктері болады. Оқыр­ман алғаш­қы ғашығы Гэндзи қызғанышының құрбаны болған сүйкімді Югаоны да, Ген­дзи­дің қалауларына қарсы тұра алған қайрат­ты әрі нәзік ару Уцусэмиді де, Гэндзи ылғи да мазақ ететін "Шафран гүлі" деген лақапқа ие болған кәрі ханшайым Суэцуму-хану­ды да ұзақ уақыт естен шығармайды. Осы бейнелердің ішінде ерекше қасиетке ие тұлға - Мурасаки өзінің қиялындағы әйелдің бейнесін осы Вака-Мурасаки бейнесіне сыйғызды десек те болады. "Әйелдің әйел болуы еркектің қолында" деп әйелдің қоғамда алатын орнын көрсетті және өмірдің қандай қиындықтары болса да еш қайыс­пайтын ақылды да қайратты, сезімтал нәзік әйел бейнесін жасады.

Жазушы жаңа көзқарастарымен өзін қоршаған адамдарды барлық қырынан танытуға тыры­сады. Батысеуропалық романдарға қарағанда Гэндзи туралы жапондық романда уақыт бір сызықтық түрде емес, циклды түрде бейнеленеді. Гэндзи туралы оқиғада адам баласының түрлі сезімдері, ғашықтық және отбасылық қарым-қатынастары мен алмасып отыратын табиғат құбы­лыс­тары суретте­леді. Бұл көріністер күнделікті қайнап жатқан сарай тіршілігімен қатар орын алады. Мурасаки лирикалық поэзияға тән табиғат пен адам арсындағы психологиялық паралле­лизм тәсілін өте шебер пайдаланады. Табиғат көрінісі, әсіресе, күз мезгілі жапон поэзия­сында кейіпкерлердің мұңы, жанкүйзелісі мен жоғалту, айырылысу кезіндегі сезімдерімен байланыс­тырылады. Осындай психо­ло­гия­лық параллелизм жапон романына көркемдік беретін мұңды тонды күшейте түседі. Жыл мезгілдерінің циклдық ауысуы мәңгілік өмір айналымы­ның символы және роман құрылымының маңызды эле­менті болып табылады. Гэндзидің өлімінен кейінгі оқиғалар баян­да­латын романның қосымша екінші бөлімінде буырқыған өзен жан-жағын жайпа­ған өмір ағымының символы ретінде суреттеледі. Табиғат айналымы буддистік мереке­лердің күнтіз­бесімен де байла­нысты. Жазушы табиғи символдарды романдағы әйел есімдерінің құпия­сын ашу үшін де пайдаланады. Көбіне әйел кейіпкерлерге гүл­дер мен жер-су аттары қойы­лады. Мысалы, Кирицубо павлов­ний бұтасы, Фудзицубо глицин бұтасы, Вака-Мурасаки жас алканна (бұл өсімдіктің тамырынан қою күлгін бояу алынады) деген мағына береді. Бұл үш бейне де Гэндзи үшін қою күлгін (қою күлгін түс хэйан дәуірінде үлкен сұранысқа ие болған) түспен байланысты. Романда еркектердің аттары өздерінің ресми атақтары мен қызметтері бойын­ша (мамандық) аталғандықтан бұл романда олардың есімдері үздіксіз ауысып отырады. Табиғат пен адам арасындағы уақыттың циклдық үлгісі, адам мінезінің өзгеруі, кейіп­кер­лердің өз әрекеттері үшін жазасын алуы (Гэндзидің тағ­дыры) мен тағдырдың салғанына көнуі буддизммен байла­ныс­ты. Осы аталған сипаттар арқылы "Гэндзи моногатари" орта ғасырдағы христиан­дық және мұсыл­мандық романдардан ерекшеленеді.

Мурасаки жасаған қоғамдағы адамдардың рухани әлемінің негізі қоршаған ортаны ерекше сезіммен қабылдап, табиғат әсемді­гінен рахат алуымен сипат­талады. Романда табиғат анадан бастау алатын сұлулық өмірдің барлық қыры­нан, тіпті көйлектің жеңінде салынған өрнектен де көріну тиіс болады. Хэйан дәуіріндегі адам­дар қоршаған әлемдегі құбылыстарды өздерінің көңіл-күйіне бай­ла­нысты қабылдай отырып, қуаныш пен қайғыны кез келген құбы­лыс­тың мәңгі сипаты деп санайды. Дәл осы дәуірде "Заттардың керметтері" - моно-но аварэ деп аталатын ұғым пайда болады. Табиғат көріністерінен туындаған сезімдерді білдіретін бұл ұғым "Манъесю" антоло­гиясында да кездеседі. Хэйан дәуіріндегі поэзия­да да, прозада да, әсіресе "Гэндзи туралы повесте" заттарға деген таңданушылық өмірдің тұрақсыз­дығы мен өткіншілігін сезіну және қайғыру сияқты сезімдермен байланысты болады. Жапондық шие гүлі Сакура көзді ашып-жұм­ғанша өте шығатын өмір ағымының символы болады. Сондай-ақ уақыттың қысқалығына байла­нысты моно-но аваре – "заттардың қайғылы кереметтері" деген ұғым пайда болады.

