Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Кітап дүкендерінде эротикалық сипаттағы романдар мен повестердің, детективтер мен көркемдігі жоқ шығармалардың саны арта түсіп, мерзімдік баспаларда мұндай туындылар үл­кен сұранысқа ие болады. Қоғамда қалыптасқан осындай өзгерістер нағыз талантты жазу­шы­лардың шығармашы­лы­ғының дамуына кедергі бола алмайды. Олар мифология, аллегория сынды тәсілдерді қолдану арқылы оқырмандарға елдегі әлеуметтік-саяси жағдайларды жеткізіуге тырысады. Егер 1941-1953 ж. аралығында жазушылар өздерінің саяси көзқарас­та­рын білдіру үшін мифтерге жүгінсе, 1953 ж. реакция жылдарына дейінгі аралықта бұл тәсіл қор­қы­нышты шындықтан сақтайтын романтикалық қалқан қызметін атқарады. Прозаның жанрлық формаларының арасында роман басты орынға ие болады.

Екінші кезеңге жататын романдарға Таги Модарресидің «Яколия уә танхаийе у» («Яко­лия мен жалғыздық»), Бахрам Садектің «Малакут» атты туындыларын жатқызуға болады. Таги Модарреси 1932 ж. Тегеранда дүниеге келіп, 1997 ж. Балтиморда (АҚШ) қайтыс болады. Ол өзінің «Яколия мен жалғыздық» атты алғашқы романын 1955 жылы жарыққа шы­ға­­рады. «Сохан» журналында «Яколия» романы жылдың ең үздік шығармасы деп аталып, оның авторы ең атақты Иран жазушысы болып танылады. Моддареси он жылдан кейін Аме­рикада өзінің «Насле кялагха» («Арамтамақтар үйірі» немесе «Шариф-жан, Шариф-жан») атты екінші романын басып шығарады. Жазушы өзінің «Жонге Эсфахана» («Исфахандық жинақ») мен «Сохан» журналында жариялаған бірнеше әңгімелерінен кейін шығармашылық қызме­тімен де қоштасады.

Әдебиетшілердің көбі реакция жылдарында мифологияға асқан қызығу­шылық таны­тады. Астарлап айту, аллегория, ертегілер мен аңыздар өмірдегі шындықты жеткізудің тиімді құралы болған. Сол кездегі Эхсан Табари, Бехазин, Реза Марзбан, Голамхосейн Гариб, Надер Ибраһим сынды жазушылар өз шығармашылығында осы тәсілдерді шебер қолданған. 40-шы жыл­дары саяси ертегілер жазған Эхсана Табари ендігі жерде философияға асқан қызы­ғу­шы­лық танытып, зороастризм мифологиясына негізделіп жазылған «Афсанейе Юшт Фарйан» («Юшт Фарйане жайлы ертегі», 1957) атты туындысын жарыққа шығарады. Табаридің проза­сы ескі үлгіде жазылғанымен, Надер Ибраһим мен Таги Модарреси сынды жазушылар оған еліктеп жазған.

Осындай сенімсіздік пен пессимистік көңіл-күй сол дәуірдегі Эпрама Шахиди, Аббас Хаким, Иража Пезешкния, Ахмад Шамлу, Голамхұсейн Гариб сынды жазушылардың шығар­машылығына да тән. Жәләл Але-Ахмад, Бахрама Садеки, Голамхұсейн Саэди, Бехазин сияқты көрнекті жазушылар құндылықтарды қайта қарастырып, рухани тоқыраудан шығу жол­дарын іздестіріп, дамушы күштің кемшілік тұстарын түсінуге тырысып, даму арқылы өздерінің ұстанымын анықтауға ұмтылады. Садеки өзінің сатирасына сенімділік артса, Саэди әлеуметтік-психололгиялық анализге сүйенеді.

Талантты новеллист-жазушы Жәләл Але-Ахмад (1923-1969) реакция жылдары «Батысқа табынудың» себептері мен салдары туралы жазылған мақалалардан тұратын өзінің «Гарб­за­деги» атты кітабын жарыққа шығарады. Оның 1954 жылдан кейін жарыққа шыққан шығар­маларынан автордың саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуге белсенділік танытқанын көруге болады. Жәләл Але-Ахмад - жалпы парсы прозасының дамуына зор үлесін қосқан алдыңғы қатарлы жазушылардың бірі.

Осы кезеңде әдебиетте орын алған маңызды құбылыстардың бірі ретінде ХХ ғ. парсы әдебиетіндегі көркем прозаның реалистік бағытының негізін қалаған Мұхаммад Әли Жәмәл-заде мен С. Хедаятпен бір қатарда тұратын С.Чубактың шығармашылығын ерекше атап өтсек болады.

Садек Чубактың «Санге сабур» - «Сабыр тасы» атты романы Иран сыншылары тара­пынан үлкен талқылаға түседі. Бұл туындыны жазушының жиырма жылдық шығармашылық өмірінің қорытындысы ретінде қарастыруға болады. Романда әлеуметтік жағдайы өте нашар адамдардың өмірі бүге-шүгесіне дейін асқан шеберлікпен суреттелген. Осы тұрғысынан бұл роман М.Горькийдің шығармаларына жақын келеді. Романдағы оқиға 30 жылдардың орта­сын­да Ширазда өтеді. Романның жазылуына сол кезде Ширазда орын алған доктор Сейвул­кәлам­ның сот процесі әсер етеді. Доктор жезөкшелікпен айналы­са­тындарды, мерез аруына шалдыққандарды жою арқылы қоғамды тазарту теориясын іске асырады, осы мақсатпен өзі күдік­тенген адамдарды өлтіріп, мәйіттерді үйінің астында жасырады. Сейфулкәламның бей­несі 20 жылдары еуропалық және солтүстік америкалық прозада жиі кездесетін теоретик-кісі өлтіруші жауыздарды еске түсіреді.

