Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
I тарау. Паразитизм жэне паразит туралы түсінік
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| I тарау. Паразитизм жэне паразит туралы түсінік
Паразит деген ұғымның өзі гректің «para» - жанында, «sitos» қоректену деген сөзінен шыккан. Белгілі бір организм (паразит) екінші бір организмде (иесінде) тіршілік етіп жэне сол иесін корек және мекен ететін ортасы ретінде пайдаланады. XVII ғасырда, яғни ғылымдардың дамуына байланысты. гылыми зерттеулердін нәтижесінде, паразиттердің жэне еркін тіршілік ететін жануарлардын ортактық жэне айырмашылык белгілері байқалды. Оған дейін паразиттерді жеке топка бөліп жэне олардың пайда болу- ына кейде жұмбак мэні берілген, яғни паразиттер иесінің денесінде өздігінен пайда болды делінді. Алайда, паразиттерді жануарлар патшалығы жүйесіне косуына байланысты паразит түсінігінің дэл аныктауын кайта кұрастыру кажет болды. Ең алғаш паразитке түсінікті жэне оның тіршіліктегі баска орга- низмдерден ерекшелігін аныктап, зерттеген неміс ғалымы Рудольф Лейкарт (Leuckart, 1879) еді. Оның аныктамасы бойынша паразит дегеніміз - бұл бір организм баска организмде коректенетін жэне баспана табатын тірі организмдер. Р. Лейкарттың аныктамасына сүйенетін болсак, паразиттің негізгі ерекшеленетін басты белгісі - оның коректену тэсілінде, кез кел- ген организм (паразит) екінші бір организмде тіршілік ете отырып, (жырткыштык коректену емес) оны өлімге ұшыратпай сол организм есебінен коректенеді. Паразит иесін (қүрбанын) өлтірмей, онымен бір тұтас тіршілік етеді, жыртқыш жануарлардан басты айырмашылығы осы белгісінде. Р.Лейкарттың - аныктамасы бойынша паразиттердің кейбір түрлерінде ғана паразитизм шекарасы бұзылады, егер мы- салы, паразиттік тіршілік ететін сүліктер, корек көзін өзінен ірі эрі күшті организмдерден алса, алайда, өзінен кіші немесе элсіз орга- низмдермен тең келген жағдайда сүлік нағыз жыртқыш ретінде са- налады. Паразиттер өз иесінен кіші эрі әлсіз болады. Келтірілген мысалда паразитизм - жырткыштың бір форма- сы ретінде карастырылса, жырткыш пен оның кұрбаны денесінің мөлшеріне негізделген қарым-катынас болады. 12Ал паразиттердің баска организмнің денесінде тіршілік етуін Р.Лейкарт екінші ретті сипат ретінде санады. Аса үлкен биолог жэне паразитологияның негізін салушы Р.Лейкарттын «паразит» аныктамасы биологияда негізгі орын алып жэне оны біраз уакыт бойы паразитологтар ұстанып жүрді. Мысалы, Коллери, (Caullery, 1922) паразитизм ұғымын: «организм тіршілігіне қажетті жэне калыпты жағдай яғни баска организмнің - (иесі) есебінен коректеніп, жырткыш пен олжасы тэрізді емес, сол организмді бүлдірмей тіршілік етуі», деп сипаттайды. Р.Лейкарттың ілімі бойынша паразитизм ұғымын аныктауда ол онын маңызды негізін көрсеткенімен, оның бағыты бір жактылау, ол - коректенудің бір ғана критерилеріне токталған, алайда, па разитизм ұғымын анықтап ашу үшін мүндай бір тұжырымдама жеткіліксіз. Мүндай түсініктемеден паразиттердің табиғи тобының болуы да мүмкін емес эрі паразитизмге катысты ешкашан да жалпы теорикалык мәселелерді туындамас еді. Мұндай жағдайда паразит- тер категориясына тек коректену әдісінін ұксастығына