Мурасаки жер бетіндегі қайғы-қасіретті адам, сезімдер мен таби­ғи құбы­лыс­тар арқылы көрсетеді. Дәстүрлі дүниетаным мен поэтикалық бейнелер­де кездесетін түрлі элементтер алғаш рет Гэндзи туралы романда жекелеген қа­сиет­тер мен драмалық қайшы­лықтарды бейнелеу үшін қолданылады. Роман­дағы оқиға желісінің өрбуіне байланысты оған жасалатын талдау да терең­деп, кейіп­керлердің түрлі эгоистік ойлары, ішкі сезімдері мен әрекеттері айқындала түседі. Көп жағдайда белгілі бір кейіпкер туралы басқа­лардың әркеттері арқы­лы білеміз. Мурасаки ғасырлар бойы қалып­тас­қан поэтикалық негізден бас тартпастан әлем әдебиетінің тарихында алғаш рет нағыз психологизмнің қалып­та­суына бастау болды.

Романдағы кейбір жағдайлар мен кейіпкерлердің ойлау жүйесі қайталан­ғандай болады. Бұл құбылыс, әсіресе, оқиға желісінің ша­рық­тау тұста­рында анық байқалады. Мысалы, Гэндзи мен Фудзи­цубоның ғашықтық кездесуі және олардан туылған заңсыз мұрагер оқиғасы Ниой мен Касивагидің өмірлерінде де қайтала­на­ды. Сонымен қатар Гэндзи сүйіктісінің өлімі сияқты келесі оқиғада да ай толған мезетте ғашық болған зұлым рух Рокудзе Югао мен оның әйелін өлтіреді. Мұнда Гэндзи мен оның сүйіктілерінің арасындағы болған жағдайлар көбіне "музыкалық прин­цип­ке" сай келеді. Сон­дық­тан да лирикалық тақырып­тардың ауысып келуі сюжеттік байла­ныс­тардан гөрі негізгі маңыздылыққа ие.

Мурасаки қолданған осындай суреттеу әдістері мен көркем тәсілдер аталған романды орта ғасырдағы куртуаздық романдардан әлде­қайда жоғарлатып, оны кейінгі ғасырлардағы Еуропа әдебие­ті­нің кейбір шығармаларымен қатар қояды (17 ғ. француз психоло­гия­лық романы).

25^ "Кокинсю" де "Манъесю" секілді 20 кітаптан (шиыршық қағаз) тұрады. Оның көлемі "Көне поэзияның қожайыны" аталған "Манъесю" шығармасынан кіші болса да, үлкен маңыздылыққа ие. Онда 1100 өлең жинақталған. "Кокин­сюдегі" өлеңдер тақырыптар бойынша жинақталған: жыл мезгілдеріне байла­нысты шығармалар, саяхат пен махаббат туралы өлеңдер және т.б. "Кокин­сюде" ғана өлеңдер алғаш рет жыл мезгілдеріне байланысты жіктеу принципі­мен құры­лған. Кейіннен бұл принцип жапон поэтикалық антоло­гиясында мін­детті түрде қолданылатын болған.

"Кокинсюдің" құрамына бір жарым ғасыр бойғы өлеңдер жинақталған. Олардың көпшілігі белгілі бір атаумен аталмаған. «Кокинсюдегі» өлеңдердің біразы "Манъесю" құрылғаннан кейінгі кезеңге жататын "ескі әндер". Ал өлеңдердің келесі тобы "Поэзия­ның алты данышпаны" өмір сүрген дәуірге жат­са, ал қалғандары антологияны құрушылар мен оның замандастарына тиесілі «жаңа өлеңдер» болған. Ақын Аривара Нарихира, буддалық шіркеу қыз­мет­кері Хэндзе мен дүние­ден безген Кисэн, ақын Бунья Ясухидэ мен Отомо Куронуси, Аривара Нарихира сияқты тек поэти­калық талантымен ғана емес, сонымен қатар көркем сұлулығымен әйгілі болған әйел ақын Оно-но Комати жапон әдебиетінде “Поэзияның алты данышпаны” деп қаралады. Осы аталған ақын­дардың барлығы да ІХ ғ. өмір сүреді. Бірақ Ясухидэ, Куронуси мен монах Кисэн­нің шығар­машылықтары өте аз сақталады. “Поэзияның алты даныш­па­ны” кезіндегі жапон әдебиеті Хендзе, Нарихира мен Комати еңбек­терімен байланысты.