Романда оқиға басты бес кейіпкер өмір сүретін ескі үйде өтеді. Олардың әрқайсысы өз­дері куә болған оқиғаларды кезекпен баяндайды. Баяндаудың түрі – ішкі монолог. Чубак түр­лі әдеби тәсілдер мен мифологияны қолдану арқылы өткен патшалардың әділеттілігі пен төзімділігін жеткізеді.

Қарастырып отырған кезеңдегі парсы жазушыларының шығармаларында филосо­фия­лық ой-толғаныстар басты орын алады. Елде орын алған түрлі жағдайлар адамдардың сана-сезіміне, өмірлік ұстанымына өз әсерін тигізбей қоймайды. Батыс және Шығыс әдебиетінде әлі күнге дейін өзекті болып отырған мәселелердің бірі адамзаттың рухани азғындалуы болып табылады. Осындай мәселе қозғалған шығармаларда кейіпкер мына кең әлемде жал­ғыз­­дыққа ұшырап, рухани тыныштығын жоғалтып, адам сенгісіз әрекеттер жасап, өз-өзіне қол жұмсауға дейін барады. Бұл көптеген иран жазушыларына тән экзистенциализмнің негізгі сипаттары болатын.

1. 
   XX ғ. Иранда пайда болған әдеби журналдар және олардың ел өміріне әкелген өзгерістері.
   
2. 
   Парсы көркем прозасының дамуындағы өзгерістері сипаттама беріңіз.
   
3. 
   20-30 жылдары Иранда пайда болған авторлар мен шығармаларының негізгі тақырыбы.
   
4. 
   Садек Хедаят туындыларында басым болған жанр.
   
5. 
   Бозорг Алауидің шығармашылық жолы мен туындылары.
   
6. 
   40-50 жылдары әдебиетте пайда болған жаңа тәсілдер, жазушылар және олардың шығармалары
   

Араб зерттеушілерінің көпшілігі бүгінгі араб елдерінің әдебиетін бірегей әдебиет ретінде қарастырып, оның мысырлық, сириялық, тунистік деп бөлінуін мойындамайды. Жер­гі­лікті ерекшеліктер мен айырмашылықтарды ескере отырып, араб әдебиеттанушылар «Мы­сыр­дағы араб әдебиеті» деген терминді қолданады, бірақ «Мысыр әдебиеті», «Ирак әде­бие­ті» және т.б. терминдерге қарсы. «Мысырлық», «сириялық» деген анықтамалар тек жанрға қатысты қолданылады. Мысалы: мысырлық роман, сириялық новелла және т.б.

XX ғасырдың басында әдебиет тағдырында араб интеллигенциясының эмиграциясы ерекше бір із қалдырды. Осындай бір эмигрант жазушылардың бірі Адиб Исхак болатын. Ол Дамаск қаласында шенеуіктің отбасында дүниеге келеді. Діни көзқарас жағынан католик болатын, бірақ монастырлық мектепте оқып, ағылшын және францух тілдерін жақсы меңге­ріп шығады. Исхактың публицистика мен журналистика саласындағы жетістікке жетуі «Миср» («Мысыр») және «Ат-Тиджара» («Сауда») атты газеттерімен байланысты. Екі газет те «исламдағы модернизмді» мақалаларының негізі етіп алатын. Сол себепті екеуі де үкімет шешімімен жабылады. Содан Адиб Исхак Парижге қоныс аударуға мәжбүр болады. Онда Исхак туберкулез дертіне шалдығып, 30 жасқа толмай дүние салады. Исхак қайтыс болғаннан кейін ағасы Ауни Исхак оның кейбір маңызды шығармаларын жинақтап «ад-Даур» атты жинақ шығарады. Бұл жинақ бірнеше рет баспадан өтеді.

Көптеген зерттеушілердің пікірінше, араб қоғамында стихиялық экспрессивтілік, терең тамырлаған сезімталдылық пен поэзия, метафора мен символизмнің орны ерекше болған.

Араб көркемдік өнері әдеби тілмен тығыз байланысты екендігі айдай анық. Сөз әдебиет саласында ғана емес, сонымен қатар музыка, сурет, архитектура, мүсін өнері саласында да негізгі элемент болып саналады. Тіл құдіреттілігін арабтар ашық түрде мойындап қана қоймай, оны жаңарту жолында да көп еңбек еткен.

Мәдениет әлеуметтік құрылымдар және әлеуметтік қызметпен бірлесе отырып қалыптасады. Соның ішінде роман жанры әлеуметтік шындықты бейнелеуде ерекше рөлге ие болады. Дегенмен араб әдебиеті термині әдетте поэзиямен тығыз байланысты болған.

Бозбала шағында жазғы демалысын өзінің отбасымен араб түбегінде өткізеді. Дәл осы жерде ол түрлі ертегілер мен тарихты естіп, бедуиндермен, мұнай саудагерлерімен, кейінінен оның романдарында көрініс тапқан эмир-нувориштармен әңгімелеседі.

Өзінің замандастары секілді ол да 1948 жылы болған палестиналық апатқа қатты қын­жы­лады да, нәтижесінде нағыз араб ұлтшылына айналады. Египет аренасына Насердің келуі мен бүкіл араб әлеміне жайылған төңкеріс толқыны оны бей-жай қалдырмай, оның жауынгер социалист болуына септігін тигізеді. Патша отбасына қатысты саяси оппозиционерлердің бірі болғаны үшін 1963 ж. ол Сауыдтық азаматтығынан айырылып, Бағдадқа қоныс ауда­руға мәжбүр болады. Бұл жерде ол мұнай өндірісінің экономисі ретінде жұмысқа тұрып, Арабия мен Месопотамия құмының астын жайлаған, «сұйық алтынның» мағынасын түсінеді. Ол тауар қарым-қатынасы мен өндірістік білімін романдар жазуға пайдаланылған.

