Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Эсхил гректің ең алғашқы әрі ұлы трагик-ақыны саналады. Оған дейін трагедияда дра­ма­лық элементтер өте аз болды. Барлық рөлдерді бір ғана актердің ойнауы шығармадағы іс-әрекеттің айқын жеткізілуіне кедергі келтірді. Нағыз драмалық тартысты тудыру үшін екінші әрекет істеушіні шығармаға енгізу қажеттілігі туды. Бұл өзгерісті әлем әдебиетінде алғаш рет «Трагедия атасы» атанған Эсхил дүниеге әкелді.

Эсхил ерте кезден-ақ драмалық шығармалар жазған, оның 90 пьесасы белгілі болған. Оның 70-і трагедия, ал 20-ы сатиралық драма. Бірақ бұл шығармалар бізге толығымен жет­кен жоқ. Эсхил өзінің талантын шыңдау үшін драмалық жарыстарға қатысуды жақсы көр­ген. Б.з.д. 484 жылдан бастап ол 13 рет, кейбір деректерде 28 рет жеңімпаз атанған. Шы­ғар­ма­­­­­шылық өмірінің орта шеніне қарай атағы елге жайылған. Оның «Орестея» тетралогиясы табысты сахналанғаннан кейін б.з.д. 458 жылы Эсхил Сицилияға көшеді. Б.з.д. 456 жылы сондағы Геле қаласында дүние салған, сонда жерленген.

Эсхилдің 7 трагедия мен 400-ге тарта үзінділер ғана бізге жетті. Сол 7 шығарманың үшеуі­­нің ғана хронологиялық уақыты белгілі: «Парсылар» - 472 ж., «Фивке қарсы жетеу» мен «Орестея» - 467 ж., «Агамемнон», «Хоэфорлар», «Эвменидтер» - 458 ж. қойылды. «Пар­сы­­лар­дан» басқаларының барлығы мифтік негізге құрылған.

«Өтінушілер» трагедиясы - тетралогияның бірінші бөлігі. Шығарма сюжеті «Данайдың елу қызы» деген мифтен алынған. Ол қыздар өздерінің жақын ағаларынан қашады. Себебі Данайдың Эгипт деген ағасының елу ұлы оларға үйленбекші болады. Сұмдыққа шыдамаған қыздар қашып шығып, Аргос деген жерден көмек сұрайды. Сол елдің патшасы Пеласт қыз­дарға ең алдымен халықпен кездесуді ұсынады, егер халық келісімін берсе, өз қол астына алатындығын айтады. Халықтың келіскені сол-ақ екен, теңізде бірнеше кемемен Эгипт ұлда­ры келе жатқаны туралы хабар жетеді. Бұл хабар данайлық қыздардың үрейін ұшырады. Сол кезде Пеласт патша қыздарды өзі қорғайтындығы туралы қуанышты хабар айтады. Келесі оқи­ға тетрологияның екінші бөлігіне «египеттіктер» трагедиясына негіз болады. Бірақ өкі­ніш­ке орай, бұл шығарма бізге жетпеген. Мұнда Эгипт ұлдары зорлықпен данайлық қыздар­ға үйленеді. Данайлықтар болса кек алу үшін, некелесу түнінде күйеулерін өлтіреді. Тек жалғыз ғана Гиперместра оған бармайды. Гиперместраны сот алдында айыптау «Данайлық­тар» атты үшінші бөлімнің оқиғасы болады. Оны жақтаушы ретінде Афродита келіп, барлық елге «әйелдер өз күйеулерін өлтірсе, адам баласы ұрпақсыз қалатындығын» айтады. Сөйтіп, Гиперместра Аргоста патша әулетінің ұрпағын жалғастыру-шы ретінде қалады.

«Фивке қарсы жетеу» трагедиясы тетралогияда 3 орын алады. Оның сюжеті Эдип мифі­нен алынған. Бұл трагедия мыналар: «Аолий», «Эдип» және «Фивке қарсы жетеу» және соң­ғы­сы «Сфинкс» сатиралық драмасы.