«Манъесюдің» ақындары сияқты «Кокинсюдің» де авторлары поэзияға сол дәуірдің барлық жаңалығы және табиғатпен байла­ныс­ты салыстырулар мен суреттеулер енгізіп, өз сезімдеріне табиғат әлемінен үн қатулар табады. «Манъесю» мен «Кокинсюді» салыстыра отырып, олардың арасында айтар­лықтай айырмашы­лықтар бар екеніне көз жеткіземіз. Танканың өзіндік ерекшелігі мен оның шағын көлемі поэтикалық тәсілдердің нәзіктігі мен фор­ма­ның нақтылығын талап етеді. Сарай ақсүйектерінің ортасында танканың осы ерекшелігі басты орынға ие болған. Ол өз кезе­гінде кез келген тақырыпта өлең шығаруға еш қиындық тудырмайтын канондық қағидалар мен нақты қалыптардың қалыптасуына әсер етеді. Сондықтан да «Кокинсюдегі» көпте­ген өлеңдер­де күрделі фонетикалық ассоциацияларды құруға мүмкіндік беретін омофон­дар кеңінен қолда­ны­лады. Ондағы өлеңдердің негізінде дүниета­нымдық көзқарастар мен философиялық ойлар жатыр.

«Кокинсюді» құру барысында пайда болған эстетикалық канон­дар поэти­ка­лық бейнелеу жүйесінде кең таралып, жекелеген бейнелі сөздер өлеңнің жал­пы тақырыбымен байланысты шағын поэтикалық тақырыпшаларға айналады. Осылайша, бұлбұл құсы­ның алғашқы әні көктем келуінің, самал жел күздің келуін бейне­леп, адам өмірінің өтпелілігін білдіреді. Автор қардың түсуімен қарттықтың келгенін, ал аспанда ұшқан қаздың бейнесі арқылы ғашық жандар­дың сағынышы мен мұңлы зарын суреттейді.

Егер «Манъесю» кезінде жазба поэзияны фольклорлық шығар­ма­шы­лықтан ерекшелеу үде­рісі бастапқы сатыда болып, халық поэзиясына кәсіп­қой ақын­дар­дың шығармашылығы үлкен әсе­рін тигізген болса, «Кокинсю» антоло­гиясында мұндай әсер байқал­майды және халық поэти­ка­лық тәсілдерінің орны­на шектен тыс формалық өнер келеді. Дегенмен маңыздылығы жағынан «Кокин­сю» ерте жапон поэзиясының көрнекті ескерткіші «Манъсесюден» кейінгі екін­ші орынды алады. «Кокинсюдағы» аттары белгісіз ақындар мен сол кездегі аты әйгілі болған Ки-но Цураю­ки сияқты ұлы ақындардың шығармашы­лықтары жапон поэзиясындағы жаңа дәуірдің дамуына өз үлестерін қосады.

26^ «Кондзяку моногатари» - жеке шығармашылықтардың кең көлемдегі жинағы 31 кітапты құра­­ған 1063 әңгімеден тұрады. Үш кітап (8-ші, 18-ші және 21-ші) сақталмаған. Бүкіл жинақ үлкен үш тақырып бойынша бөлінеді: Үндістан (оны ескі атауы Тэндзику), Қытай (Синтан) және Жапония (көне Хонте сөзімен аталады). Жинақтағы ең көлемді бөлім 18-31 кітаптарды қамтитын Жапония бөлімі болып табылады. Жинақтағы әңгімелер тақырыбы бойын­ша, кейде хронология­лық датасы бойынша қатаң түрде жіктелген. Мысалы, Үндістан бөлімінде 4-ші кітап «Буддадан кейінгі», ал 5-ші кітап «Буддаға дейінгі» Үндістан туралы әңгіме­лерден тұрады. Қытай бөлімінде 9-шы кітап “ата–анаға құрмет көрсетуге” арналса, 12-ші кітап елдің тарихы туралы әңгі­ме­лерден тұрады. Жапон бөліміне кіретін әңгімелер тобы тақырып бойынша бір-бірімен байланысты. Әңгі­ме­лерде «Каннон әйел-құдайының мейірімділі», тәубесіне келіп, тура жолға түскен ұрлық­шы және т.б. туралы айтылады. Тіпті кейбір әңгімелерде «әйелінің өлімінен кейінгі күйеуінің өлең шығара бастауы» жайлы айтылады. Қара­пайым халықтың күнде­лікті тіршілігі туралы айтылған әңгімелер басты назар алады.

