Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
паразитология кітап
| 3-сурет. Термиттфдің ішегіндегі қорек заттарды корытатын
Hypermastigina-лар: А-Тгісһопупірһа turkestanica; B-Microspironympha porferi; C-Calonympha grassii; D-Kofoidia loriculata 21ферменттер кездеспеген. Термиттер клетчатканы корек етеді, бірак өздері оны корытып бойына сініре алмайды, ал ішегінде тіршілік ететін ги- пермастигиналар сол клетчатканы ыдыратып, көмірсуларға айнал- дырады (3-сурет). Хангейттің (Hungate 19396, 1943) зерттеуі бойынша, симбиотикалык Hypermastigida-jx& клетчаткаларды ыдырататын цел люлоза ферментін бар екендігі дэлелденді. Сонымен, термиттердің денесінде клетчатканы ыдырататын глюкоза мен сірке кышкылы бо- лып табылады. Термиттер мен гипермастигиналардьщ катынасы симбиотикалык деп аталады, бірак та бүл қатынасты паразит жэне не катынасы ретінде карастыруға болады. Термиттердің ішегі гипермастигина- ларды ортамен 1 ретте пайдалануы жэне олардын сырткы ортамен 2 ретті ие организмі аркылы реттеледі. Симбиотикалык карым-катынастар жануарлар мен өсімдік табиғатының ағзаларының арасында көрінеді. Бүл симбионттар каранайымдыларда (эсіресе, радиолярийлерде және инфузориялар- да), кейбір губкаларда (Spongillidae), ішеккуыстыларда (Chlorohydra viridissima),кейбір медузаларда жэне маржан полиптерде (Anthozoa) жэне баска типтердің өкілдерінде (турбелляриялар Convoluta, Vortex т.б., коловраткаларда Ascomorpha Helvetica, мшанка Zoobothryum, моллюскаларда Tridacna, Elyna viridis, т.б.) жиі кездеседі. Симбиоздын ерекше типі - парасимбиоз (іргелес симбиоз). Оларды мирмикофилдер жэне термитофилдер, яғни термиттердің жэне күмырскалардың симфиттері береді. Симбиоздын ерекше түрі парасимбиотикалык, бірлесіп өмір сүруде екі-екіден болады, симбионттар көп болса да. Сонымен парасимбиоздың “жалпылык” жағдайы да болуы мүмкін. Ол кезде симбионттардың бірде біреуі баска түрдің белгілі дарасымен мықты байланыска түспейді, олар барлык особьтардың толык кауымымен байланысады. Мысалы, Paussus коңызы өзінің арнайы бөлінген жағымды сілекейлерімен қүмырскалардың ішіндегі барлық мүшелерін камтамасыз етеді жэне олардың эрбір особьтарынан көмек кызметін пайдаланады. Дэл осы- лай біттелер де (Aphidinea) кұмырсқалар колониясының қорғанысын пайдаланып, өздері кез келген өтіп жатқан кұмырскаларға өзінің тәтті бөліндесін береді. Симбионттардың арасында комменсализмге көп мысал бар. Теңіз гидроидтары (Hydrichthys cyclothonis) балык терісіне (Cyclothorn signata) енуін көруге болады. Комменсализмді айтқанда, бір организмнің коректену қабілеті 22баскалардың корегшің қалдығымен коректенетшін аитамыз. Комменсализм еркін өмір сүретін организмдер арасында орын ала- ды жэне ассоциация түзбейді. Комменсализм паразиттік тіршілік ететін организмдердің арасында ішекті қарапайымдыларда кездеседі, мысалы, талшықтылар Trichomastix жэне Chilomastix-та, олар бактерияларды жегіштер, омырткалылардың иесінің ішегінде немесе Balantidium elongation инфузориялары амфибиялардың ашы ішегінде байқалады. Осы категорияға кейбір ішек паразиттерін жаткызуға болады. Олар осмос жолмен қоректенеді, мысалы опали- налар амфибиялардың артқы ішегінде. Әктопаразиттердің арасында комменсализм Udonella кұртында байқалады. Ол Caligidae-лардың жүмыртқа қалтасына жабысады да иесінің қалдығымен коректенеді. Селбестік тіршіліктің келесі формасы мутуализм (лат. mutum өзара тиімді эрекеттестік) - екі бірге тұратын организмдер бір- біріне пайдасын тигізеді жэне өздігінше эрқайсысы тіршілік ете алмайды. Мысалы, такуа шаянның актиниямен селбесіп тіршілік етуі; термиттердің ішегінде көп талшыкты карапайымдылар - Hrpennastigina-ларцъщ тіршілік етуі, т.б. Такуа шаяндардың Paguridae түқымдасының өкілдерінің Pagunts prideauxi, Р. bemhardus кұрсак бөлімі жүмсақ нэзік болып келеді. Осыған байланысты шаяндар нэзік денесін коргау үшін бауыраяқты моллюскалардың бос бакалшағын пайдаланып, оның ішіне кұрсағын жасырады да, оны тастамай көтеріп жүреді және актиниялардың Sagartia туысының өкілдерімен сслбесіп тіршілік етеді. Актиния шаянды жауынан корғайды, корегін табуына көмектеседі, ал шаян оны бір орыннан екінші орыиға ауыстырып, коректік зат- ты аулауына мүмкіндік туғызады (4-сурет). сурет. Симбиоздың ортүрлі формалары: A-Aspidosiphon -актинияны денесіне кондырып тасымалдауы; В- Aspidosiphon- ның сыртқы көрінісі; С-актинияны денесіне кондырып алған такуа шаян Eupagurus prideauxi 23Паразитизм кезінде бірге түратындардың бірі пайда сын көреді, ал скіншісіне зиян келтіреді. Паразит өз иесін қорек жэне тіршілік ортасы ретінде пайдалана- ы жэне сырткы ортамен байланысын реттеуде иесін жүктейді. Паразиттер: эктопаразиттер (биттер, бүргелер, масалар, кенелер т.б.); эндопаразиттер (паразиттік тіршілік ететін күрттар - гельминт- тер); канды паразиттер (карапайымдылар - трипаносома, безгек плазмодиялары) болып үш топка бөлінеді. Сонымен, жоғарыда көргеніміздей бірге өмір сүретін организмдердің арасындағы карым-қатынасында әртүрлі жолдары бар. Ең аз байланыс кейбір формалы синойкияларда кездеседі. Одан әрі байланыстарды бекіту 2 бағытта жүреді, бір жағынан, 2 жүптың бір-біріне қатынасы жолының күшеюін пайдаланылады жэне 2 жағынан, бір организм 2 организмді қоректік орта ретінде пайдала- натындар, ол нағыз паразитизмге әкеледі. 24жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|