Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
Түрлерінін таралуына паразиттердің бейімделуі
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
Түрлерінін таралуына паразиттердің бейімделуіПаразиттік тіршілік етуге толық бейімделушілік, дараның жеке тіршілігін сақтауға колайлы болғанмен, түрдің сакталуы үшін жеткіліксіз. Осы жағдай сырткы орта аркылы іске асатын түрдің таралуына кажетті бірқатар арнайы бейімделушіліктердің туын- дауына алып келеді. Кез келген паразит сырткы ортада болғанда оның үш биологиялык міндеті бар: 1) сырткы ортаның колайсыз жағдайларына карсы тұру; 2) өзінің тіршілік кезеңін иесінің ішінде тіршілік ете алатын жағдайға жеткізу; 3) иесін тауып. оған ену. Бастапқы екі міндет сырткы ортаның түрлі факторларының осеріне (температура, ылғалдылык, күн сэулесінің эсері) байланы- сты паразиттің еркін фазасын (жүмыртқалар. дернэсілдер, цисталар) арттыратын бейімделушілік касиеттсрмен шешіледі. Соңғы міндетті шешуге паразиттердің келесі бейімделушілік кабілеттері: өнімділігінің жоғарылауы, ятни жыныс жүйесінде бола- тын өзгерістер, даму циклдарының күрделенуі, ұрпак алмасуы мен иссін ауыстыруы жатады. Бейімделушілік қасиеттерді бүлай жіктеу, орине. тек сызба-нұска түрінде жіктеуге жатады. Іс жүзінде бүл қабілеттердің барлығы бір-бірімен тығыз байланысты эрі бірін-бірі толықтырып отырады. Сырткы орта эсерінің тұраксыз болу салдары- нан нсмесе онда паразиттің салыстырмалы түрде үзак уакыт болуы жэне сол себепті ұрыктың көп бөлігінің кырылуы репродуктивтілік қызметінің артуымен катар жүреді. Еркін тіршілік етуші кезеңдердегі төзімділіктің артуы паразиттің иесін табуға жанама өз эсерін береді, ал аралык иесінің кызметі - паразитті инвазия сатысына дейін дамы- ту. Бүлар озара байланыскан үлкен процестің әртүрлі сэті таиа - бір индивид-иесінен-екіншісіне берілу-ор сот бір-біріне себепші. Паразит сыртқы ортаға дернәсіл сатысыида таралса, сырткы ортаның жағдайына байланысты немесе иесіне ену эдісіне байла нысты онда тағы да косымша бейімделушілік белгілері пайда бо- лады. Дернэсілдері тек суда тіршілік ететін наразиттердің кейбір түрлерінде еркін тіршілік етуге бейімделуі мүлдем болмайды. Бүл дернэсілдер (трематодтардың мирацидийлері, церкарийлері, таспа 134
А.С. Луттаның (1939) бакылаулары бойынша, бауыркосезуінің мирацидиінде жэне жалпак таспа кұрттың корацидиінде гликоген коры жұмыртқадан шыкканнан соң 48-70 сағатта таусылатындығы аныкталған, ал дернәсілдердің козғалуы осы кезеңнен бастап баяу- лап, нәтижесінде олар өлген. Бауырқосезуінің мирацидиі гликогенді тұтынып болған сон 6-8 сағатта тіршілігін жояды. Тура осындай жағдайды М. Аксман (Axman, 1947) шистозома мирацидиінен де байқаған. Церкарийдің еркін тіршілік ету кезеңіндегі гликоген динамика- сын Т.А. Гинецинская (1965) зерттеген болатын. Церкарийлерде гли коген денесінің, күйрығының паренхимасында, арнайы клеткаларға резервуарға бағытталған болады. Церкарий еркін тіршілік ету кезінде ең бірінші козғалыс кызметін аткаратын мүшесі- кұйрығындағы гликогенді колданады. Әртурлі церкарийлердің тіршілік ұзактығы, оның ұлпасында болатын гликоген мөлшеріне байланысты түрліше созылады. Гликогенді тұтыну мөлшеріне байланысты церкарийлердің белсенділігі мен пнвазиялык касиеті төмендеп, оның коры таусылған кезде организм өледі. Гликогенді гұтыну жылдамдығы мен церкарийдің тіршілік ұзақтығы сыртқы ортаның температурасымен тығыз байланысты. Баска паразиттердің дернэсілдері (көптеген нематодтар) күрлықта тіршілік етеді. Олардың иелеріне енуі, дернәсілдердің сыртқы орта- да алдын ала дамуымен байланысты. Осыған байланысты сыртқы ортада тіршілік ету ұзақтығы бірнеше айлардан бірнеше жылдарға дейін созылуы мүмкін. Мысалы, Strongylidae, Trichostrongy’Iidae, Ancrlostomidae нематодтардың дернәсілдері сырткы ортада екі түлеуден кем емес уакытты өткізуі тиіс. Тек осыдан кейін ғана олар иесіне енуге кабілетті болады. Дернзсілдер еркін тіршілік ету сатысының соңғы кезеңінде, лавральді сатыда, иесіне ену сэтін күтіп көп жатады, сол себепті оларда сырткы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділік қасиеттері пайда болады, яғни кұрғап кету каупіне, сондай-ак, олардың ішіне түрлі зиянды заттардың кіруін болдырмайды. Осылайша М.