Жинақтағы әңгімелердің көпшілігі дидактикалық сипатқа ие және автор­дың буддизмді ұстан­ғанын көрсетеді. Кітапқа енген халық әдебиетінің ескерт­кіштері ерекше түрде қайта өңдеу­ден өтіп буддалық адамгершілік құндылық­тарымен біріктірілген. Әңгімелер таңғажайып құбы­лыс­тарға толы фантастика­лық үлгіде жазылған. Бірақ мұндағы фантастика халық шығарма­шы­лы­ғына тән сипат­тардан мүлдем бөлек. Онда құбылыстарға фантастикалық түсінік­те­мелер беріл­ге­­німен, құбылыстардың өзі шынайы әлемнің заңды­лық­тарына бағынады. Мысалы, егер «сиқыр­лы жапқыш» жоғалса, онда оны біреу ұрлап алады немесе айламен алдап алады. Халық ертегіле­рінде өмірлік заңдылықтар бұзылмайды. Ал «Кондзяку моногатари» жинағында келтіріл­ген аңыз­дар мен әңгімелердің сипа­ты мүлдем өзгеше. Онда мистикалық күштер мен жоғарғы құдай әлемі негізгі заңдылық ретінде алынып, ал халық өмірінен алынған оқиғалар осы тылсым күш­терді көрсету үшін ғана қолда­нылады. Мысалы, өз әулетіне арнап үй салуға ақшасы болмаған кедей әйел туралы әңімеде де осы заңдылық сақталған. Бұл әңгіме әйел-құдайы Кан­нон­ның мейі­рім­ділігімен әйелдің ақшаға ие болуы­мен аяқталады. Осылайша, жылқыларды жауыз­д­ықпен өлті­­ре­­тін адам да өз жазасын алады. Ол бір күні қазанға су қайнатып жатқанды екі көзі қайна­ған суға түсіп кетеді де, үлкен қасіретке ұшырайды. Автор бұл әңгімені: «Бұл оған берілген жаза бола­тын. Сондықтан алдағы өмірдің қиыншылықтарын да ойлау керек. Халық солай деп айтып жүр» деген сөздермен аяқтайды.

27^ Роман оқиғасы жауынгер ақын туып-өскен Арабия даласында өтсе, енді бірде Таяу және Орта Шығыс, Азия, Африка, Еуропа елдеріне де жетелейді.

Шығарманы маддахтар Абс тайпасының көсемі Шаддадтың кезекті бір жорықта зәңгі текті Забиба атты әйелді тұтқынға алға­нын, кейінірек одан Антараның дүниеге келуі, оның батыр боп өскені, бірақ әкесінің Антараны ұлым деп санамай түйе бақтырып қойғанын айтудан бастайды. Бірде жау шауып Абс тайпасы жеңі­ліске ұшырайды. Шаддад Антарадан қол ұшын беруді сұра­ғанда жас батыр әкесінің өзін менсінбей қорлағанын айтып, бас тартады. Шаддад тайпа алдында оны ұлым деп танығаннан кейін, Антара жауды ойсырата жеңіп, көш жерге қуып тастайды.

Антара әкесінің інісінің қызы Аблаға ынтық боп өседі. Махаб­бат отына шарпылып Абланы көрмесе тұра алмайтын халге жетеді. Сүйіктісіне арнап көптеген өлеңдер шығарады. Бірақ қыз әкесі оған қарсы болып, Антараны талай қиын сапарға жұмсайды. Қыз қалы­ңы ретінде мыңға жуық әдемі ақ түйелер әкелуді бұйырады. Антара тұлпарын ерттеп алыс елдегі Иракқа, одан әрі Иран жұртына сапарға шығады. Жол-жөнекей қызық та қатерлі түрлі оқиғаларды бастан кеші­реді. Парсы жұртының шаһы Хосрау Ануширанмен танысып достасады. Сөйткен Антара Византия Императоры Ирак­лидің шақыруымен Константинопольге де барады. Ақкөңіл батыр византиялықтардың жауы франк­тер­мен соғысу үшін Еуропа елде­рі­не аттанады. Испания королі Сант Ягоны өлтіріп, жауды тізе бүктір­ген соң Магриб елдерін аралай отырып, Мысыр арқылы қайтадан Констаптинопольге қайтып оралады.

Өмірінің соңында Антара ежелгі жауы Узр ибн Джабир дегеннің қолынан кездейсоқ қаза табады. «Сират Антараның» авторы деп зерттеушілер бірде Иусуф Исмаил әл-Мысри мен әл-Асмаиді көрсетсе, енді бірде Абу Убайда мен ибн ас-Саигті атайды. Дегенмен «Сират Антараны» басында бір адамның шығарғаны даусыз. Бірақ ол кейін өңделіп, толықтырылып, түзетіліп коллек­­тивтік еңбекке айналған. «Сират Антарада» композициялық бірлік жоқ. Оқиға баяу дамиды. Керек­сіз шегіністер мен қайталаулар, мезі етер баяндаулар жиі ұшырасады.

