Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 1,6 Mb. Pdf көрінісі
|
tebenova-arnaiy-psih
| 4.6. Сӛйлеудің бҧзылуы
Сӛйлеу тек қана адамға тән, қайталанбас қабілет бола отырып, ойлау ҥдерісімен тікелей байланысты, адамдардың тіл арқылы қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін негізгі қҧралы. «Сӛйлеу патологиясы есту, кӛру және қозғалыс анализаторларының перифериялық және орталық бӛліктерінің зақымдануы салдарынан болады. Есту анализаторларының перифериялық бӛлігі зақымданған кезде, ауызша сӛйлеуді қабылдау мҥмкіндігі бҧзылады. Бҧл сенсорлық афазия немесе алалияны туғызады, сӛйтіп, фонемалық қабылдау қабілеті зардап шегеді. Ал кӛру анализаторының кейбір бӛліктерінің зақымдануы, жазба тілді қабылдау мҥмкіндігін қиындатады. Сол сияқты, қозғалыс анализаторының моторлық аймақтарының зақымдануы, дыбыстаудың кемістігін тудырады. Себебі, артикуляциялық мҥшелердің (тіл, ерін, таңдай) және статикалық мҥшелердің (қатты таңдай), дыбыс шығару және тыныс алу мҥшелерінің (кӛмей, ӛкпе, бронхылар, трахея, диафрагма) жҧмыстары бҧзылады. Жоғарыда аталғандардың барлығы, ғылыми әдебиеттерде сӛйлеуге қатысатын қозғалыс анализаторының перифериялық бӛлігі болып саналады. Баланың қҧрсақтағы дамуы кезінде, миына әсер ететін тҥрлі қолайсыз, теріс жағдайлардың салдарынан, бала ӛмірінің алғашқы жылдарындағы алған жарақаттар т.б., сӛйлеу патологиясын туғызады. Сӛйлеу кемістігінің қҧрылымы мен дәрежесі, мидың зақымдану деңгейімен және оқшаулануымен байланысты, ал бҧл факторлар, миға әсер ететін патогендік себептердің уақытымен байланысты. Зақымданудың ең ауыр дәрежесі, эмбриогенез кезеңінде болады. Оның ішінде, алғашқы 3-4 ай немесе алғашқы триместр ӛте қауіпті кезең болып саналады. Ми жҧмысының кемістігін туғызатын себептер, негізінен тҥрлі уланулар, жҧқпалы аурулар, нейроинфекциялар т.б. (Н. С. Жукова, Е. М. Мастюкова, Т. Б. Филичева) болып саналады. Мидың жетілмеуі мен сӛйлеудің ауыр бҧзылуына әкеп соғатын себептердің ішінде жиі кезігетіні-ананың жҥкті кезінде жҧқпалы науқастармен ауыруы, улануы (интоксикация), 72 токсикоздар, асфиксия, ана мен бала қанының резус-фактор бойынша (резус-конфликт) немесе қан тобы бойынша сәйкес келмеуі, орталық жҥйке жҥйесінің аурулары (нейроинфекциялар – менингит, энцефалит, менингоэнцефалит) және бала ӛмірінің алғашқы жылындағы ми жарақаттары. Ал, Е. М. Мастюкованың еңбектерінде ішімдік пен никотинді қолдану, қҧрсақтағы баланың жҥйке-психикалық дамуына кері әсерін тигізіп, нәтижесінде тіл мҥкістігіне әкеп соқтыратыны туралы айтылады. Ішімдік синдромымен дҥниеге келген баланың дене салмағы, нормадан анағҧрлым кем, дене бітімі мен психикалық дамуында тежелу болады. Бҧл балалардың жалпы тіл кемістігі қимыл-қозғалыстың бҧзылуымен, аффективті қозғыштықпен және жҧмыс істеу қабілетінің тӛмендігімен кӛрінеді» 1 . Балалардың сӛйлеуі қалыптасқаннан кейінгі кезеңде, мидың тілдік аймақтарына зақым келсе, сӛйлеудің мҥлдем жойылуы, яғни афазия пайда болуы мҥмкін. Сӛйлеуде қайта тҥзетілмес бҧзылулардың пайда болуына, балалардың ӛмір сҥру ортасындағы зиянды әсерлер себеп болады. Әсіресе, сӛйлеудің қарқынды дамуы кезіндегі психикалық депривация, сӛйлеудің тежелуіне әкеп соқтырады. Сондай-ақ, егер бҧл факторлар церебральды-органикалық кемшіліктермен немесе генетикалық бейімділікпен асқынатын болса, онда сӛйлеудің кемістігі анағҧрлым кҥрделі, әрі тҧрақты сипатқа ие болады. Сӛйлеудің жалпы жетілмеуі, әдетте, мидың резидуальдық- органикалық зақымдануының нәтижесінде болады (бҧл терминмен аяқталған патологиялық ҥдеріс нәтижесінде пайда болатын кҥйлер аталады). Мҧны ағымдық жҥйке-психикалық науқастардағы (эпилепсия, шизофрения т.б.) сӛйлеудің бҧзылуынан ажыратып алған жӛн. Интеллектуалды кемістігі бар балалармен салыстырғанда, бҧл балалардың ОЖЖ органикалық зақымданулардың қалдығы – минимальды ми дисфункциясы (ММД) сияқты кӛріністер байқалады. ------------------- 1 Основы специальной психологии/ Под ред. Л. В. Кузнецовой. —М.: «Академия», 2002. — С.45. |