§8. Ішкі секреция бездерінің аурулары кезіндегі

Әртүрлі зиянды ықпалдардың салдарынан ішкі секреция бездерінің қызметі бұзылғанда адамның физикалық және психикалық жағдайында түрлі өзгерістер дамиды. Ішкі секреция бездерінің бұзылыстары әдетте гормондардың артық немесе жеткіліксіз мөлшерде бөлінуі түрінде болады. Бұл екеуі де теріс өзгерістер шақырады.

Негізгі ішкі секреция бездерінің құрылысына, қызметіне және олардың зақымдануына байланысты ауруларды қарастырып шығайық.

Гипофиз. Оны кейде мидың астыңғы қосымшасы деп те атайды, өйткені ол өзінің аяқшасымен аралық мидың бөлігі болып табылатын гипоталамуспен тікелей жалғасып жатады және ол ми негізінің ортасында, бас қаңқасының сына тәрізді сүйегіндегі түрік ері ойығында орналасады.

Гипофиздің үш бөлігін ажыратады: алдыңғы, ортаңғы және артқы. Гипофиз бірқатар гормондар түзеді. Олар ішкі мүшелердің қызметіне, басқа эндокриндік бездердің қызметіне (жыныс бездерінің, бүйрек үсті бездерінің, қалқанша бездің), қантамырлар тонусына әсерін тигізеді. Сондықтан кейде оны бейнелі түрде «эндокриндік бездер оркестрінің дирижері» деп те атайды. Гипофиз гормондары аралық ми нейрондарына тікелей әсер етеді, ал осы нейрондардың аксондары өз кезегінде гипофиз қызметін реттеп отырады. Осының нәтижесінде өзара әсерлескен күрделі жүйе – нейроэндокриндік жүйе немесе гипоталамо-гипофизарлық жүйе құрылады.

Гипофиз зақымданғанда бірталай бұзылыстар пайда болады, солардың ішіндегі негізгілерін атап өтейік.

Алдыңғы бөлігі зақымданғанда адамның бойы өзгереді. Гормондардың артық түзілуі кезінде адамның бойының ұзындығы шамадан тыс артады (гигантизм немесе алыптық). Бұл әсіресе жасөспірім кезеңінде байқалады. Бойы қатты өсіп, арық, кеудесі жіңішке, терісі боз болады. Кейде алақандары мен табандары ерекше өсіп кетеді. Пульсі жеткіліксіз, аяқ-қол ұштары көгеріңкі, суық болады. Жыныс мүшелері көбінесе нашар дамыған болады, қыздардың сүт бездері дамымаған, етеккірі кеш басталады. Психикасы тарапынан олар жалпы салбырлықпен, апатиямен сипатталады, зейіні шашыраңқы әрі нараш, есте сақтауы төмендеген, бірақ зиятының бұзылуы байқалмайды. Өзінің қалыпсыз бойына байланысты мұндай балалар айналасындағылардың келемежіне айналады, бұл олардың түнеріп, ішінен тынып жүруіне, кейде тітіркенгіштігіне, ашуланшақтығына әкеледі. Ал кейде олардың арасында ақкөңіл, мейірімді, қарапайымдау, мінезінің бостығымен ерекшеленетін, сондықтан басқа балалардың ықпалына тез берілетіндері кездеседі.

Гипофиз қызметінің төмендеуі осыған керісінше құбылыстар шақырады – бойы өсуінің тежелуі, кейде өте қатты дәрежеде (ергежейлік, нанизм). Әдетте бойының өспей қалуынан басқа терісінің ерте солуы, жыныс мүшелерінің нашар дамығандығы анықталады, зият бұзылыстары негізінен болмайды. Инфантилизм белгілері байқалады, кейбірінде өзіндік эйфория (қуанышты, көтеріңкі көңіл-күй), қалжыңға, өткір сөзге құмарлық байқалады. Алайда көбінесе физикалық жетілмегендік салдарынан ұжымда бөтенсу, тұйықтық, күдікшілдік, ызақорлық түрінде көрініс табатын психикалық қысылушылық дамиды.