Романда Антара бойындағы ерлік пен батырлық Аблаға деген махаббаты­мен әдемі жарастық тауып жалғасып отырады. Антара­ның Аблаға деген ыстық сүйіспеншілігі ғана батырдың жолын тос­қан түрлі қиыншылық­тарды жеңуге көмектеседі. Шығыстанушы И.М. Фильштинский роман­ның әр бөлімінен көптеген ғасырлар үні мен лебі сезілетінін айтады. Шығарманың батырлық, бәдәуи­лік рухы мен тайпа арасын­дағы соғысты суреттеуде исламға дейінгі ғасырлардағы аңыз іздері аңғары­лады. Жеңімпаз исламға жол аш­қан Антараның ерліктері мен оның Арабия, Иран, Сирия, Солтүстік Африка мен Испанияға жасаған жорықтары­ның суреттеулері де YІІ-YІІІ ғ. араб жаугершілігін елестетеді. Парсы ордасы­ның рәсімі мен сарай өмірін (аңшылық, көгершін пош­тасы) суреттеуде, түрлі қызмет, істердің парсыша атауымен, терминдер, кісі аттарынан да парсы мәде­ние­тінің іздері көрінеді.

Романда Антараның Еуропаға барғандағы басынан өткендері Таяу және Орта Шығыс елде­ріне крест тағушылар жасаған жорық­ты жылдармен үндесіп жатқаны күмәнсіз.

28^ Неміс шығыстанушысы Август Мюллер «Мың бір түнді» Бағдадта және Мысырда туған ертегілер деп екіге бөліп қараған. Ағылшын арабтанушысы Д.Д. Макдональд, француз ғалымы Галлон түрлі тұжырым жасаған. Шынында, «Мың бір түн» XIY-XYI ғ. өңделіп, толықтырылып бір жүйеге келтіріліп түгел­дей араб­тық колорит аталған.

«Мың бір түн» ертегілерінің бірқатарының оқиғасы Мысыр жерінде өтеді. Кітаптың «Мың ертегі» деген атауы IX ғ. «Мың түн» болып өзгертілген сияқты. Өйткені ежелден-ақ мың саны шексіздік ұғымының синонимі болып есептел­ген. Осы ретте «Мың ертегі» неге «Мың бір» деген болып өзгерген деген де сауал кесе көлденеңдейді. Оған неміс ғалымы Е. Литмани: «бұл жерде түркі халқы­ның «мың бір» деген қайсыбір заттың әдеттен тыс көп екендігін білдіре­тін идиома­сының әсері болуы мүмкін, - дейді. Дәл осы түркі идиомасы парсылардың «Хазар йак» ертегісіне негіз бола келіп, шығармаға «Альф лайла уа лайла» деген атау берген. Әуелде кітаптың атауында түннің өте көп екенін білдірген­нен басқа мән болмағанымен, соңыра барып қана 1001-ге жету үшін қосымша ертегілер қосуға тура келген» деген құлақ қоюға болатын уәж ұсынады.

Индия, иран халқының ертегілерімен қатар Месопотамия, түрік жұрты­ның әңгімелері де «Мың бір түн» ертегілеріне белгілі бір шамада әсер еткен деуге болады. Өйткені «Мың бір түннен» аталған ел әдебиеті мен тілінің көптеген элементтері ұшырасады. Мысалы, ертегілерден үндінің Синдбад, түркі­лердің Али Баба, Хатун, парсылардың Шаһризада, Диназад, Шаһзаман, Бахрам, Рүстем секілді есімдерін оқимыз. Сондай-ақ ертегілерде грек және еврей есімдері де кездеседі.

«Мың бір түн» жанры жағынан да әр түрлі. Мұнда ертегілер (сатиралық, дидактикалық), романдар, аңыздар, анекдоттар алма-кезек келіп отырады. «Мың бір түндегі» ең үлкен ертегі деп әдетте «Аладдин және оның сиқырлы шамы», «Али Баба және қырық қарақшы» атты ертегілерді атаймыз. Ал ең үлкен романға «Умар ибн Нуғман және оның балалары» атты ертегі жатады. «Мың бір түн» оқиғаларының кейбір сюжеттік желілері ерте кезден-ақ Италияда кеңінен белгілі болған. Мысалы Е. Литман «Мың бір түн» ертегі­лерінің Джованни Серкамби (1347-1424) романдарына өте үлкен әсер еткенін айтқан. Өзге зерттеушілер көп ретте «Мың бір түн» ертегілері Еуропа жұртшы­лығына тек XYII ғ. ғана мәлім болғанын ескертеді де, француз саяхат­шысы Жан Антуан Галлонның (1646-1717) «Мың бір түн» ертегілерін бірінші рет аударып Еуропа жұртшылығына таныстырғанын айта­ды. Араб елдерінде фран­цуз елшісінің хатшысы қызметін атқара жүріп, Галлон ел арасында кең тараған ертегі, аңыз, әңгімелерге назар аударады. Францияға қайтып оралған соң жазып алған ертегілерін француз тіліне аударып, 1717 ж. 12 том етіп бастырып шығарады. Сөйтіп, Еуропа жұртшылығы «Мың бір түн» ертегіле­рімен, шынында да, осы Галлон аудармалары арқылы алғаш рет танысқан.