1970 ж. соңында Бағдаттағы Баас партиясын басқарудан бас тартып, Дамаскіге көшіп барғаннан кейін Абд ар-Рахман Муниф көркем прозалық шығармалар жаза бастайды. Қызу саяси өмірге араласуын тоқтатып, енді ол толығымен шығармашылыққа ден қойып, 15 роман жазады. Араб түбегінің көне бедуинді елден мұнайға шомылған, мемлекеттік жүйесі гибрит­тік тайпалық жүйеге айналған ел жайлы баяндайтын бес кітаптан тұратын «Тұздар қаласы» ат­ты туындысы араб әлемінде оның романист беделін нығайтады. Ол Сауд Арабиясында мұнай қорлары табылғаннан кейін ел ішінде орын алған таңырқану, қорқыныш пен қиын­дық­тарды суреттейді. Оның араб билеушілерін суреттеген портреттері астыртын болғаны соншалық, тіпті араб көшелері мен алаңдарында күлкі тудыратын.

Нагиб Махфуз бен Абд ар-Рахман Муниф – араб әдебиетінің патриархтары. XX ғасыр­дың басы мен Насер келгенге дейінгі Каирдағы отбасылық өмірдегі Бальзактік қайта құрылу Махфузға Нобель сыйлығын алып келеді. Көптеген сыншылар (Мунифтен басқасы) осы бір сауд жазушысын дәл осы сыйлыққа лайық деп есептейді. Бірақ оның мұнай әмірлеріне, король отбасына, оның айналасындағыларға қатысты қатал әрі сюрреалистік сатирасы оның шығармашылығын ресми мәдениетке қарсы қойды. Оның кітаптарына Сауд Арабиясы мен бүкіл Парсы шығанағында тыйым салынады. Дегенмен, оның еңбектері халық арасында кең тарап, Араб түбегіндегі көптеген монархтар оқитын шығармаға айналады.

Мунифтің бес романының үшеуі «Тұз қаласы», «Траншея», «Түн мен күн тақырыбына түсіндірме» атты шығармалары ағылшын тіліне аударылып, АҚШ-та басып шығарылған.

Журналистермен кездесулердің бірінде оған неліктен романның атын «Тұз қаласы» деп атағандығы жайлы сауал қойылыпты. Сонда ол былай деп жауап қайтарыпты: «Тұз қаласы – бұл ұзақ жасамайтын қалалар. Оларға су жеткенде алғашқы толқындар тұзды ерітіп, үлкен мөлдір ғимараттарды жоқ қылады. Ертеде, өздеріңіз білетіндей көптеген қалалар жоқ болып кетті. Қазіргі сансыз қалалардың да құлауын алдын-ала болжау айтарлықтай қиын емес, себебі адамдардың қуанышы мен махаббатынсыз өмір сүре алмайды. Қазір бізге қара­ңыз­даршы, сонда ғана Батыстың бізді қалай көретінін түсінесіздер. XX ғасыр аяқталды, бірақ Батыс бізден тек мұнай мен оның әкелетін табысын ғана көреді. Сауд Арабиясында әлі күнге дейін Конституция жоқ, адамдар қарапайым құқыларынан айырылған, әйел затына үшінші таптағы адамдар сияқты қарайды. Мұндай жағдай күйініш сезімін тудырады, өзін-өзі сыйлау мен патриотизм сезімінің жоқтығын көрсетеді». Жазушы 11 қыркүйектегі қарақшылардың көбісі саудтықтар болғанына таң қалмайтын. Ол бұл туралы 40 жыл бойы ескертіп кел­ген болатын.

Оның ең соңғы эссе жинағы Ирак туралы болатын. Ол Саддам Хусейнге деген жек көрі­нішті сезімі мен бүкіл араб елдеріне демократияның қажеттігі туралы жазатын. Ирактың қай­та отарлануы оның бойында традикализмді тудырғанын оның эсселерінен байқауға болады. Жа­ңа жағдай оны көркем прозаны шетке қойып, жергілікті диктаторлар мен соғыс тудыру­шы империалисттерге қарсы қаламды қару ретінде пайдалануға мәжбүр етті.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі онжылдықта көптеген араб халық­тары саяси және әлеуметтік тәуелсіздікке ие болу мәселесіне тап болғанда көркем әдебиет шынайылықты өт­кен мен қазіргінің ресми санкцияланған үлгісі етіп қарастыратын әлемді жасаушы құрал ре­тін­де қарастырылғаны анық. Ал Кеңес Одағындағы социалистік реализм әдісі көптеген мүм­кін әдістердің бірі ретінде ғана қарастырылады.

Модернизм - Батыста пайда болып, күйзеліс күйін суреттейтін XX ғасырдағы әдебиет пен өнерде дамыған философиялық-эстетикалық қозғалыс. Модернизмнің ықпалымен XX ға­сырдың соңында араб әдебиетінің қиял-ғажайып пен шынайылық сияқты тұстары айқындала бастады. Мұнда субъективті және объективті рационалдылықтың ара жігі ажыратылмаған. Сонымен қатар адамға билік жүргізетін трансценденттік күш ретінде табиғат емес, адамның өзі жасаған өркениеті көрсетілген, ал құпияға толы ғұмыр әлеуметтік және тұрмыстық тәжі­рибесі мол күнделікті өмірмен алмасады. Жаңа миф кейіпкердің дараланып, барша жұрттан оқ­шау­ланып, өзінің жан дүниесімен жеке қалу жағдайында пайда болады, осылайша мифо­логизм психологизммен, ішкі монологпен, «ой-сана ағысы» әдебиетімен үйлеседі. Қазіргі араб әдебиетінде көркем модернизмнің келесі түрлерін атап өтуге болады:

• 
  суретшінің өзіне ғана тән мифологем жүйесін жасауы (мысалы, тунистік жазушы Махмуд әл-Масадидің енгізген идеясы мен образдары жағынан керемет болып табылатын «Бөгет» шығармасы);
  
• 
  ойлаудың терең мифтік-синкретиктік жүйесін қайта жаңғырту (әр түрлі уақыттар мен кеңістіктердің бірігуі, кейіпкерлердің «айналулары», т.б.);
  
• 
  көне мифологиялық сюжеттердің қазіргі заманға сай етіліп қайта өңделуі («Біздің көшенің балалары» Нагиб Махфуз);
  
• 
  реалистік баяндауға жеке мифологиялық мотивтер мен кейіпкерлердің енгізілуі (Ал­жир­дің ең мықты жазушыларының бірі Абу әл-Хамид Бенхаддугидің «Джазия мен дианалур» романы);
  
• 
  әлемге мифологиялық көзқарастың элементтері жойылмаған тұстағы ұлттық тұрмыс пен ойлаудың фольклорлық және этникалық ерекшеліктерін қайта жаңғырту (ливиялық Ибраһим әл-Кунидің шығармалары).
  

Араб әдебиетіндегі сезіну мен ойлаудың қазіргі модернистік техникасының ескі реалис­тік әдіске қарама-қайшы екенін, оның баяндаудың алдын ала анықталған ретін бұзып, клас­си­калық сюжеттен тайып, кейіпкердің жандүниесіне үңіліп, тілдегі қасиетті жүйені өзгертіп, шынайылық арқылы кеңейе түскенін көре аламыз.

Жалпы модернистік ағымның ішінде бір-бірінен алшақтамай, керісінше жиі дөп түсетін ағымдарды ерекше атап көрсетуге болады.

Солардың бірі - «жан дүниені көру» ағымы, мұнда көбіне адам мен оның ортасы тұрақсыз көңіл-күй, ылғи да қозғалыста болатын сезімдер мен ойлар сипатталады. Бұл ағым­дағы шығармалар адамның терең құпияларын жан-жақты зерттеумен айналысады. Мұнда нақты уақыт жоқ, диалог пен түсініксіз сюжет, өң мен түс, ішкі және сыртқы әлемнің ара­сын­дағы айырмашылықтарды бұзуға көмектеседі. Бұл ағымдағы еңбектер әлеуметтік мәселе­лерден бастау алып, психологиялық немесе эмоционалды жаққа қарай кетіп қалады. Бұл саладағы жазушылардың қатарына сириялық романист Хайдар Хайдар, мысырлық Мұхам­мед Хафез Рагаб, Мұхаммед Мабрук, Махмұд Авад Абд әл-Әл, Эдвар әл-Харрат, тунистік Мұхаммед Сандж әл-Катариді және де басқаларын жатқызуға болады.

Екінші ағым, керісінше, сыртқа көңіл бөліп, сыртқы шынайылықты бүге-шүгесіне дейін нейтралды түрде суреттейді. Адамның бөлінуі мұнда өз шегіне жетеді. Заттар, сипаттар, көрі­ністер суреттегідей беріледі. Мұндай шығармалар негізінен сезімталдықтан жұрдай бола­ды. Мұндағы басты нәрсе - шынайлықтан бас тарту, өмірге деген махаббат. Жалғыз ғана шындық ретінде өзіндік «мен», индивидуалдық ойлау көрініс тапса, сыртқы әлемнің барлы­ғы толығымен мойындалмайды. Бұл салада жазылған әңгімелер мен новеллалар толығымен пессимизмен нәрленген. Солай болса да, бұл шығармалардағы негізгі ізденіс - әділетсіздік мен жатбауырлық жоқ әлемді іздеу. Жазушысы Махмұд әл-Уардани осы ағымға жақын­датылған түрде қазан төңкерісінің нәтижесі туралы көркем шығарма жаза бастады. Египеттік Абду Губейр мен ливандық жазушы Ілияс Хуридің шығармашалығы да осы ағымға жатады.

Болашағы зор, іс-әрекетке бай, ең қиын ағым - осы заманғы мифологиялық ағым. Себе­бі, ол осы заман болсын, тарихи орта болсын, аңызға, фантазияға, фольклорге және бір уа­қыт­та күнделікті көріністер мен сипаттарға негізделеді. Бұл ағымдағы кейбір шығармалар оқырмандар арасында кең таралып, үлкен жетістіктерге ие болады. Себебі бұл еңбектердің айтарлықтай бөлігі көңіл көтеруге көп мән береді. Осы заманғы мифологиялық ағымда жемісті еңбек еткен жазушылар ретінде Иахья әл-Тахир, Гамал әл-Гитани, Мұхаммед Мустагаб, Нәбіл Наум Горги, Санд әл-Кафрави, Мухсин Йунис, Йусуф Абу Раййа, Абду Губейр және Ибраһим Фахми, Эдвар әл-Харратты («Рамах және айдаһар» және «Басқа Уақыт»), Ирактың Мұхаммед Худайр мен судандық ат-Таййиб Салихты («Бандар-шах») атап өтсек болады. Екі сириялық эмигранттар Хайдар Хайдар мен Закарии Тамирдің кейбір шы­ғар­маларын да осы ағымға жатқызуға болады.

Реалистік ағымды шартты түрде «неорилизм» деп атауға болады. Себебі бұл жазушылар әлеуметтік байланыстарды өздеріне дейінгілерден әлдеқайда терең зерттеп, көп ізденетін. Интонация, баяндау әдістері, көлемі жағынан алдыңғы реалистермен бірдей сияқты көрін­генмен, оларды ерекшелейтін қаталдылық, нақтылық, өткірлік қасиеттер бар.