Бой өсуінің бұзылыстарынан басқа, гипофиз зақымданғанда едәуір зат алмасу бұзылыстары пайда болуы мүмкін (көмірсу және май алмасуының). Кейбір жағдайда зат алмасуы тым күшейіп, қатты арықтау (гипофизарлық кахексия) болады, бірақ бұл жағдай балаларда сирек кездеседі. Ал кейде керісінше қатты семіру байқалады. Мұндай балаларда дененің әсіресе бет, кеуде, жамбас, іш аймақтарында майдың жиналуы байқалады. Жыныс мүшелері нашар дамыған. Әдетте мұндай балалар жалпы енжарлықпен, тез шаршағыштықпен сипатталады, ал кейін, жасөспірім кезеңінде өзінің кемістігін сезіну белгілері арта түседі.

Гипофиз қызметінің бұзылу себептері әралуан. Көбінесе бұған энцефалит, мерез, ісік аурулары, туберкулез сияқты аурулардан кейінгі интоксикацияның әсері және туа біткен ақаулар жатады.

Эпифиз. Оны кейде мидың жоғарғы қосымшасы деп те атайды, өйткені ол көру төмпешіктері мен төртқырат арасында орналасқан және аралық мимен байланысқан. Ол бездік жасушалардан және нейроглиядан тұрады.

Эпифиз жыныстық жетілу кезеңіне дейін қызмет етеді, сондықтан оның маңызы әсіресе балалық шақта өте зор болады. Жеті жастан бастап эпифиздің көлемі біртіндеп кішірейе береді де, он бес жасқа жақын оның қызметі тіпті азаяды. Осы кезден бастап жыныс бездері жетіліп, қызметі күшейеді. Эпифиз жыныс бездерінің қызметін тежейді.

Эпифиздің бүлінуі (көбінесе ісік, туберкулез салдарынан) ерте жыныстық жетілуге әкеп соғады. Мұндай кезде 7-8 жасар балалардың жыныс мүшелері ересек адамдікіндей болады. Қыздарда 10-11 жасынан сүт бездері дамып, етеккірі басталады. Нейрогуморальдық жүйеде болған қатты өзгерістерге байланысты бұл балалардың сана-сезімінде психопатиялық белгілер пайда болады.

Қалқанша безі. Ол мойында, көмекей мен кеңірдектің алдыңғы жағында орналасқан. Бала туылған шақта бұл без толық жетілген болады. Ол екі бүйір бөліктен және солардың арасындағы жалғастырушы бөліктер тұрады. Без ұлпасының құрылымы ішінде тұтқыр зат немесе коллоид болатын көпіршіктерден, яғни фолликулдардан тұрады. Без гиперфункциясы тироксин гормонының артық мөлшерде түзілуімен сипатталады, соның нәтижесінде тиреотоксикоз дамиды. Бұл кезде без айтарлықтай ұлғаяды (зоб). Ауру бірқатар симптомдармен сипатталады. Науқас адам бас ауыруына, тез шаршағыштығына, әлсіздікке шағымданады. Дене салмағы тез арада қатты төмендейді, жүрек соғу жиілігі артады, тершеңдік байқалады. Сана-сезімі өзгереді: науқас адам тез қозғыш, сезіктенгіш, тітіркенгіш болады. Жұмыс қабілеті күрт төмендейді. Аурудың тән белгісі – бадырақ көз (экзофтальм). Ол бара-бара ұлғая береді. Зияты зардап шекпейді. Балалық шақта тиреотоксикоздың қатты білінетін түрі сирек кездеседі. Аздап білінетін түрінде балалар мазасыз, қырсық, тітіркенгіш, әр нәрсеге мән бергіш болады, зейін қоюы нашарлайды. Ұйқысы тынышсыз, қорқынышты түстерді жиі көреді.

Қалқанша бездің гипофункциясы көбінесе без атрофиясына байланысты гормон шығарылуының төмендеуіне байланысты болады. Мұндай бұзылыс екі түрлі аурудың дамуын шақырады: микседема және кретинизм.

Олардың қызметі бұзылғанда организмдегі кальций мен D дәруменінің (витамин) алмасуы бұзылып, соның нәтижесінде тырысулар (тетания) пайда болады. Нағыз тетания мешелмен (рахит) тығыз байланысты болады. Балаларда негізінен бет, жұтқыншақ, аяқ-қол бұлшық еттерінің тырысуы болады (спазмофилия). Сонымен қатар тістерінің бүлінуі байқалады. Кейде көмекей бұлшық еттерінің тырысуы нәтижесінде жеке ұстамалар түрінде дыбыс саңылауының спазмы, яғни тарылуы (ларингоспазм) болады. Шеткері жүйкелердің қозымдылығы жоғары болады. Балалар шошығыш, зейінсіз, түнгі қорқынышқа, энурезге бейім болады.