карай эртүрлі бір-біріне мүлде ұксамайтын организмдерді жасанды жағдайда біріктіруге тура келеді. Мысалы, кан copy максатынан түнде адам- дар мен жануарларға шабуыл жасайтын Desmodus туысына жата- тын жарканаттыларды, коректену максатында иесінің денесінде уакытша болатын төсек кандаласы мен масаларды паразиттерге жаткызуға болады. Баска жағынан коректену сипатына байланы- сты аныктаган болсак, онда коректену сферадан мүлде тыс жүретін иесінің шырыны немесе ұлпасы емес, ішек бактерияларымен корек ететін карапайымдыларды, көптеген ішек карапайымдыларға да (Entamoeba coli, Trichomonas) тіпті кұрттарға (Trichostrongylidae) паразитизм ұғымы колданылуы тиіс. Паразиттерді коректену белгілеріне байланысты, аныктау жеткіліксіз болуына байланысты, кейбір авторлар аныктауышка косымша паразиттердің иесіне келтіретін зиянын косып аныктауға тырысты (Міпсһіп, 1912; Dobell, 1919; Якимов, 1931; Холодковский, 1933, және т.б.). Мысалы, К.И. Скрябиннің (1923) пікірінше, «па разитизм» бұл тірі организмдердің арасындағы биологиялық карым-катынастың бір түрі, соньщ біреуі - «паразит» ал біреуі «иесі», алғашкысы соңғысының денесінде, денесінің беткі жағында немесе ішкі мүшелері мен үлпаларына тереңдей еніп, кызмет көрсетпестен сол иесін қорек ретінде де уакытша немесе тұрақты мекен ретінде де пайдаланады. Қоректену сипаты мен мекен етуі, 13кеңістіктік (экологиялык емес) карым-қатынасты сипаттайды. Н.А. Холодковскийдің анықтамасы бойынша, «паразитизм дегеніміз - бұл конак (паразит) иесінің денесінде қоректеніп, мекендеп кана коймай иесіне тікелей физиологиялык зиян келтіреді». Сонымен катар А.А. Филипченко (1937) пікірі бойынша, объектіні (паразитті) аныктау үшін өзінің объектісіне (иесіне) ғана тэн белгілері бойынша аныктау кате болмайды. Мысалы, паразиттін бір ғана түрі, бір немесе бірнеше иеде паразиттік тіршілік етіп, олар- ды эртүрлі салдарға әкелуі мүмкін. Әртүрлі физиологиялык күйдің күшіне карай паразит айтарлыктай патогенді эффект көрсетсе, кей жағдайда мүлде зиянсыз. Паразиттің патогендігі паразиттің өзіндік қасиетімен емес, иесі организмінің қасиеті жэне паразит касиетінің катынасы бойынша анықгалынады. Паразиттер иесіне тек кана зиян келтіреді детей ұғым дүрыс болмауының себебі - паразиттің өз иесінің иммунитетінің пайда болуына байланысты иесі жағынан жиі зиянды эсер алады. Иесінің антиденелері паразиттің тіршілік етуіне жэне оның көбею кабілетін нашарлатады. Паразитизмнің мэні туралы көзкарасты алғаш рет Браун (Braun, 1883) ұсынған. «Паразиттерге ұйымдык емес тіршілік ету тэн, паразиттер жүйелік топ емес, оларды биологиялык топ ретінде карастырып, олар туралы су немесе кұрлық жануарлары тэрізді пікірде болу шарт». Кейін Браун - паразитизмді жүйелік те, физиологиялык та емес,таза экологиялык түсінік деп санауды жөн көрді. Бұл дұрыс сипаттама эрі карай дами алмай, біраз уакыт бойы паразитологтар паразитизмді организмдер арасындагы карым- катынастык түрі деп карастырды. Коптеген галымдар паразитология саласында жүргізген гылыми зерттеулерінің аркасында паразитизм ұғымын кайта карастырып, жаңа аныктаманы үсынды. Мысалы, Е.