Оқулық. Алматы, 518 бет
жүктеу/скачать 26,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Індеттану кітап
| 9.3. Туберкулез
Туберкулез (лат. Tuberculosis, грек. Phthisis ) - созылмалы түрде өтетін, эр түрлі мүшелер мен ұлпаларда өзгеше іруге бейім бұдырмақтар (тубер- кулалар) пайда болуымен ерекшеленетін жұқпалы ауру. Тарихи деректер. Жер бетінде адамның пайда болуынан едэуір бұрынғы дәуірге жататын археологиялық қазбаларда жануарлар сүйегінде туберкулезге тэн өзгерістер табылған. Өте ерте заманда бұл ауру Мысыр, Үндістан, Қытай- да белгілі еді. Ертедегі Грекия мен Римде туберкулез туралы жазба деректерді Гипократ (б.э.д. 4 ғ), Гален т\б. қалдырды. Дэрігерлер сол кезде-ақ бүл ауру- дың жүқпалы екендігін білген, эсіресе Орта Азиялық дэрігер Әбу Әлі Ибн Сина (11 ғ) аурудың жұғу жолдарына дейін тэптіштеп жазып қалдырды. Ғылыми тұрғыдан туберкулез кезінде эр түрлі ағзаларда болатын өзге- рістер жэне аурудың жұқпалылығын эксперимент арқылы дэлелдеу 17-19 ғасырларда кеңінен зерттелді. Бұл зерттеулердің ең биік нэтижесі 1882 ж. неміс ғалымы Р. Кохтың аурудың қоздырушы микробын ашуы болып табьіл- ды. Сонымен бірге, Р. Кох 1890 ж. туберкулинді ашты. Басында оны галым емдік, кейіннен басқадай пікірге келіп, диагностикалық дэрмек ретінде ұсын- ды. Ғылымның тағы бір үлкен жетістігі - 1921 ж. Францияда(Кальмет пен Гереннің БЦЖ деп аталған туберкулезге қарсы вакцинаны алуы еді. Бүл үшін ғалымдар 13 жыл бойы ауру қоздырушысының сиырға тэн түрін ет қосылғаң глицеринді картопта 230 мэрте ауыстырып сепкен еді. Вакцина адамды тубер- кулезге қарсы иммундеу үшін қолданылады. Қ озды руш ы сы . Туберкулездің қоздырушысы Mycobacterium туыстығы- на жатады. Бүл туыстыстықта ауру коздыратын микробтын негізгі үш түрі бар: M.tuberculosis (адамды ауыртады), M.bovis (ірі қараны), M .avium (құсты). Сирек кездесетін 4-ші түрі - M .piscium балықты ауруға шалдықтырады. Жалпы алғанда бүл микробтьщ 31 түрі бар деп есептейді. Олардың 18-і қо- ректік ортада баяу өседі, 10-ы жылдам өседі, ал үшёуі ерекше жағдай қажет ететіндіктен жасанды қоректік ортада өспейді. Микобактериялардың жоғарыда келтірілгендерінен басқа түрлері потен- циалды зардапты немесе зардапсыз болып есептеледі. Микробтың атиптік (телімсіз), яғни әдеттегіден өзгеше түрлерге жатқызылатын бұл түрлері адамды микобактериоз деп аталатын дертке шалдықтырады, ал жануарларда параллегиялық реакциялар тудырады. Раньоннын жіктемесі бойынша M .avium атиптік микобактерияларға жатады. Микобактериялар жіңішке, аздап щлген таяқшалар, кейде бүтақтанған, жіпше созылған немесе коктар тэрізді дөңгеленген бөлшектері болады. Грам эдісімен нашар боялса да, грам оң болып есептеледі. Қозғалмайды, спора мен капсула түзбейді. Айрықша қасиеті - қышқылға төзімділігі, ол микробтың қүрамында микол қышқылының болу нәтижесі. Циль-Нильсен эдісімен бояу- дың зор диагностикалық мэні бар. Бүл әдіс бойынша микобактериялар ашық қызыл, ал басқа микробтар көк түске боялады. Туберкулездің қоздырушысы түбегейлі ауасыбағалы микробтарға жата- ды. Ол құрамында глицерин бар қоректік орталарда жақсы өседі. Өсіру үшін 151 глицеринді ЕПС мен ЕПА, Петраньянидің, Левенштейн-Иенсеннің, Гель- бергтің, Сатонның қоректік орталары қолдаңылады. Микобактериялар өте баяу өседі: адамға тэн түрі 20-30 күн өткен соң, сиырға тэн түрі 20-60, құсқа тән гүрі 11-15 кұнен соң өсін береді. Төзімділігі өте жоғары. Өсіндіде 8-10 ай өткен соң өледі. Қақырықта 5-6 ай, ірі қараның тезегінде жазғы жайылымда !2 ай, қысқы уақытта 5 ай, кей жағдайда одан да ұзақ сақталады. Ең төзімді түрі - M .avium. Кептіруге, шіруге, төменгі температураға өте төзімді. Күн сәулесі жэне жоғары темпе- ратура тез жойып жібереді. Туберкулездің қоздырушысы дезинфектанттарға төзімді. Зарарсыздан- дыру үшін хлорлы препараттар, олардың ішінде хлораминнің 3-5% ерітіндісі, 5% белсенді хлоры бар хлорлы әк, формальдегидтің сілтілік ерітіндісі (3% формальдегид жэне 3% күйдіргіш натрий) пайдаланылады. Қораны зарарсыз- дандыру үшін хлорлы жэне жаңадан сөндірілген экпен ағартуға болады. Індеттік ерекш еліктері. Туберкулезге 50-ден астам үй жэне жабайы хайуандар, 20-дан астам қүстар шалдығады, олардың ішіндегі ең сезІмтал- дары: теңіз тышқаны, маймыл, ірі қара жэне тауық. Бүларға жуық шошқа, марал, түйе, ал терісі қүнды аңдардан - күзен түрады. Сирек ауыратын жа- нуарларға ешкі (табиғи жолмен жүкканда сирек, қолдан жүққанда жиі ауы- рады), ит, құстардан - қаз, өте сирек ауыратындарға қой, жылқы жэне мысық жатады. Туберкулезге адам аса бейім келеді. Инфекция қоздырушысының бастауы - туберкулезбен ауырған жануар- лар. Олар микобактерияларды нәжіспен, қақырықпен, сүтпен, сирегірек жағ- дайда шэуетпен бөліп шығарады. Ауру малдың бөлінділері сыртқы ортаны, қораны, ауланы, жайылымды, суатты ластайды. Сондықтан қоздырушының берілу факторларына жем, су, төсеніш, көң, т.б жатады. Аурудың жүғуына малдың тығыз орналасуы қолайлы жағдай туғызады, сондықтан инфекция жануарларға қорада ұстаған кезде жүғады. Жайыльімда аурудың таралуы сирек байқалады, сөйтсе де ёгер жаз салқын жэне жауынды болса, туберкулез жайьшымдагы малға да жаппай жұғады. Микобактериялар сау малдың деңесіне ас қорыту жолы және тыңыс жүйесі арқылы енеді. Бүзауға негізі сүтпенен алиментарлық жолмен, ал ере- сек малға сонымен қатар аэрогендік жолмен жүғады. 'Шошқа мен қүсқа негізінен алиментарлық жолмен жүғады. Тауықтың жұмыртқасы арқылы одан шыққан балапанға трансоворияльдық жолмен де беріледі. Аурудың тарауына ықпал жасайтын факторларға бағып күту жағдайлары жатады. Етті сиырлар жайылымда ұсталғанда өте аз ауырады. Егер оларды қорада байлап ұстаса ауруға төзімділігі күрг төмендеп, туберкулезге бейімді- лігі артады. Қорада үстау өзінен өзі туберкулездің себебі болып табылмайды, егер қолдағы малды ретті түрде серуенге шығарып, жайып түрса, онда мал жайылымдағыдай ауруға төзімді келеді. Туберкулезге бейімділіктің тұқым қуалайтындығы жоққа шығарылып келеді, дегенімен Бестужев түқымы төзімді, керісінше қара ала сиырлар бейімірек. 152 Әдетте туберкулез табындағы малға баяу тарайды да, жаппай жұғу үшін бірнеше ай уақыт өтеді. Оның себебі жасырын кезеңнің ұзақтығы жэне ауыр- ған малдың барлығы бірдей микроб бөлмейді. Дерттенуі. Денеге енген ауру қоздырушысының төңірегіндегі торшалар- дың пролиферациялық өсуі жэне экссудат бөліп шығару нәтижесінде қабыну процестері өрбиді. Ол маңға көп ядролы алып торшалар мен эпителиоидты торшалар шоғырланып, олардың сыртын лимфоидтық торшалар қоршайды. Торшалардың арасында іркілген экссудат ұйып, фибриннен тұратын тор түзе- ді, соның нәтижесінде тамырсыз туберкулез бүдырмағы - туберкула пайда болады. Бастапқыда оның түсі бозғылт, формасы домалақ болып, үлкендігі түйреуіштің басындай немесе бидайдай болады. Біраздан соң бүдырмақ дә- некер ұлпалы қапсуламен қоршалады. Капсуланың ішіндегі ұлпа қоректік заттар келмеген соң жэне микроб уының әсерінен бөлектеніп, ірімшік тэрізді құрғақ езілген массаға (казеоз) айналады. Егер бастапқы туберкулез бүдырмағы тек қанаіқоздырушы енген жерде (өкпеде, ішекте) пайда болса, ондай шектелген ошақ жүктеу/скачать 26,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|