Модернист жазушылардың шығармаларына қайта оралар болсақ, бұлардың кейбіреу­ле­рі адамды күйзелісі мен күйінішінен, әділетсіздік пен зұлымдықтан алыстатын, жарқын бола­шақ­қа жетелейді. Осыдан романдардағы негізгі символдар жарық, от, күн, ал басты кейіпкер­лер әйел ана, сүйген жардың бейнесінде келуі кездейсоқтық емес. Авторлар исламдық сим­вол­дар­ды да жиі қолданады. Олар көбіне мистикадан алынғанымен, жалпыадамдық, гумма­нистік мағыналарға ие (ағайындық, жасыл түс, зиярат ету). Мұсылмандық реминисцен­ция­лар Шындық, Жақсылық, Әділеттілік ұғымдарының жеңісімен ақталады.

Кейбір жазушылар жаңа қоғамның құрылуына байланысты орын алған оқиғаларды жете түсінуге тырысады. Олардың көз алдарында елді хаостан, зұлымдық пен кедейліктен, күл-қоқыстан алып шығатын жолды іздеген адамдар мен қарама-қайшылыққа толы қайнап жатқан шынайы өмір пайда болады. Бұл авторлар өз кейіпкерлерінің өмір таңдау құқығына ие. Бағыныштылық па әлде өз өмірін өзі басқару ма? Халықтың ұлттық рухын, жанын сақтап қалу ма әлде даму үрдісі үшін қазіргі қоғамның негіздерін нығайту ма? Дәстүр мен адам­гер­шілік құндылықтарын сақтау ма? Болмаса техникалық өркениетке қосылу ма? Өткен бе әлде келешек пе?

90-шы жылдары араб әдебиетінің сахнасында тағы бір ағым постмодер­низм пайда бола­ды. «Заманға сай шетел әдебиеттану» (Москва, Интрада 1996) атты энциклопедиялық анық­та­маға сүйенер болсақ, постмодернизм ең алдымен «әлемді қабылдаудың, әлемді сезінудің спецификалық әдісі, нақты бір менталитеттің сипаттамасы» болып табылады екен.

Бұл ағымды ұстанатындардың алға ұсынатын негізгі ұғымдары: «әлем хаос сияқты», «әлем мәтін сияқты», «беделдердің дағдарысы», «авторлық бетперде», «екі код», «баян­дау­дың фрагменттілігі» және т.б.

Постмодернизмнің қалыптасу мәселесі мен оның іске асуы бүкіл жаһандық кеңістікке қатысты болды. Себебі, ол тек әлемге деген көзқарасты ғана емес, сонымен қатар қазіргі адам­ның өзін қоршаған ортасымен қарым-қатынасы мен ішкі сезімдерін де қарастырады.

Араб әдебиетіндегі сыншылар постмодернизмді (ма ба'да хадаса) жергі­лікті мәдениетке сәйкес келмейтін көптеген батыстық тұжырымдама­ларының бірі ретінде қарастырады. Дегенмен, постмодернизм араб әдебиетінің қазіргі жағдайдағы деңгейін анықтауға өз әсерін тигізеді. Сонымен қатар, ол ХХ ғ. соңындағы әдебиеттің маңыздылыған анықтауға мүмкіндік береді.

ХХ ғ. 90-шы жылдарындағы әдебиеттің екі жетекші белгісін атап өтуге болады. Бірін­ші­ден, контекстің міндетті түрде болуы (мәдени, әлеуметтік, экономикалық және саяси), екін­шіден шығарманың формасы мен тілді еркін тәжірибеден өткізу керек болған. Әлеуметтік қызығушылықты тудырудың міндетті түрде болуы эстетиканың маңыздылығын түсіну бай­ла­нысты. Бұл жерден постмодернизм ұғымына келгенде батыстық жазушылар мен арабтар арасында айырмашылықтардың бар екенін көре аламыз. «Біздің көпшілігіміз Құдай, Патша, Адам, Ақыл-ой, Тарих және Мемлекет сияқты бір кезде пайда болып, кейіннен жоқ болып кеткен түсініктер, керек десеңіз, біздің интеллектуалды элитамыздың ең кішісі болып табылатын Тіл де толығымен әлсіздену қаупінде тұр», - деп батыстық постмодернизмнің теоретигі М. Хассан жазған болатын.

Ал, араб әдебиетінде жағдай кішкене өзгешелеу болатын. Мысал ретінде постмодер­низмнің белгілері кездесетін тунистік жазушылардың шығармаларын алайық. Ибраһим Даргутидің «Мыңнан кейінгі екінші түн» атты романында ұлт-азаттық көтеріліс Шахрайар шахтың жеке әскерімен бірден басталып кетеді. «Мың бір түннің» белгіленген шекарасымен жүре отырып, кейді сол шекараны бұза отырып та автор оқырманды тығырыққа тірейді. Себебі оқиға желісі қазіргі кездегі өмірге өте жақын келеді. Объектілерге тікелей сілтеме, араб мәдени мұрасында кеңінен қолданылатын сөздер мен тіркестер өткен оқиғаға үңіліп, баяндаушыға оқиға барысында істің мән-жайына араласуға мүмкіндік береді.

Бірақ, романның кілтін жақында болған тунистік тарихтан тауып алуға болады. Бұл 1987 ж. Тунистің бұрынғы президенті Хабиб Бургибиді сол елдің премьер-министірінің тақ­тан тайдырғынын көрсетеді. Сарайдағы төңкерілістің нәтижесінде радикалды өзгерулер­ден құтылып, елдегі status quo-ның сақталуы бейнеленеді. Даргути прозасында «Мың бір түннің» дәстүрі сақталып, қазіргі мәтіндер (Махмұд Дервиш) өзіне ғана тән баяндау страте­гиясы ре­тінде қолданылады. Сонымен қатар, ол оқырманды жергілікті өмірдің ерекше тұстары және оңтүстік Тунистің аймақтық мәдениетімен таныстырады.

