Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
Майлы өсімдіктер дəнің майлылығы жəне майлардың сапасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
iztaev osimdik sharyashylygy (1) (1)
| Майлы өсімдіктер дəнің майлылығы жəне майлардың сапасы
Дақыл Майлы- лығы, пайызбен- кебу, дəнге Тығыз- дығы, г/см Қату темпе- ратурасы, нөлден төмен Сабынға айналуы, мг КОН Иодты байлау саны, г 100г Қышқыл- дық саны Кебу қасиеті Майкене 54,3 0,951+0,964 10+18 182+187 81+86 0.98+6.8 Кеппейді Жер- жаңғақ 48,7 0,911+0,926 0+3 180+206 90+103 0.03+2.24 Ақырын кебеді Қыша 41,5 0,912+0.921 11+14 182+183 92+110 0.0+3.04 Ақырын кебеді Рапс 42,4 0.911+0. 921 5+12 168+185 94+112 0.13+11.0 Жартылай кебеді Күн- бағыс 45,1 0.920+0.929 16+19.5 183+196 119+142 0.10+2.40 Жартылай кебеді Күнжіт 50,2 0.921+0.944 3+7.0 187+197 103+112 - Жартылай кебеді Соя 20,0 0.920+0.926 - 198+216 107+137 0.0+5.7 Жартылай кебеді Зығыр 42,5 0.930+0.938 8+27 186+195 165+192 0.5+3.5 Жақсы кебеді Сора 34,2 0.929+0.934 27 190+194 145+167 - Жақсы кебеді Арыш 36,2 0.919+0.933 15+19 181+188 132+153 0.25+13.2 Жақсы кебеді 237 Далалық майлы күнбағыс əрі қарай, өзінің шыққан немесе өрбіген отанына қарай, солтүстік ресейлік жəне армениялық деп аталатын төрт топқа бөлінген. Қазақстанда тек оңтүстік ресейлік тобы өседі. Күнбағыстың сабағы жуан, тік өседі, кейде бұтақтайды, сырты түкті. Гүл шоғыры себет. Корзинкадан екі түрлі гүл шығады. Шет жағында тіл тəрізді, ал ортасында түтікше тəрізді гүлдер салады. Түтікше гүлдер дəн береді. Гүлдердің түстері ақшыл сарыдан қызғылт сарыға дейін, кейде күлгін түсті болады. Күнбағыстың дəні ұзыншақ, төрт қырлы сыңа тəрізді. Сыртында қатты қабығы бар. Қара түсті сорттарда қабықтың құрамына смоладан тұратын фитомелан деп аталатын сауыты бар. Ол күнбағыстың дəнін «күнбағыс оты» аталатын дəннің ядросын жейтін көбелектен қорғайды. Ол қабат тек қана қышқылдармен қайнатқанда ғана ериді. Күнбағыс оты немесе күнбағыс қара күйесі жұмыртқасын түтікше гүлдердің ішіне салады. Жас құрттар өсімдіктің тозаңымен немесе гүлдің жапырақшаларымен, ал өскен соң дəннің өзегімен қоректенеді. Ондай дəн ащы дəмді. Жеген орнында құрттың нəжістері толып тұрады. Сондықтан қара түсті сауытты сорттардың маңызы өте зор. Қазіргі егіліп жүрген сорттардың қабығында 95 пайызға дейін қара май бар. Оның астында эндосперм орналасқан. Қабықтың ішінде қара май- ды сауыттың ең алдымен, қара немесе қара көк түсінен немесе аздап алынған өлшемдері 30 минут қайнатып немесе күкірт қышқылымен өңдеп табуға болады. Дəннің ірілігі корзинканың шетінен ортасына қарай кішірейе береді. Егер дəннің толуы жəне пісуі кезінде кенет жағдай нашарласа, қабықтың іші бос қалуы да мүмкін. Дəнінде 12-19 пайыз ақуыз, 25-52 пайыз май, 13-27 пайыз клетчат- ка, 20-27 пайыз тағы да басқа көмірсутектерін, 2-5 пайыз минералдық заттар ұстайды, ал ақталған ядрода 18-29 пайызақуыз, 50-65 пайыз май болады. Күнбағыс шаршы тозаңданатын өсімдік. Сондықтан оны топтау өте қиын. Сонда да оны дəнінің құрылысына қарай үш топқа бөледі: 1. Шағатын шекілдеуік, 2. Май алатын, 3. Межеумок деп аталатын жоғарғы екеуінің арасындағы дəн. Шағатын шекілдеуік күнбағыстың сабағы биік, дəні ірі, корзинкасы да үлкен, ал май алатын күнбағыс аласа бойлы, корзинкасы кішірек, дəні ұсақ, ал межеумок осы екеуінің арасындағы сипаттамада болады. Басқа айырмашылықтары 37-кестеде көрсетілген. |