Айыршық без қалыпты жағдайда 13-15 жасқа таман кері дамуға ұшырайды (атрофияланады). Көп зерттеушілер осы кезеңді жыныстық жетілумен байланыстырады.

Тимустың аплазиясы мен гипоплазиясы біріншілік иммундық тапшылық құбылыстарымен сипатталады (тыныс жолдары мен ішек-қарынның қайталанбалы қабыну аурулары), бұл кейде науқастың өлімінің себебі болады. Туа біткен тимомегалия (тимустың ұлғаюы) кезінде бала бірден шетінеп кетуі мүмкін. Тимустың ісік ауруы (тимома) балаларда кеңірдектің қысылуына байланысты тыныстық бұзылыстардың себебі болуы ықтимал. Тимомалар миастениямен және т.б. сипатталуы мүмкін. Бірақ бірқатар жағдайларда симптомсыз тимоманы алып тастағаннан кейін ауыр миастения дамыған, яғни миастения тимомаға байланысты болмай шыққан.

Бүйрек үсті бездері. Олар құрсақ қуысында, екі бүйректің үстінде орналасқан. Бездер екі қабаттан тұрады – қыртыстық және милық.

Қыртыстық қабатында кортизон, гидрокортизон және т.б. көптеген гормондар шығарады. Олар зат алмасу процесін реттеп, организмнің қолайсыз әсерлерге қарсы тұру, бейімделу қабілеттерін жақсартады.

Милық қабатында адреналин (қорқыныш гормоны) түзіледі, ол жүрек-қантамыр жүйесінің қызметін күшейтеді, ішек-қарын қызметін тежейді, көмірсу алмасуына әсер етеді.

Қыртыстық қабат қызметінің артуы гиперкортицизм атты синдром шақырады, ол кезде зат алмасу бұзылыстары, семіру, эйфория, көңіл-күйдің құбылмалы болуы, жыныстық дамудағы өзгерістер дамиды.

Қыртыстық қабат қызметінің төмендеуі Аддисон ауруын (қола ауруын) шақырады. Бұл ауруда тәбеттің төмендеуі, арықтау, қан қысымының төмендеуі, кейде тырысу байқалады. Теріде пигменттің жиналуына байланысты оның түсі қола тәрізді болып өзгереді. 14-16 жасар жасөспірімдерде жиірек кездеседі.

Жыныс бездері. Организмдегі басқа эндокриндік бездерге қарағанда ең кеш дамып, қызмет ете бастайтын бездер болып табылады. Олар организмнің өсіп-дамуына, жынысына сай екіншілік белгілердің дамуына үлкен әсер етеді. Жыныс бездеріне жататындар: еркектердің аталық бездері және әйелдердің аналық бездері.

Ер балаларда жыныстық жетілу кезеңіне дейін белгілі бір себеппен кастрация (аталық бездерін алып тастау) жасалған болса, немесе әртүрлі кесел нәтижесінде олардың қызметі төмендеген болса, евнухоидизм дамиды. Евнухоидтердің түрі өзгеше ерекшеліктермен сипатталады. Бойы ұзын болады, бірақ, тән ерекшелік – негізінен аяқтарының ұзындығының есебінен (евнухоидтық гигантизм). Жасына сай екіншілік жыныс белгілері пайда болмайды. Жігіттердің бетінде, шатынада және қолтықтарында жүн өспейді. Дауысы жіңішке, әйел сияқты болады, өйткені көмекейі ерлерге сай дамымай қалады. Кеудесі жіңішке болады. Тері түсі бозғылт, шел қабаты жақсы дамыған. Жыныстық құмарлығы жоқ болады. Кастрат-балалардың ақыл-ойының дамуы да аздап артта қалада. Кастрат-ересектер тітіркенгіш, екпінді, бала мінезді болады.

Аталық бездердің гиперфункциясы кейбір ісік ауруларында кездеседі. Бұл кездегі клиникалық көріністер керісінше болады. Екіншілік жыныс белгілері ерте дамиды, дауысы жуандайды, жыныстық құмарлығы мерзімінен ерте пайда болады.