Н. Павловскийдің (1935) аныктамасы бойынша, «паразит иесінің организмін тек қорек көзі ретінде ғана емес, сонымен катар, уакытша немесе тұракты ме- кен орны ретінде пайдаланады» деп белгіледі. Паразиттердің мекендеуіне катысты екі жактылык тэн: бірінші реттік ортасы - иесінің организмі, екінші реттік ортасы - иесін коршаған орта. Бүл ойын Е.Н. Павловский өзінің «Организм жэне тірішілік ету ортасы» макаласында белгілі дәрежеге жеткізді. Паразиттің тіршілігі, онда болып жаткан процестері мен өзгерістері, біріншіден, иесінің организміне байланысты. Осы 14ерекш елігі, оларды баска организмдерден айрыкшалап бір топка біріктірудің амалын жасады. Е.Н.Павловский 1946 жылы жарык көрген «Руководство по па разитологии человека» атты еңбегінде, паразитизм жэне паразит ұғымына кең мағынада камтып аньщтама берген. Оньщ аныктамасы бойынша «паразит дегеніміз бір особь баска түр особьтарыньщ негізінде тіршілік ететін, жэне тіршілік циклінің аз немесе коп уакытка созылуы иесінін биологиясымен эрі экологиясымен тығыз байланысты. Паразиттер өз иесінін денесіндегі шырынымен, корытылған корегімен, ұлпасымен коректенеді, мұндай паразиттік гіршілік етуі сол паразитке ғана тэн белгі болып табылып, ол иесінің денесінде бірнеше мэрте коректенеді. Сонымен қатар, паразит ор- ганизмдер иесінің денесін уакытша немесе үнемі мекен ету аймағы ретінде пайдаланады. Паразит жэне ие күнбе күн тіршілік байла- ныстарында серіктес болып табылады; олардың алуан түрлігімен карама-қайшы мүдделері сол биологиялык жүйе организмдерінің түрлік касиеттерімен аныкталады». Сонымен, паразитизм кұбылысы көбінесе, экологиялык түсінік болып табылады, соған байланысты паразитология ғылымы тек па разиттер мен олардың иелерін ғана зерттеумен шектелмей, эсіресе, бір организмге немесе баска да организмдерге қоныстану салда- рынан туындайтын аракатынастары мен бейімдеушіліктерін коса зерттеуі тиіс. Паразитизм күбылысынын мэні жэйінда көзкарастарды бірнеше жылдар бұрын американдык ғалымдар өрбітіп дәлелдеген. Солардың ішіндегі ірі ғалым Хегнердің (Hegner, 1927) пайымда- уы бойынша паразитологияның міндеті паразиттерді зерттеу де емес - паразиттердің табиғатына байланысты зоология жэне бо таника ғылымдарының міндеті, иесіне паразиттерден келетін зи- янды зерттеуді де паразитология ғылымының емес, ол медицина, ветеринария жэне ауылшаруашылык ғылым салаларының міндеті. Паразитология ғылымының жеке пэн ретінде зерттеу объектісі - тек екі организм, паразит жэне ие арасындағы карым-катынастар, яғни бір организм ішінде екінші организмнің дамуында жүріп жаткан өзгерістер. Хегнердін пікіріише, паразит жэне ие арасындағы карым- катынасты еркін Тіршілік ететін организмдердін тіршілік ортасы мен олардың карым-қатынасы тәрізді биологиялык кұбылыс ретінде зерттелуі тиіс деп санайды. Сондай-ақ, жалпы паразитологияның міндеттері эртүрлі пара- 15зиттермен практикалық күресуді жасаудың қажетті базасы болып табылады. Жеке паразитологияның дамуы мен оны жсте түсінудегі негізгі ілімді жалпы паразитология береді. Соңғы жылдары паразитизм құбылысына экологиялық тұрғыдан кадам жасау көптеген паразитолог ғалымдардың зерттеулерінде кездеседі (Baer, 1952: Nobel, 1958; Theodorides, 1954; Stammer, 1955, жэне т.