М. Завадскойдың (1929) зерттеулері бойын ша, тұяктылардың ішегінде тіршілік етуші трихостонгилид 135(Trichostrongylidae) дернәсілдері бес күндік кезеңінде толык құрғакшылык жағдайда, температура 22°С кезінде екі ай тіршілігін сактайды. Олар өздеріне еш зиян келтірместен мыс купоросының каныккан ертіндісінде, 1% сулема, 4% формалин ертіндісіне бірнеше сағат бойы шыдай алады. Ал -8° -10° температурадағы катудьт 6 ай бойында, +60-80° С температураның көтерілуінде де тіршілігін сактайды. Жұмыртқалар мен цисталардың да корғаныш касиеті өте жоғары болады. Жұмыртқалардың сырткы ортада болу ұзақтығына байланы- сты жұмыртқа күйін сызба нүсқа түрінде үлкен екі топқа ажыратуға болады. Бірінші топ паразиттерінде (Ancvlostoma, Diphyllobothrium latum, Faciola hepatica ) дернәсілдері жүмыртқадан сыртқы ортаға шығады, ал екінші топ паразиттерінде (.Ascaris, Dicrocoelium dendriticum. Taenia solium) дернэсілдер жаңа иесінің организміне шығады. Паразиттердің дернэсілдері сырткы ортаға шығатын жұмырткаларда үрыкты эмбриональді даму кезеңінде ғана корғау міндетті больтп саналады. Екінші топтың жұмыртқалары үрыкты тек даму сатысында ғана емес, жұмыртқаның жаңа иесіне кездейсок түскенге дейін корғауға арналған. Осыған байланысты олардың сырткы ортада болу кезеңі де ұзарады. Мұндай жұмырткалардың төзімділік қасиеті бірінші топтағыларға қарағанда, артық болаты- ны белгілі. Мысалы, Anchvlosoma dtiodenale жұмыртқалары NaCl- дың 3-6% ертіндісінде немесе 0,25% H,S04ертіндісінде тез өледі, ал Parascaris equinum жұмырткалары NaCl-дың каныккан ертіндісін немесе NaCl-дың 5% ертіндісінде тіршілігін үзак уақыт сактайды. Екі топтың да жұмырткалары сырткы ортаға мүлдем дамымаған {Ascaris, Diphyllobothrium latum, Faciola hepatica) немесе шала дамыған (Ancvlostoma, Enterobius) күйінде жэне эмбриональді дамуы аякталған үрық немесе дернәсіл кезінде (Dictyocaulus, Hymenolepis папа, Schistosoma) шығуы мүмкін. Эмбриональді дамуы сырткы ор тада өтетін түрлердің жұмыртқалары, дамуының көп бөлігін иесінің организмінде өткізетін түрлердің жүмыртқаларына Караганда элдеқайда төзімді, мықты болуы тиіс. Цисталар мен жүмырткаларды11 кабыкшаларының каснеттері, ол - өздері дамитын орта жағдайларына бейімделгіштік. Мысалы, күрлыкта тіршілік етуші омыртқалылардың аскаридаларының жұмыртқалары құрлыкта дамиды, жұмыртка кабығы калың, тыгыз, бес қабатты болады. Оларға: жыныс жолдарының эпителиінен түзілетін сыртқы немесе эпителиальді қабық, кейін үш кабатты жыл- 136тыр кабат жалғасады. Бұл үшеуі жұмыртканың өзінен түзіледі де ақуыз тэрізді күйде болады. Ішкі немесе талшыкты қабаты жартылай өткізуші; ол суды нашар өткізеді, ал тұздар мен көптеген органикалык заттар, ол қабат аркылы мүлдем өтпейді. Ол тек оны ерітетін неме се онда еритін заттарды өткізуге кабілетті келеді. Ішкі кабаты ли- пидтерден кұралады да, жүмыртканы химиялык агенттерден корғап тұрады. Липидті қабатының көмегімен аскарида жұмырткалары дамуын жалғастыра алады жэне тіршілік қабілетін бірнеше айға дейін сактайды. Олар тіпті, сулема ертіндісінің ортасын, CuS04, ZnS04, н. /8 КОН, н. / 50 НС1 т.б ертінділерде де шыдамды. Иелері суда тіршілік етуші аскаридаларда (Anisaris, Contracoecum) басқа жағдай байкалады. Олардың жұмырткалары бірден суға түсуіне байланысты сырткы кабыктары суды оңай өткізеді. Dicorocoeelium dendriticum жүмырткалары кұрлықта тіршілік етуге бейімделген жэне суда дамитын Fasciola hepatica жұмыртқаларына Караганда, ылғалдың аздығына жэне кейбір химияльщ заттарға төзімділігімен ерекшеленеді. Қоян кокцидиясының ооцисталарының кабыкшасы екі қабатты белокты, суды нашар өткізуші болады. Құрылысы баска болса да ішкі кабаты аскаридалардың кабыкшалары тэрізді жарты лай өткізгіш келеді. Ооцисталар химиялык заттардың әсеріне төзімді келеді. Түздардың, бейорганикалык кышкылдар мен сілтілердің ертіндісінде ооцисталар көп күндер бойы тіршілігін сактайды. Ал сулеманың каныккан ертіндісінде олар 30 минутта өледі. Түкыларда тіршілік ететін Eimeria carpelli ооцисталары (Хейсин жэне Заика, 1957) суды тез өткізетін, жүка бір кабыкты болады. Бүл ооциста лар ылғалдылык жетіспеген жағдайда бірнеше минуттан соң өледі, ал коян кокцидиясының ооцистасы кұрғакшылыкка бірнеше сағат бойы төзе алады. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|