Әйелдердің аналық безінің дерттік гипофункциясы жыныс белгілерінің дамымауымен сипатталады (шатында жүн өспейді, сүт бездері мен жыныс мүшелері жетілмейді, етеккірі келмейді немесе ретсіз келеді). Кейде жалпы семіру байқалады. Психикалық дамуы өзгереді.

Аналық жыныс бездерінің гиперфункциясы ісіктік дерт кезінде дамиды. Онда қыздарда ерте жыныстық жетілудің барлық белгілері болады. Ісікті алып тастағанда бұл патологиялық құбылыстардың бәрі жойылады.

Ішкі секреция бездерінің қызметімен танысып шығып, олардың организм тіршілігінде қандай маңызды екеніне көз жеткіздік. Алайда олардың қызметі жекешеленген емес, ол орталық жүйке жүйесінің рефлекторлық әсеріне бағынышты.

Эндокриндік ауруы бар балалар зияты қалыпты болған жағдайда жалпы мектепке барады. Ал зияты төмендеген жағдайда, мысалы қалқанша бездің едәуір гипофункциясы кезінде – көмекші мектептерде оқиды.
Өз бетінше дайындық сұрақтары:

1. 
   Ішкі секреция бездері организмде қандай қызмет атқарады?
   
2. 
   Эндокриндік бездерді атап шығыңыз.
   
3. 
   Гипофиз қай жерде орналасқан? Оның қызметі бұзылғанда қандай өзгерістер дамиды?
   
4. 
   Эпифиз деген қандай без. Оның патологиясы кезінде не болады?
   
5. 
   Қалқанша бездің маңызы? Зоб, микседема, кретинизм деген ауруларға сипаттама беріңіз?
   
6. 
   Қалқанша маңы бездері бұзылыстарының негізгі көрінісі қандай?
   
7. 
   Тимус қызметінің бұзылыстарына не жатады?
   
8. 
   Бүйрек үсті бездерінің гормондарын атаңыз. Олардың артық не жеткіліксіз мөлшерде болуынан қандай аурулар дамиды?
   
9. 
   Жыныс бездері қызметі бұзылуы кезінде қандай патологиялық өзгерістер пайда болады?
   
10. 
    Эндокриндік бұзылыстар кезінде неліктен жүйке жүйесі тарапынан да өзгерістер байқалатындығын қалай түсіндіңіз?
    

Сонымен, жүйке ауруларының клиникасы туралы берілген мәліметтерді қорытындылай келе, практикада жиі кездесетін диагноздарға талдау жасайық. Өйткені дефектолог мамандар өзінің кәсіптік тәжірибесінде мүмкіншілігі шектелген балалардың медициналық құжаттарынан «орталық жүйке жүйесінің перинаталды зақымдануы» және «ОЖЖ резидуалды-органикалық бұзылыстары» деген диагноздарды жиі кездестіреді. Сол себепті олардың мәнін түсіну маңызды деп санадық.

Соңғы жылдары балаларға арналған медициналық мекемелердің диагностикалық мүмкіндіктері айтарлықтай жақсарды. Осыны ескере отырып, мидың перинаталды зақымдануы диагнозын тек қана нәрестелік кезеңнің аяғына дейін қоюға болады. Ал 1 айдан асқанда невропатолог ОНЖ зақымдануының нақты сипатын және дәрежесін анықтап, дерттің әрі қарай дамуын болжап, емдеу тактикасын құрастыруы тиіс немесе ми зақымдануына деген күдікті толық алып тастауы тиіс.

Мидың перинаталдық кезеңдегі зақымдануының барлығын шығу тегі мен ағымына қарай бұрын шартты түрде үш түрге бөлетін: 1) гипоксиялық-ишемиялық, 2) жарақаттық, 3) аралас, яғни гипоксиялық-жарақаттық. Қазіргі кезде ОЖЖ перинаталды зақымдануына әкеп соғатын себептердің 5 ең маңызды тобын ажыратады (олардың АХЖ-10 бойынша арнайы коды бар – XVI класс, Р блогы):

• 
  гипоксия (ишемия, қан құйылу);
  
• 
  босану жарақаты (мидың, жұлынның, шеткі жүйкелердің);
  
• 
  зат алмасу бұзылыстары (Ca/Mg, көмірсу, К гиповитаминозы және т.б.);
  
• 
  жүйке жүйесіне улы әсер ету;
  
• 
  жұқпалы және паразиттік аурулар (вирустық, бактериялық, паразиттік).
  