Кез-келген беделді кісіге сенімсіздікпен қарау және ирониялық трактовка, көркем-бей­не­леу әдістердің шартты екендігін ерекше атап өту постмодернизм­нің негізгі принциптерінің бірі. Жазушы 'Әли әл-Йусуфи 1950 ж. Туниста туылған, әдеби сыншы ретінде 60-шы жыл­дар­дың соңындағы әдеби авангард қозғалысына қатысқан. Ол Т. Маркестің «Патриархтың күзі» және Астуристың «Қысқы есік» атты шығармаларын аударған.

Әли әл-Йусуфидің «Тавкит әл-бинка» («Әулиелердің сәті», 1993) романының аты түсін­ді­руді қажет етеді. Автордың түсіндіруінше, бинка – барлық жерде жүретін, адамдардың өмі­рі­не араласатын кішкентай жәндіктер. Оларды көруден қалғанда о дүниеге аттанасың. Найза­ғай – олардың патшаларының бірі. Олар өлген адамдардың құпияларын сақтайтын. Бірақ, жән­діктерге қарсы у шашылғаннан кейін сирек көрінетін болып кетті. Оларды кәрі әжей Хассинийа ғана көргенімен, бинкалар туралы әңгімені халық та немерелері де түсінбейді. Бірақ «бинка» шығарманың соңында «панки» сөзінің арабша транскрипциясы деп беріледі, ал панки басты кейіпкердің Париждегі досының әкесін өлтіреді.

Роман бір отбасының тарихын баяндайды, мұнда үш ұрпақ бар: атасы Йунус пен әжесі Хассинийа, әкесі Зийад пен анасы Сарра, оның бауыры Монсеф, ұлы Тарик пен оның туыс­қан ағалары, әпкелері. Бұл кейіпкерлердің бәрі шығармада көрініс тапқанымен, негізгі іс-әрекет тарих пен әкесі Зийадтың арасында болады және бұл бірінші және екінші бөлімде баян­далады.

Бірінші бөлімде оқиға Тунистен батысқа қарай 130 км қашықтықтағы тауда орналасқан Джебба ауылында орын алады. Бұл электр тоғы да, суы да жоқ 60-шы жылдардағы ауыл етін. Шаруалардың қалаға кетуіне байланысты бұл ауыл ақырында қаңырап бос қалады. Жазушы суреттейтін әлем шынымен де ертегі сияқты. Себебі мұнда перілер мен жындар, ергежейлі­лер мен үй перісі мекен етеді. Бірақ бұл отбасы құрдымға кетіп бара жатыр. Себебі олардың жері ешқандай пайда әкелмейді. Оған көрші де таласады, ал жердің сатылуы отбасы мүшеле­рінің арасындағы талас пен өлімнің себебі болады. Осыған қарамастан Тарик бұрынғы ауыл­дағы өмірді өзінің өмірінің жәнаттық кезеңі ретінде қабылдайды. Кітаптың соңында ол қала­дағы туысқан бауырларының үйін паналайды. Романда өлім көптеп кездеседі. Алдымен ана­сының өлімі. Оны құтқаруға мүмкін болса да, отбасы мүшелері еш амал жасамайды. Одан кейін, жартылай есі ауысқан әжесінің өлімі. Солай дей тұрса да, дәл осы әжесі Тарикқа үлкен сабақ берген еді. Ақырында атасының өлімі. Оның таңғажайып әңгімелері ауылда тірі қалған әр адамның жадында. Олардың өлімі Тариқтың өмірінде өшпес із қалдырады.

Баласы өмір сүретін ауыл әлемі әкесі өмір сүретін қала әлеміне, Парижге қарама-қайшы. Ол қалаға келуге мәжбүр болып, өмір сүру үшін түрлі салады жұмыс істейді. Оның француз қыз­дармен қарым-қатынасы оның өмірінде көптеген қиындықтар тудырады. «Осындай жағдайда кішкентай да болса махаббат болуы керек», - дейді қыздардың бірі оған. Бірақ ол жалғыздықты ұнататын. «Егер өткенің мен болашағыңнан бас тартсаң, құрдымға кетесің», - дейді оған баласы. Ұлтшылдық пен расизмнің арасында қандай тәуелділік бар? Зийад өзінің көңілдестерінің бірінен СПИД ауруын жұқтырып, қайтыс болады. Тарик және әкесінің досы «пье-нуар» Филип (Пье-нуар – бұрынғы франциялық колониялардан шыққан қашқындарды Францияда төмендетіп атайтын атау) кек алуды ойлап, кінәлі болған Лишанды өлтіреді. Олар «Лишанды өлтіру – патриоттық іс жасау», - деп ойлайды.

«Постмодернизм» термині (ма ба’да ал-хадаса) араб әдебиетіндегі сыншы­лар­дың қолда­ны­сында 1980 ж. өзінде қолданыла бастаған болатын. Дегенмен бұл терминнің араб әдебие­тін­дегі құбылыс ретінде қолданылуы көптеген сыншылар тарапынан сақтықпен жүзеге асы­рылады, себебі, аталмыш әдебиетте бұл жаңа құбылыстарды талдау барысында сүйенетін тео­ретикалық негіз жоқ.

Араб әдебиетіндегі әдебиетшілердің түсінігіндегі «постмодернизм» терми­нінің сыңар­жақ­тылығына қарамастан, құбылыс пен оны құрайтын бөлшектер араб көркем әдебиетінде бұрыннан бар. 1982 ж. мысырлық жазушы, сыншы Адуар әл-Харрат өзінің жетпісінші жыл­да­ры жариялаған әңгімелер жинағындағы алғы сөзде «жаңа сезімталдық» (әл-хассасийа әл-жадида) терминін сол кездегі мысырлық авторлардың әңгімелерінде жаңа пайда болған жаңа дүниетаным мен эстетиканың мәні ретінде пайдаланған. Ол жинақта Ибраһим Абд әл-Ма’ид, Ғар ән-Нәби әл-Хәлу, Сахр Тауфиқ, Абдо ‘Убейр, Мухсин Йунис, Мұхаммад әл-Махзан Махмуд әл-Уардани, Мурси Сұлтан, Нәбил Нәум, Йусуф Әбу Рийа сынды авторлардың еңбектерін кездестіреміз.