Фив патшасы өз ұлының қолынан өлетіндігі туралы естіген соң, кішкентай Эдипті өлті­ру­ге бұйрық береді. Бірақ оның бұйрығы орындалмайды. Біреулер Эдипті жасырын Коринф патшасына әкеліп береді. Ол осы патшалықга тәрбиеленіп, патшаның туған ұлы болып кете­ді. Кейін Эдипке болашағы туралы «әкеңді өлтіріп, анаңмен үйленесің» деген болжам айты­лады. Одан қорыққан Эдип Коринфтен қашып кетеді. Жолда ол Лайды өлтіріп, аз уақыттан соң Фивке жетеді де, қаланы Сфинкстен құтқарады. Осы ерлігі үшін ол патша болып, Лай­дың жесірі Иокастаны әйел етіп алады. Көп ұзамай Эдип Лайдың өз әкесі болғандығын, Иокас­та­ның шешесі екендігін біледі. Бұл масқараға шыдамаған Иокаста асылып өледі де, Эдип өз көзін өзі ағызып жібереді. Содан кейін бауырлары Этеокл мен Полиниктің мазағына шыдамай, патшалықтан кетеді. Әкесінің өлімінен кейін Этеокл билікті өз қолына алып, ағасын қуып жібереді. Полиник қуғында жүрген кезінде алты жолдас тауып, олармен бірге туған қаласына қарсы аттанады. Трагедия («Фивке қарсы жетеу») прологтан басталады, онда Этеоклдың қаланың қорғанысын ұйымдастыруы суреттеледі. Этеокл тыңшылар жіберу арқы­лы жаудың жеті қақпаға бөлініп келе жатқандығын біледі. Олардың басшыларының сипатына қарай өз әскерінен сәйкес қолбасшыны шығарып отырады. Ал жетінші қақпаға ағасы Полиник келе жатқанын білген ол, оған қарсы өзі аттанады. Хор құрамындағы әйелдер оны тоқтатқысы келгенмен, Этеокл шешімін өзгертпейді, сөйтіп ағасына қарсы аттанады. Хор Эдип үйінің бақытсыздығын жырлайды. Сол кезде хабаршы келіп екеуінің де өлгендігін хабарлайды. Қала ақсақалдарының кеңесі Этеоклдің сүйегін сән-салтанатпен жерлеу керек­тігін айтады, ал Полиник өз еліне қарсы қару көтергендіктен жерленбейді деп шешеді. Ал Антигона өз ағасының сүйегін өзі жерлейтіндігін мәлімдейді. Хор екі­ге бөлінеді: бір жарты­сы Исмена мен Этеоклді жерлеуге, екінші жартысы Антигонамен Полиникті жер­леуге атта­на­ды. Антигона мен Исмена Эдиптің қыздары еді.

Эсхилдің көпке белгілі - «Бұғаудағы Прометей» трагедиясы. Бұл трагедия «Прометейді босату» және «От тасушы Прометей» трагедияларымен бірігіп, тетралогия құрайды. Ғалым­дар тетралогияның бірінші бөлімі деп «От тасушы Прометейді» атайды. Себебі бұнда Проме­тей елге от әкеліп, үлкен көмек етеді. Бірақ бұл бөлімде Прометейдің елге жасаған еңбекте­рі­нің бәрі ескеріліп, оған Аттикада ескерткіш қойылғандығы жырла­на­ды. Сондықтан ол тетро­ло­гия­ның соңы саналады.

Эсхилдің драма жанрына жаңалық енгізуі грек әдебиеті үшін мәңгілік мақтаныш. Ұлы трагик грек әдебиетіне ғана емес, рим әдебиетіне де үлкен әсер етті. Оның шығармаларын Эний, Акций, Сенека жинақтап, талдаумен айналысты. Оны Кальдерон, Мильтон, Вольтер, Гете, Шиллер, Шелли, Байрон сияқты әлем әдебиеті үздіктерінің шығармаларынан байқауға болады.