29 ^ «Сасандық мақамасында» Әл-Харири «Бану Сасан» тер­ми­­ні­нің шығу туралы аңызды алға тартады. Онда Сасанды кедей­лер мен дәруіштердің арғы атасы деп көрсетеді. Аңыз бойынша, Сасан жас кезінде тақ мұрагері құқығынан айырылып, әкесі Бахман екеуі елден қуылып, тауда тұратын күрдтерге кетіп, онда кедей-кепшіктің бүтін бір армиясын жинап, қайыршы­лықпен күн кешеді. «Бану Сасан» атауын өз сенім-қағидаларын өзгертпейтін, бір ұста­нымда қатып қалған пат­ша­задаларға да таңылған. Ұйым өкілдерін Ислам иелігіндегі Иран, Ирак, Мысыр, Солтүстік Үндістан ғана емес, сонымен қатар Африка, Византия, тіпті, Қытайда да кездестіруге болар еді. Күні бүгінге дейін ас-Сахиб Ибн Аббадтың есімді уәзірдің досы кезбе, дәруіш ақын Абу Дулаф әл-Хаджажидің «Сасандық қасыда» деп аталатын поэма Сасан балаларының тұрмыс-тіршілігі мен болмысын суреттейді.

Бұл жанрдың майталмандарына айналған әл-Хамазани мен әл-Харири қоғам мүшелеріне ар­найы мақамалар жазған. Мысалы, әл-Хамазани шығарма­сының басты кейіпкері Иса ибн Хи­шам­ның кезде­суінен: «Бір күні мен өз есігімнің алдында тұрғанынымда, кенеттен алдымнан «Бану Сасан» адамдары пайда бола кетті. Бастарына сәлде орап, үстеріне қызыл жоса түстес киім киіп алып­ты. Әрқайсысы қолдарына тас ұстап алған, онымен көкіректерін ұрғы­лайды. Аралары­нан көсем­дерінің даусы естіледі, ол не айтса қалғандары оның артынан әлгінің айтқанын қай­талайды»...

30^ Муашшах немесе тауших әнге арналған өлең. Ол алғашқысы толық, келесісі жарты шумақтан тұрады. Муашшах бейт немесе джуз деп аталған өлең шумақтарына бөлінеді, әдетте кіріспенің рөлін атқаратын бір шумақ немесе екі тармақты өлеңмен басталады. Осы кіріспе іспетті шумақ мадхаб яки ғусн деп аталады. Өлеңнің бірінші бөлімі - даур немесе симт аталады, ол шалыс ұйқасқа құрыл­ған жарты өлеңдер, саны жиі өзгереді. Ал, екінші қайырма іспетті бір үн мен бір ырғаққа құрыла отырып тыңдау­шыға әсер беру мақсатын ғана көздейтіи қуфл (құлып) деп аталатын бөлім өзінің құрылысы жағынан мадхабқа ұқсайды.

31^ «Шах-наме» композициясы формальды түрде Иранның 50 әйгі­лі және тарихи шахтары­ның билік ету кезіңе сәйкес келеді; кітап үш бөлімнен құрал­ған: 1) мифологиялық, бастапқы он патша туралы; 2) батырлық, тек Рустам­ның ерліктері жайлы; 3) тарихи, шынайы тарихи бас­шылар, Саманилердің билік ету кезеңіне жатқызылатын әр түрлі эпизодтардан құралған. Кө­ле­мі жағынан бұл әйгілі эпопея «Иллиада» мен «Одиссеяны» қоса алғанда шыға­тын көлем­нен бірнеше есе үлкен. Бұл поэма эпикалық синтезімен, әмбебаптылығымен және ішкі бірегейлік үйлесімімен таң қалды­рады. Бұл шығарма көптеген мифоло­гиялық хикаялар мен тарихи аңыздардың, махаббат поэмалары және өлеңдер­дің, лирикалық ой-толғаулар мен ғибратнамалардың жинағы болып табы­лады. «Шах-наме» шығармасындағы оқиға желісінің шарықтау шегін төрт жер­ден көруге бола­ды: Мифологиялық бөлімінде – ұста Кауаның көте­рі­лісі; батырлық туралы бөлімінде – Сиявуш трагедиясы; аралық эпизодта – Ескендір басып кірген брахмандар елінің утопиялық сурет­­телуі; тарихи бөлімінде - Маздақ көтерілісі.