1960 ж. араб жазушыларының әлем көрінісінің өзгеше бейнесін іздеуі барысында экзис­тен­циализм мен модернизмнің көркемдік тәжірибесіне жүгінуі нәтижесінде 1970 жылдары әдебиетте анықтық пен тұтастықты іздеу­ден бас тарту орын алды. Ал мұның салдары: ком­по­зицияның шашыраңқы­лығы, нақтылықтан алшақтау, деконструкция, хаос туралы постмо­дер­нистік идеяларға толы аморфті ойлар болып табылды.

1980-1990 ж. араб әдебиетінің формасы мен маңызы жағынан алғанда жылдам дамыды, ал сын оны бір мағыналы бағалау үшін айқын міндеттерді тағайындап үлгермеді. Осының нә­ти­жесінде қазіргі кездің өзінде жекелеген авторлар мен шығармалар туралы біржақты пікір жоқ.

Тұрақты бір терминнің жоғына қарамастан, араб сыншылары мен әдебиетшілерінің бө­ліп көрсеткен жазу үрдісінің жаңа түрін постмодернистікке жатқызуға болады. Мысалы, Шариф Хетата былай деп жазады: «Олардың (жас авторлардың) көпшілігінің алдыңғы буы­ны үйреніп қалған формасы мен мазмұнынан өзгеше роман жазуы тамаша. Олар өз шығарма­шы­­лықтарында кең таралған қоғамдық құбылысқа айналған құлдырау, деконструкция, хаос­тық пен маргинализацияны көрсетеді, оңтүстіктегі елдерде маргинилизацияның өсуіне алып келген постмодернизм мәдениеті мен либералды емес жаһандану дәуірінің рухын бейне­лейді» (Хетата Шариф. Мубди’у-л-амал ал-мафқуд (Үзілген үміттерді тірілтіуші)\\әл-Хилал. 2008 ж. Ақпан. 35-б.)

Сыншылардың бірі Сабри Хафиз: «Бұрын алдыңғы орында баяндаушы үшін гносеоло­гиялық маңыз тұратын. Мәтін әлемді тануға және жақсы әлем туралы сауал тастау үшін оның «ақтаңдақтарын» анықтауға ұмтылатын. Қазір, іс жүзінде, бұл таным мақсаты әлемді тану мүмкін емес деген түсініктен және идеологиялық көзқарастар мен ұғымдардан, олардың таралуынан шығатын жаңа жазумен алмастырылды. Олардың таным маңызының орнын тұрмыс маңызы басты. Бұл «дене жазуында» (китабат-ул-жасад) ерекше көрініс тапты».

Өз шығармашылықтарын жоғарыда айтылған сипатта жазушылар Мысыр­да алғаш 1995 жылы «Төңіректегі жолақтар» ұжымдық жинағын басып шығар­ды. Бұл жинақта Ахмад Ғариб, Ахмад Фаруқ, ‘ала әл-Барири, Надин Шәмс, Уайл Рағаб және Хайсам әл-Уарданиден құралған ең соңғы еуропалық және америкалық әдебиет пен постмодернистік әдебиет тео­рия­сымен жақсы таныс интеллектуалдардың еңбектері жарық көреді.

Белгілердің көптүрлілігіне байланысты белгілі бір деңгейде постмодер­нистер деп атай алатын араб авторлары санаулы ғана. Мұнда постмодернистік тәсілді кеңінен қолданатын йемендік прозаиктерінің шығармашылықтарын қарастырамыз.

1990 ж. басында постмодернистік сипаттағы Йемен көркем прозасы пайда болды. Бұған дейін Йемен әдебиеті мынадай екі бағытта дамы­ған болатын: реалистік және модернистік. Жиырма жылда бұл екі бағытқа деген қызығушылық пен маңыздылық жоққа айналды. Сонда бұл мәселелерге басқа қырынан қарау, оларды пародияға, гротескке айналдыру – тығырық­тан шығаратын жол болып шықты.

Әдебиетте бұл бағдардың пайда болуы 1980 ж. Йемен қоғамының тығырыққа тірелуі кезінде жүрген үдеріс. 1990 ж. идеологиялық леп симулятивті сипатта болды. Сол кезде үл­кен ықпал күшке айналған ислам фундаментализмі қоғамдық әділеттілік орнатуды өз мойны­на алғанмен, іс жүзінде, йемен қоғамы еш өзгерісті бастарынан өткермеді. Фундаментализм­нің өсуі интеллигенция өкілдері шығармашылықтарында өткір сынға алынды. Бір жағынан, осы кезеңде Йеменде интернетке қол жетімділіктің де әсерінен мәдени жаһандану идеялары кең таралды. Бірақ йемендік негізде жаһанданудың жүруі виртуалды сипатта болды. «Демок­ратия», «сенім бостандығы», «адам құқығы» секілді түсініктердің барлығы Йеменде шынай көрініс таппады. Осылардың барлығы қандай да болмасын идеология, сенім мен ұмтылыс­тың барлығы бар болғаны симулякр және олар тек иронияға ғана лайық деген түсініктің қалыптасуына алып келді.

Йемендік авторлар қоғамда болып жатқан құбылыстарды ирониямен интерпретациялай бастады. Олардың дүниетанымдарындағы ұқсастықтар себебінен жазушылар келесі сипат­тар­дан құралған баяндаушы стратегияны қолданды:

1. 
   Жаппай пародиялау.
   
2. 
   Латынамерикалық «керемет реализмге» жақындық.
   
3. 
   Қуыршақ-кейіпкерлердің шарттылығы.
   
