Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 1,6 Mb. Pdf көрінісі
|
tebenova-arnaiy-psih
| 13.2 ПДТ балалардың сӛйлеуі
Психикалық дамуы тежелген балалардың сӛйлеуіндегі ӛзіндік ерекшеліктер, олардың жалпы дамуындағы тежелумен тікелей байланысты. Сӛйлеудің импрессивтік жағы, дыбыстарды және сӛйлеудегі тҥрлі реңктерді қабылдаудың сараланбауымен сипатталады. Ал, экспрессивтік жағына, сӛздік қордың аздығы, дыбыстаудағы бҧзылу, сӛйлеудің лексикалық-грамматикалық тҧрғыда жеткіліксіз қалыптасуы, аграмматизмдер, артикуляциялық аппараттың ақаулары тән: балалар артикуляциялық кҥйді ҧстап тҧруға қиналады, тіл бҧлшық еттері қатты сіреседі, бір кҥйден екінші кҥйге ауыса алмайды, тіс қатарында кемістіктері бар т.б. ПДТ балалардың сӛйлеу дамуының ерекшелігі, олардың жасқа сай сӛзжасам ҥдерісінің тежелуінен байқалады. Әдетте, сӛзжасам шығармашылығы ҥдерісі қалыпты дамудағы балаларда, мектепке дейінгі жаста, ӛте қарқынды жҥреді, мектепке келу алдында аяқталады. Ал, ПДТ балаларда, бҧл ҥдеріс ҧзаққа созылады, яғни, бастауыш мектеп жасында жалғасады. Балалар тілдік нормаларды сезінбейді, аграмматикалық формаларды қолданады, неологизмдер кӛп кездеседі. Ақыл-ойы кем балаларда мҧндай сӛзжасам шығармашылығы кезеңі мҥлде болмайды. ПДТ балалардың неологизмдерінің ӛзіндік спецификасы бар: бҧл «жартыкеш» сӛздер болуы мҥмкін, морфемалардың қисынсыз бірігуі болуы, кішірейткіш жҧрнақтардың орынсыз қолданылуы болуы мҥмкін т.б. ПДТ балалардың дыбыстау кемшіліктері арасында, әсіресе, ызың дыбыстар (с, з) және ҥнді дыбыстарды (м, н, л, р) айтудағы қателіктер жиі кездесетін болса, ал 5-9 жастағы қалыпты балаларда бҧл кезде, ҥнді (р) және ызың ш,ж,ч, щ) дыбыстарын айту кемістіктері байқалады. Ызың дыбыстардың айтылуындағы бҧзылу, сӛйлеу-есту талдауының кемшілігімен тікелей байланысты болады. Сӛйлеудің лексикалық жағы, баланың жалпы танымдық даму деңгейімен тығыз байланыста болады. ПДТ балалардың тӛмен танымдық қабілеттеріне байланысты, қоршаған орта туралы анық мәлімет бере алмайтын, сӛздік қордың жҧпынылығы байқалады. 237 Сӛйлеуде негізінен етістіктер мен зат есімдер басым болады, ал сын есімдер, тек заттардың кӛзге тҥсетін белгілерін атауда ғана қолданылады. Сӛз бен оның атайтын заты арасындағы байланыс тҧрақты емес. Кейде, балалар антонимдер мен синонимдер жасау әдісін дҧрыс қолдана алмайды, әсіресе, синонимдер қатарын жасау қиындық туғызады. Сӛйлеудің бҧзылу дәрежесі, негізгі кемістікке тікелей қатысты. Мысалы, аса кҥрделі емес инфантилизмде, тілдік даму деңгейінде, аздаған тежелу байқалады немесе қалыпты даму деңгейімен бірдей болады. Ал, церебральды-органикалық генезді ПДТ-де, сӛйлеу әрекетінің жҥйе ретінде бҧзылуы байқалады. Жазуға дайындық пен графикалық дағдылардың қалыптасуы, ми қыртысының тҥрлі бӛліктерінің қызметімен, есту және кӛру мҥшелерінің қызметтерімен, артикуляциялық аппаратпен байланысты, кҥрделі психофизиологиялық ҥдеріс. Бастауыш сыныптағы ПДТ оқушылардың, шамамен жартысы, оқу мен жазу дағдыларын меңгеруде, тҥрлі қиындықтарға ҧшырасады. Олардың басым бӛлігінде, бҧл қиындықтар тҧрақты дисграфия мен дислексияға ҧласады. Мҧның себебін зерттеген ғалымдардың пікірінше, негізгі себеп – сӛйлеудің жҥйелік сипатта әртҥрлі бҧзылуы мен оның тілдік жҥйеге әсері (Р. Е. Левина, В. А. Ковшиков, Ю. Г. Демьянов, Е. В. Мальцева, Е. А. Логинова, Р. И. Лалаева). ПДТ балалардың жазуындағы кездесетін қателер, олардың қалыпты қҧрбыларымен салыстырғанда, анағҧрлым кӛп. Әсіресе, әріп, буын, тастап кету, акустикалық және артикуляторлық жағынан ҧқсас әріптерді шатастыру, грамматикалық ережелердің меңгерілмеуі мен дҧрыс қолданылмауы себепті, кӛп қателер жіберіледі. Отандық ғалымдар жазудағы қателердің себебін, кӛру қабілетінің бҧзылуымен байланыстырып қарастырады (Б. Г. Ананьев, Л. В. Занков). Графикалық дағдылардың қалыптасуындағы басты рӛлді, баланың жазудағы техникалық әдістерді меңгеруі мен жазатын қолының дҧрыс координациясы атқарады. Қимыл-қозғалыс координациясы мен қол моторикасының бҧзылуы, ПДТ балаларда жиі кездесетіндігін, кӛптеген авторлар дәлелдейді (С. Г. Шевченко, У. В. Ульенкова, 238 О. Н. Усанова, М. М. Безруких, С. П. Ефимова, Е. А. Екжанова, А. Н. Корнев т.б.). Жазу дағдысын меңгеру ҥдерісі кез келген қимыл-қозғалыс актісінің қалыптасу заңдылығына бағынады. Оған келесі кезеңдер енеді: тҥрткі және алға міндет қою, міндетті бағдарлау және оны шешудің тиімді әдістерін таңдап алу, іс-әрекетті жҥзеге асыру. ПДТ балалардың ырықты қимыл-қозғалыстарының кинестетикалық негізі жеткіліксіз болғандықтан,«қимыл-қозғалыс алгоритмдері» қиындықпен қалыптасады. Церебральды-органикалық генезді ПДТ-де, жазу тілінің дамуындағы негізгі алғышарттар бҧзылады: базалық қабілеттер деңгейіндегі, саусақ праксисінің даму кемшілігі, ырықты қимыл- қозғалыстардың кинестетикалық негізінің жеткіліксіздігі, ауызша сӛйлеудің жеткіліксіздігі; операциялық деңгейдегі, фонемалық қабылдаудың жеткіліксіздігі, символға айналдыру қабілетінің тӛмендігі, дыбыстық қатарды әріптік қатарға айналдыру қиындығы (есту-моторлық координация), кӛру-моторлық координациясының оптимальды қызметінің бҧзылуы; дағдылар мен машықтар деңгейінде – графомоторлық дағдылардың жеткіліксіз қалыптасуы, дыбыстық-әріптік талдау дағдысының қалыптаспауы. жүктеу/скачать 1,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|