1. 
   жедел (өмірдің 1-ші айы);
   
2. 
   қалпына келу, оның өзі екіге бөлінеді
   

• 
  ерте (өмірдің 2-ші және 3-ші айлары)
  
• 
  кеш (мерзімінде туылған балаларда 4 айдан 1 жасқа дейін, шала туылғандарда 2 жасқа дейін);
  

3. 
   аурудың салдары.
   

• 
  церебралдық қозғыштық синдромы;
  
• 
  церебралдық депрессия синдромы;
  
• 
  вегето-висцералдық бұзылыстар синдромы;
  
• 
  ликворлық-тамырлық дистензия синдромы (ми сауыты ішілік гипертензия);
  
• 
  тырысу синдромы;
  
• 
  туа біткен гипертонус;
  
• 
  туа біткен гипотонус;
  
• 
  бұлшық ет тонусының басқа да бұзылыстары.
  

• 
  психомоторлық даму сатыларының тежелуі;
  
• 
  көңіл-күй мен жүріс-тұрыс тарапындағы бұзылыстар;
  
• 
  психикалық-сөйлеу тіл дамуының бұзылыстары;
  
• 
  моторлық дамуының бұзылыстары;
  
• 
  симптоматикалық гидроцефалия;
  
• 
  тырысу синдромы;
  
• 
  тырысусыз пароксизмдер;
  
• 
  вегетативті дисфункция және парасомниялар.
  

Бір жас шамасында балалардың басым бөлігінде ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануының көріністері біртіндеп жоғалады немесе олардың қалдықтық салдары сақталады. Қалдықтық өзгерістердің синдромологиялық жіктелуі бар. Өмірде практика жүзінде ОЖЖ перинаталды зақымдануының ықтимал салдары төрт түрлі өзгерістерге сайып келеді: сауығу (30%-ға дейін), органикалық бұзылыстар (30%-ға жуық), функционалдық бұзылыстар (шамамен 40%), өлім (сирек).

• 
  моторлық жүйе тарапындағы бұзылыстар басым болатын (БЦСА);
  
• 
  психикалық бұзылыстар басымдылық танытатын (зият кемістігі);
  
• 
  симптоматикалық эпилепсия;
  
• 
  гидроцефалия.
  

• 
  моторлық қызметтің спецификалық бұзылысы;
  
• 
  сөйлеу тілінің спецификалық бұзылысы;
  
• 
  басқа (әртүрлі) неврологиялық бұзылыстар (ұйқының бұзылуы; энурез; тиктер және т.б. невроздық бұзылыстар).
  

Сонымен, келесі маңызды тұжырымдарға баса назар аудару керек:

• 
  ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануы диагнозын тек қана өмірдің алғашқы 12 айындағы балаларға (шала туылғандарға – 24 айға дейін) қоюға болады.
  
• 
  Нәрестелік кезеңнен сәбилік кезеңге ауысқаннан кейін (1 айға толғаннан кейін) бұл диагноздың синдромологиялық түрін анықтап қою қажет.
  
• 
  Осы диагноздың синдромологиялық түрін анықтау арқылы қажетті ем таңдалады, сырқаттың жақын және алыс болжамы айқындалады, сонымен бірге науқастың өмір сапасының болжамы жасалады.
  
• 
  Мерзіміне жетіп туылған бала 12 айға толған соң оған сол патология түрінің неврологиялық салдарын көрсететін диагноз қойылуы керек.
  
• 
  ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануының синдромологиялық диагнозы мен салдарын анықтау, неврологиялық кемістік деңгейін анықтау балалар невропатологының құзырында.
  

1. 
   ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануы деген түсінік қандай өзгерістерді білдіреді? Оған деген қазіргі заманғы көзқарас қандай?
   
2. 
   ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануының АХЖ-10 бойынша шығу тегі мен ағымына қарай синдромологиялық жіктелуіне талдау жасаңыз.
   
3. 
   ОЖЖ-нің перинаталды зақымдануының ерте және кеш салдары қалай жіктеледі?
   
4. 
   ОЖЖ-нің резидуалды-органикалық зақымдануы деген ұғымға түсініктеме беріңіз.
   