Мифологиялық бөлімінде дәулерге (дэв) адам билігінің ұлғайғандығы көрсетілген. Адам­заттың билігі дана Жамшидтің кезінде жоғары өрлей түседі. Бірақ Жамшид бүкіл адамзатқа өзін қарсы қойып мастанады, өзін әлемнің әкесі санап: «Әлем деген мен» деп ақ сақалды қарттарға мақтанады. Адамдардың жақсылық үшін қызмет етуін, тек жалғыз өзіне қызмет етуге ауыс­тырғысы келеді, бірақ дәл осы кезде ол жазасын тартады. Айдаһарлардың патшасы Заххар оның көзін жойып, мың жыл бойы өз үстемдігін орнатады. Бірақ Заххардың қол астында да жомарт адамдар жақ­сы­лық жасауын тоқтатпайды. Тақуа Арманак және қырағы Карманак­тың міндеттері де осы болған, олар айдаһар патшаға құрбан шалу арқылы жер бетіндегі екі жастың бірін аман алып қалатын. Патшаға нағыз қарсылық қарапайым халық арасында ұста Кауаның бастауымен дайындалады. Ұста Кауаның патшамен шайқасы - «Шах-намедегі» ең жарқын эпизодтардың бірі. Тақуа Фаридунның да билік басына келуі ұста Қауамен байланысты. «Шах-намеде» сипатталған ирандық патшалардың тарихы осы көтеріліске келіп тіреледі.

Шығарманың батырлық, яғни Рустамиада бөлімінде ағайынды­лар Тұр және Салмның Ирад­жаны жауыздықпен өлтіруінен Ираджа және Тұр ұрпақтары - ирандықтар мен тұрандықтар арасындағы толассыз қырғынның басталғанын көреміз. Ираджаның мұрагері Манучехр туран­дықтармен өштесіп, олардан кек алмақшы болады. Афрасиаб Иранға шабуыл жасап, оның тұр­ғын­дарын қырғы­нға ұшыратады. Отанын қорғау үшін халықтың сүйіктісіне айналған ирандық батыр Рустам іске араласады. Қанды-қырғынның қызған кезінде ирандық ханза­да Сиявуш пайда болады. Ақын оны отпен сынап, сәтті нәтижеде Сиявуш бейнесін одан сайын көркем бей­нелей түседі.

Сиявуш жер бетіндегі бейбіт өмір үшін күресінің нәтижесінде халық арасында құрметке бөленіп, қадірі арта түседі. Ол Сиявуш­гирд және Гангдиж деген қалаларды тұрғызады, оны жеке басы мен тағдыры мазаламайды; бірақ өзі өлген жағдайда Иран мен Тұран арасында соғыс қайта жанданатындығын алдын ала сезеді. Сиявуш­тың болжамдары орындалады: ол Афрасиабтың әмірімен құрбан бо­ла­ды. Рустам Сиявуш өлімі үшін кек алмақ болып, Иран мен Тұран арасын­дағы соғыс қайта басталады. Сиявуштан бұрын болған Тұран мен Иран соғыстары тек өлітірілген хандар үшін кек алу мақсатында жүргізілсе, Сиявуш өлімінен кейінгі Тұран мен Иран ара­сын­дағы қырғи-қабақ ұрыстар тек ирандық батырлардың жер бетінде бейбітшілік орнату үшін жүр­гізген күресі болғанын көре аламыз. Бұдан Сиявуш бейнесі мен жалпы «Шах-наменің» маңызды­лығы мен ұлылығын байқауға болады.

Ескендір туралы аңыздағы оқиға желісінің шарықтау шегі – Ескендірдің брахмандармен кездесуі. Дәл осы аңыз Ганджиден (Әзірбайжан) шыққан ұлы ақын Низамидің «Ескендір» атты поэмасындағы жер бетіндегі әділеттілік хандығы мен бірыңғай теңдік туралы айтылған әлеуметтік утопиясының негізі болса, тарихи бөлімнің шарықтау шегі – Маздақ көтерілісі де қоғам­дық утопияның негізінде көрсетіледі. Маздақ көтерілісін сурет­тей отырып, ақын халықтың тек белгісіз бір таулардағы кедей брахмандардың утопиялық ханды­ғы жайлы ғана армандамай, елде­гі теңдік пен өздерінің бақыты туралы да ойлайтынын көрсетеді. Маздақ образы арқылы ақын жалпы халықты бейне­лейді. Маздақ басқарған халық қозғалысы (YI ғ.) тек Иранда ғана емес, Арабия мен Арменияға дейін тарап, Сасандық мемлекеті негізінің күй­реуіне әкеліп соқты­рады. Бұл қозғалыстың басты мақсаты – байлық пен үлкен өзімшілдікті Жер бетіндегі ең үлкен жамандық деп көрсету.

Фирдоуси Маздақтың жақтаушыларын «өз еңбектерімен нан тапқан» адам­дар ретінде сурет­тейді. Оның қозғалысы күннен-күнге ұлғайғанын баяндайды. Автор өз көзқарасын түрлі тәсіл­дер­мен, ресми нұсқасына қайшы келетін Маз­дақ бейнесі («ақылды», «әді­лет­ті», «мейірімді», «Саналы, оқыған, адамгершілігі мол...») арқы­лы да, Маздаққа жауыздықпен қарсы тұрған сиқыршылар мен ақсүйек­тердің бейнелері арқылы да көрсетеді. Фирдоуси Мадзақ туралы сөз еткенде, оның жағымды жақтарын көрсететін сөздер мен түсініктерді (жарық, адамгершілік, жарқындылық, жайнау, сенім...) қолданады.