б. ) Организмдердің аракатынасы мен олардың қоршаған ортасын зерттеу экология ғылымының объектісі болып табылады. Ал, осы түргыдан паразиттердің экологиялык карым-қатынасын зерттеу үшін оны жалпы экология ғылымынан бөліп, паразитология поні ретінде қарастыруға негізі бар. Практикалык көзкарас бойынша, паразитизм кұбылысында көбінесе, паразит - иесі коршаған мекен ортасына басты назар ауда- рылады, теориялык көзкарас бойынша да мүндай карым-катынастар көбіне, маңыздырақ болып келеді. Организм жоне орта арасындағы карым-катынас еркін тіршілік ететін организмдерге тэн, ал «паразит иесі» арасындағы карым-катыиас мүлде баскаша сипатка ие, яғни паразиттік катынаста басты максатта екі жактағы: организм мен паразиттің ортага жэне ортанын екі организмдерге әсерін зерттеулер кажет. Жогарыда айтылған карым-катынастарды зерттеу эдістері бой ынша арқылы аныктауға болады. Органы экологиялык зерттеудің эдістері паразитизм күбылыстарын анықтауда жеткіліксіз. Ортанып өзгеруіне ең басты себеп паразиттерден туындағандықтан бүл жер- де иммунитеттің орын алуынан иммунобиологиялык эдістеме аса маңызды болып табылады. Орта (ие) жактан эсер ету негізінде паразиттердің күрт физиологиялык өзгерістерге яғни паразиттердің патогендігі жэне вируленттігі түрінде өзгерістерге ұшырауы, эколо гия ғылымына мүлде бейтаныс, өз алдына ерекше зерттеу эдістерін талап етеді. Паразит жэпе ие арасындағы қарым-катынастар нәтижесінде пайда болған кұбылыстар мен процестерді еркін тіршілік стетін организмдермен салыстырғанда айтарлыктай айырмашылыктар көрінбейді. Негізінен екі жағдайда биологиялық процестер жзне құбылыстар сапалы тепе-тең. Бірақ сол қатарда, паразитизмнің маңызды ерекшеліктері бар. Паразиттердің мекен ету ортасы, кеңістік жэне уакытқа шектеулі болгандыктаи көптеген биологиялык процестер паразиттерде айкын көрініске ие болады. Еркін тіршілік 16ететін организмдердің мекен ету аумағы кең болгандықтан оларда жүретін процестер баяу (тіпті ғасырларға, мыңдаған жылдарға созы- лады) жүрсді, ал паразиттерде бұл кұбылыс уакыт жэне кеңістікпен реттеліп тұрады. Қоршаған ортаның күрт өзгеруінен (климат, топырак, өсімдік жамылғысы) еркін тіршілік ететін жануарлар организмінің сол ортаға бейімдеушілігі мен өзгергіштік процестері өте баяу жүреді, бүл қүбылысты байкау көптеген ғалымдардың на- зарына іліге бермейді. Ал, паразиттер үшін оны коршаған орта аз уакыт аралығында тіпті апта, күн ішінде (мәселен, ие ауырып, иммунитетінің күшеюі жэне т.б) өзгеруінен паразиттерде өзгергіштік процестері байкалады. Мысалы, паразиттік карапайымдылардың жыныссыз көбеюдің орбір сатысы өзгеріске ұшырап түрады. Ю.С.Полянский жэне А.А.Стрелков (1938) бойынша күйіс қайыратындардың асказанында паразиттік тіршілік ететін Ophryoscolecidae тұкымдасы иесінің тәбеті өзгеру салдарынан екі аптаньтң ішінде-ак Entodinium caudatum-нъщ кұйрыкты тікенекті форма- сынан күйрыксыз формата айналуына әкеп соғады ( 1-сурет). Еркін тіршілік ететін ор- ганизмдерде нәсілділіктің жэне географиялык эртүр- ліктің туындауы олардың үлкен кеңістікті алыгі мекен етуінде немесе ер- теректе бір бүтін болтан аймактар арасындагы иге- рімсіз географиялык ба- жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|