1. 
   Ляпидевский С.С. Невропатология. – М.: ВЛАДОС, 2000.-384 с.
   
2. 
   Бадалян Л.О. Невропатология. – М.: Академия, 2006.
   
3. 
   Бадалян Л.О., Журба Л.Т., Тимонин О.В. Детские церебральные параличи.-Киев: Здоровья, 1988.
   
4. 
   Тайжан А.А., Шубаева Ғ.С., Манжуова Л.Н., Байдосова Д.Қ., Тастемірова Г. Невропатология негіздері. 1-бөлім.-Алматы: Қазақ университеті, 2006.-137 б.
   
5. 
   Шубаева Ғ.С. Невропатология негіздері. 2-бөлім.-Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ.-2007.-87 б.
   
6. 
   Қайшибаев С. Неврология (1-кітап). – Алматы: ҚР ДСМ С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазММУ, 1999.
   
7. 
   Қайшибаев С. Неврология (2-кітап). Арнайы невропатология. – Алматы: С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазҰМУ, 2003.
   
8. 
   Манжуова Л.Н. Клинические особенности развития детей с ограниченными возможностями. Алматы, 2009 (6 б.б.).
   
9. 
   Манжуова Л.Н. Мүмкіншілігі шектеулі балалардың дамуының клиникалық ерекшеліктері. - Алматы, 2010 (7 б.б.).
   
10. 
    Умешов А.У. Основы невропатологии (для дефектологических специальностей). – Алматы, 2010.
    
11. 
    Лепесова М.М. Врожденные пороки нервной системы: вопросы диагностики и профилактики: Автореф. дисс... д.м.н.-Алматы: Алматинский ин-т усовершенствования врачей, 2000.
    
12. 
    Булекбаева Ш.А. Разработка и оценка эффективности реабилитационных мероприятий при различных формах детского церебрального паралича: Автореф. дисс... д.м.н. – Алматы, 2010.
    
13. 
    Нұрмұхамбетұлы Ә., Есеқұлов Ә. Медициналық атаулардың орысша-қазақша шағын сөздігі. – Алматы: ҚР ДСМ С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазММУ, 1998.
    
14. 
    Нұрмұхамбетұлы Ә. Ұрық дамуы мен балалық шақ ауруларының патофизиологиясы. –Алматы: Дәуір, 2004.
    
15. 
    Ратнер А.Ю. Неврология новорожденных.- М.: Бином, 2006.
    
16. 
    Сулейменова Р.А. – Автореферат докт.диссертации, М., 2000.
    
17. 
    Асанов А.Ю. Основы генетики и наследственные нарушения развития у детей. – М.: Академия, 2003.
    
18. 
    Тайжан А.А. и соавторы – К вопросу об организации службы ранней диагностики и ранней медико-психолого-педагогической коррекции отклонений у детей раннего возраста на базе реабилитационного учреждения. Алматы, Хабаршы-Вестник, 2, 2003
    
19. 
    Темин П.А., Казанцева Л.В. Наследственные нарушения нервно-психического развития детей. – М., 2001.
    
20. 
    Бочков Н.П. Клиническая диагностика врожденных пороков развития. – М., 2001.
    
21. 
    Асанов А.Ю., Козлов С.И. Наследственные синдромы и медико-генетическое консультирование. – М., 1996.
    
22. 
    Мастюкова Е.М., Московкина А.Г. Основы генетики. Клинико-генетические основы коррекционной педагогики и специальной психологии, М., Владос, 2005.
    
23. 
    Маринчева Г.С., Гаврилов В.И. Умственная отсталость при наследственных болезнях. – М.: Медицина, 1988.
    
24. 
    Григорьева Л.П. Дети со сложными нарушениями развития. Психофизиологические исследования.-М.: Экзамен, 2006.
    
25. 
    Қуандықов Е.О. Медициналық биология және генетика. – Алматы, 2006.
    
26. 
    Ержанова С.С. Бала ағзасындағы заттар алмасуы және олардың бұзылыстарының клиникалық-зертханалық диагностикасы. – Алматы: С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазҰМУ, 2006.
    
27. 
    Ормантаев К.С., Ешмұханбетов С.Н. Экология және ана мен бала денсаулығы. – Алматы: Қазақстан, 1991.
    
28. 
    Дадамбаев Е.Т. Нәресте туралы ілім (неонатология). – Алматы: Дәуір, 1994.
    