Осылайша эпопеяның басында Кауа бастаған мифологиялық халық көтері­лісі, ал соңында Маздақ бастаған шынайы тарихи көтеріліс баяндалған.

«Шах-намені» талдау поэмадағы екі жолдың тоғысуын айқын­дайды: оның бірі поэма басын­дағы рыцарьлық этика өсиеті мен заңды монарх идеясын жақтайтын Жаратушы мен сұлтанға деген мадақ­­­тан көрінеді. Екінші жол исламға дейінгі халықтардың өсиет­тері мен аңыздарын поэма түріне келтіру, ортағасырлық қоғамдық утопия­ны қайта жандандырумен, әділдік пен тең­дік орна­ған елді бейне­леумен, Маздақ көтерілісін баяндаумен, «жақсы билеуші» туралы өсиет­термен, поэма құрылымымен келтіріледі. Шығарма­ның шамамен үштен бір бөлігі басқару­шы­ларға емес, халық ара­сын­да аты шулы және беделді Рустам батыр мен Сиявуш обра­зына арналған. Махмұд сұлтанмен басталатын поэма, оны сатиралық жолдар арқылы бейнелеумен аяқталады.

32^ Поэманың сюжетіне келсек, динамикалық жағдайларға толы, автор эпикалық шығармаларға тән оқиға желісінің қайталануы мен ұзақтығынан бойын аулақ ұстайды. Қарт патша Аравиа Росте­ван­ның таққа үміткер мұрагер ұлы болмай, ақылды да сұлу қызы Тинатинді таққа отырғызады. Тинатин қолбасшы Автандил батыр­ға ғашық болады. Бірде Ростеван Автандилмен бірге аңға шығып, жолбарыс бейнесіндегі, жанары мұңға толы бейтаныс батырды кездестіреді. Онымен қанша сөйлесуге тырысқанымен, ол тіл қат­пай­ды, ақыры жоқ болып кетеді. Патша осы­дан кейін мұңға бата­ды. Сонда патшайым өзінің сүйіктісі Автандилге жат елдік жұмбақ жанды таптыруға бұйрық береді. Автан­дил бұл іске барлық күшін салады. Ұзақ та қиын саяхатынан соң ол Тариэл деген жұмбақ батырды табады. Тариэл өзінің қайғыға толы махаббатын, хан тұқымы­нан, үнді патшасы Парсаданның амирбары (әскербасы және адмирал) екенін айтып береді. Ол күндей сұлу патшайым Нестан-Дареджанға өлердей ғашық болады. Бірақ Парсадан қызын Хорезм патшасына беріп, оны өзінің мұрагері деп жариялауды ұйғарады. Сол кезде сүйіктісі Тариэлге өзінің бақталасының көзін жойып, билікті басып алуға кеңес береді. Кейін патшайым­ды бүлікшіге деген сезімі үшін айыптап, оны Үндістаннан жасырын алып кетеді. Тариэл сүйік­тісін іздеп жолға шығады, бірақ одан еш нәтиже болмайды. Соңғы үмітінен айырылған батыр жалғыздықпен күн кешеді. Автандил Тариэлмен достасып, оның жүрегіне үміт отын жағып, сүйіктісі Нестан Даред­жан­ды іздеуге бірге жолға шығады. Тариэлдің ғашығы Каджети қама­лында екен. Олар Придон деген тағы бір тілектес батыр арқылы қамалға шабуылдап, Нестанды құтқарады. Ақыры Тариэл Нестанға, Автандил Тинатинге үйленіп, өз елдерінде әділ билік етеді.

Бұл шығарма - поэмадағы сюжеттің күрделілігіне қарамастан, құрылысы жағынан тұтас поэтикалық туынды. Руставелидің шығар­ма­шылығына тән ерекше сипат кейіпкерлердің терең психо­ло­гиялық қасиеттері мен оқиғаның ішкі кейпін көрсету болып табылады. Поэманың негізінде жақсылықтың зұлымдықты жеңуі, опти­мистік өмірге тән әділеттіктің жеңіске жету идеясы жатыр: адам талпыну керек, сонда ғана ол толық бақытқа қол жеткізе ала­ды. Поэмада шынайы адамдар өмірі мен әділеттілік үшін күресетін қаһармандар мен елі үшін жанын құрбан етуге дайын батырлар сияқты көркем образдар көрсетілген. Поэманың басты кейіпкері ақкөңіл, ақылды да сұлу Нестан Дареджан өзінің күшпен тұрмысқа шығатынына ыза­ланады. Ол Каджет қамалындағы қиыншылыққа қарсы тұрып, тағдырдың сынағына еш мойымай табандылық танытады. Әділеттіктің жеңіп шығатынына деген сенім мен достардың батыл күресі толық жеңіспен аяқталды: Каджети қамалы алынып, Нестан Дареджан құтқарылады, түбінде әділеттік жеңіске жетеді.