4. 
   Өткір гротеск және «Қара әзіл-оспақ».
   
5. 
   Ұлттық жазбаша мұра мен ауыз әдебиетіндегі стилистикалық шартты белгілер жүйесі, сюжеті мен мәтіндердің тікелей немесе пародиялық қолданысы.
   
6. 
   Сюжеттің фрагменттілігі, мәтіннің деконструкциясы.
   
7. 
   Жанрлар мен стильдердің араласуы және стилистикалық және жанрлық шартты белгілер жүйесінің қолданысы.
   

Йемен авторларының ішінде алғаш постмодернистік сипатты өз шығарма­шы­лықта­рында қолданған Абд әл-Карим ар-Разихи белгілі публицист, ақын, драматург, прозаик болатын. «Ақ сиырдың өлімі» әңгімелер жинағы Абд әл-Карим ар-Разахидің қаламынан туған (1991). Ол 1952 ж. Таизз провинциясының ауылдарының бірінде көпбалалы шейхтің отба­сында дүниеге келген. Аденге он жасында келіп, бес жыл бойы күлшеханада жұмыс іс­теп, өз нәпақасын тауып, әрі мектепте оқыды. 1967 ж. Ар-Разихи Солтүстік Йемендегі Ху­дей­­даға оралып, әскери мансапты қуу мақсатымен әскерге қызметке алынды. Бірақ әскердегі бір жылдан соң көз жанарының кемістігіне байланысты ол Санадағы мектептердің бірінде орта білімін толықтырып, бір жыл бойы ауылда мұғалім қызметін атқарды. Содан соң Сана университетінің филологиялық бөліміне оқуға түседі. Университетті тәмамдағаннан соң ар-Разихи Ақпарат және мәдениет министрлігінде қызмет етсе, кейін мәдени-тарихи журнал «әл-Йәмән әл-жадид» редакциясында хатшы қызметін атқарады. Ал 1988 ж. Санадағы Мәде­ни зерттеу орталығында жұмысқа орналасады.

«Ақ сиырдың өлімі» жинағындағы әңгімелері сатиралық реализмнің нағыз сюрреализм­мен бірлескен сипатында жазылған Сатираның объектісі - Йемендегі ауыл тұрғындарының менталитеті. Олардың сенім-нанымдары, ойлары жазушының «Есек жылы», «Қап», «Жулей­ла», «Бір түрлі құстар», «Ақ сиырдың өлімі», «Ешкінің басы» әңгімелерінде айқын көрініс тапқан.

Оқиға Йеменнің шынайылықпен суреттелген ауыл-қалаларында орын алғанымен, кейіп­кер­лер көбіне сюрреалистік немесе пародиялық сипатқа ие. Мысалы, «Ешкінің басы» әңгіме­сінің сюжеті ауыл аңыздарына сүйеніп жазылғанымен, пародиялық түрде ұсынылған.

Ар-Разихидің әңгімелеріндегі жан-жануарлар мен жансыз заттар асылынан алыс, өзгеше сипат пен мүмкіндікке ие. «Соқыр мен оның таяғы» әңгімесіндегі сөйлейтін таяқ, «Есек жылын­дағы» аспанға ұшқан есек, «Қала айының қайғылы соңы» әңгімесіндегі қала көше­лерін кезетін ай, «Менің ағаш әпкем» әңгімесіндегі жан біткен ағаш, «Шыбын» әңгімесіндегі өткенді бейнелеп бере алатын темекі түтіні - осының мысалы. Дегенмен «әл-Уишах» әңгіме­сіндегі ақын әз-Зубейри мен жендет әл-Уишах секілді шынайы тарихи кейіпкерлер түс секілді сюрреалистік жағдайда әрекет етеді.

Жалпы жинақтағы көп әңгіме желісі түс қағидаты бойынша түзілген. Мұнда іс-қимыл күтпеген жерден өзгеріп, тез алмасып отырады. Мұнда оқиға желісі ешқандай логикалық алм­асу, сюжеттік желісіз дамиды, мәтін фрагменттік, ризоматикалық болып шыға келеді.

Автор мұндай тәсілді автор «Жулейла», «әл-Уишах», «Екі еселенген түс» пен «Ар-Рзихидің» түсі әңгімелерінде қолданады. «Қап» әңгімесінде кейіпкер-баяндаушы балалық ша­ғында өзінің ауылдас құрбысына ессіз ғашық болғандығын баяндап береді. Содан соң ол жіберіп қоятын ауруының болғандығын, таңертең жатын бөлме қабынан шығуға ұялған­дығын айтады. Бірде, қапта жатып, бала қаптың қозғалып, кеңейгенін сезеді, содан соң ол ұшып кетеді. Ұшып бара жатып бала адам сенгісіз ұлғайған қаптың ішінде барлық ауыл тұр­ғын­дарының ұйықтап жатып, жіберіп қойып жатқандарын көреді. Ал қап болса ұлғайған үстіне ұлғайып, ақыры жарылып кетеді. Кейіпкер ояна келе, анасының дауысын естиді, ол әкесінің түрмеден босағандығын айтып жатыр екен. Әңгіменің соңы мағыналық жағынан әңгі­ме­нің басымен ешқандай байланысы жоқ. Бұл автордың сюжеттік құрылымды әдейі бұзғандығына ұқсайды.

Автордың «жоғарғы» мен «төменгі» тақырыптарды әдейі араластыруы «Бір түрлі құс­тар» әңгімесінде айқын байқалады. Әңгіме желісі 1930 ж. Британияның Солтүстік Йеменді бомбалауына негізделген. Бұл қайғылы тарихи оқиғадағы қатыгез отаршылардың әрекетін баяндай отырып, автор жынды Хумади мен оның сүйетін жұмбақ «құмырсқа» тасы туралы айтады. Осылайша, ол сюжеттің пафосын мақсатты түрде төмендетеді.