29. 
    Керімбектің Е. Зиянды әдеттердің ұрпақ тағдырына әсері және денсаулық. – Алматы: Білім, 2003.
    
30. 
    Мусаева Г.А. Орталық нерв жүйесі және сезім ағзалары. – Алматы: С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазҰМУ, 2003.
    
31. 
    Құттықожанова Ғ.Ғ. Балалардың жұқпалы аурулары. – Алматы, 2003.
    
32. 
    Лобзин Ю.В. Менингиты и энцефалиты. – С-Пб., 2006.
    
33. 
    Илешева Р.Г. Психиатрия. – Алматы: Білім, 1995.
    
34. 
    Кудиярова Г.М. Психиатрия. – Алматы: Қазақстан, 1994.
    
35. 
    Качесов В.А. Детский церебральный паралич. – С-Пб., 2003.
    
36. 
    Гузева В.И. Эпилепсия и неэпилептические пароксизмальные состояния у детей. – М.: МИА, 2007.
    
37. 
    Т.Броун, Г.Холмс. Эпилепсия. Клиническое руководство. – М., 2006.
    
38. 
    Карлов В.А. Судорожный эпилептический статус. – М., 2003.
    
39. 
    Менделевич В.Д. Неврозология и психосоматические состояния. –М., 2002.
    
40. 
    Дорошкевич М.П., Калюжный В.В. Неврозы и невротические состояния у детей и подростков. – Минск: Беларусь, 2004.
    
41. 
    Балаболкин М.И. Эндокринология.-М.: Универсум паблишинг, 1998.
    
42. 
    Жуковский М.А. Детская эндокринология.-М.: Медицина, 1995.
    
43. 
    Старкова Н.Т. Клиническая эндокринология.-СПб.: Питер, 2002.
    
44. 
    Нұрбекова А.А. Қалқанша без аурулары. – Алматы: С.Ж.Асфендияров ат-ғы ҚазҰМУ, 2005.
    
45. 
    Тайжан А.А. (Арипова А.А.). Ферментный статус лейкоцитов крови у недоношенных детей с внутричерепной родовой травмой: Дисс... к.м.н. – Москва, 1974.
    
46. 
    Тайжан А.А. (Арипова А.А.). Патогенетические основы метаболитной терапии перинатальной энцефалопатии у недоношенных детей: Дисс... д.м.н. – Москва, 1984.
    
47. 
    Тайжан А.А., Шубаева Г.С. Ранняя постнатальная коррекция интранатальных повреждений мозга у детей – залог эффективной профилактики инвалидности// Қазақ мемлекеттік қыздар институтының «Хабаршысы».-2006.-№6.-13-17 б.
    
48. 
    Тайжан А.А., Манжуова Л.Н., Шубаева Г.С. К вопросу диагностики и лечения гиперкинетических расстройств у детей и подростков// Казахский национальный педагогический университет имени Абая, «Вестник», серия «Специальная педагогика».-2008.-№4(15).-10-13 с.
    
49. 
    Аюпова С.Х. Клиникалық педиатрия: педиатрия бойынша екі томдық нұсқау (қазақ тіліне аударған – Шубаева Ғ.С.). - Алматы: БАУР, 2008.-1024 б.
    
50. 
    Шубаева Г.С., Абдрахманова А.К. Клиническая характеристика детского церебрального паралича// Дефектология.-2011.-№2(20).-3-5 с.
    
51. 
    Шубаева Г.С. Нейротоксикозы у детей// Казахский национальный педагогический университет имени Абая, «Вестник», серия «Специальная педагогика».-2008.-№2(13).-20-27 с.
    
52. 
    Шубаева Ғ.С. Көмекші мектеп оқушыларындағы негізгі және қосымша патологияның сипаттамасы// Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, «Хабаршы», «Арнайы педагогика» сериясы.-2009.-№1(16).-32-40 б.
    
53. 
    Шубаева Ғ.С. Балалардағы туа біткен инфекциялар және олардың салдары// Дефектология.-2008.-№5(5).-9-12 б.
    
54. 
    Тайжан А.А., Божбанбаева Н.С., Манжуова Л.Н., Сулейменова И.Е. «Динамика неврологических нарушений у детей с врожденной микстинфекцией»// Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, «Хабаршы», «Арнайы педагогика» сериясы.-2010.-№3(22).-32-40 б.