Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 9,78 Mb.
|
Uchebnik Gigiena-kaz yaz
| Қажу дәрежесі мен оның даму жылдамдығы жұмыс түрлерінің ауырлығы мен қауірттілік дәрежесімен, сонымен қатар өндіріс ортасының зиянды факторларының әсерімен байланысты болады.(ХІ бөлімнің 1.1 тарауын қара).
Жұмыстың ауырлығы мен қауірттілігін бағалау үшін эргометриялық (орындалған жұмыстың мөлшерін өлшейтін) және физиологиялық критерийлер қолданылады. Динамикалық дене жұмысының жүктемесі және қолмен жылжытатын, көтеретін жүктің массасы, стереотипті жұмыс қозғалыстары, статикалық жүктеме, жұмыс кезіндегі дене қалпы, тұлғаның еңкеюі, кеңістікте орын ауыстыруы еңбек ауырлығының эргометриялық көрсеткіштері болып табылады. Еңбек қауірттілігінің эргометриялық көрсеткіштеріне ой жұмысының жүктемелері, сенсорлық, эмоционалдық жүктемелер, еңбектің бір сарындылығы мен еңбек ету режимі жатады. Физиологиялық критерийлер ретінде ағзаның физиологиялық реакцияларының көрсеткіштері (жүректің жиырылу жиілігі, энергия шығынының мөлшері, тыныс алудың минуттық көлемі, статикалық төзімділіктің төмендеу пайызы) саналады. Еңбектің ауырлығы және қауірттілігі көрсеткіштерінің айқындылығына байланысты, ауырлығы мен қауірттілігі бойынша еңбек жағдайы келесі класстарға бөлінеді: Ауырлығы бойынша: қолайлы (дене жұмысының жүктемесі жеңіл), рұқсат етілген (дене жұмысының жүктемесі орташа), зиянды (ауыр) 1-ші және 2-ші дәрежелі Қауірттілігі бойынша қолайлы (қауірттілігі жеңіл дәрежеде ), рұқсат етілген (қауірттілігі орташа дәрежеде), зиянды (қауірт) 1-ші және 2-ші дәрежелі Еңбек жағдайының әрбір класы еңбектің ауырлығы мен қауірттілігі көрсеткіштерінің белгілі бір мөлшерімен сипатталады. Жүктеме қаншалықты үлкен болса бұл мөлшерлер де соншалықты көп болады. Мысалы, ер адамдар үшін жеңіл дене еңбегінде бүкіл ауысым бойына үнемі қолмен көтеретін және жылжытатын жүктің салмағы 5 кг дейін, ал 2-ші дәрежелі зиянды еңбек түрінде 20 кг көп болады. Жеңіл дене жұмысын істеу кезіндегі дене қалпы еркін, ыңғайлы, ауыспалы, ал екінші дәрежелі зиянды еңбек түрінде жұмыс ауысымның 80% астам уақытын тұрып немесе 50% аса уақытын әлсін-әлсін ыңғайсыз, және /немесе бір жерде қозғалмай тұруымен сипатталады. Осы көрсеткіштердің мәніне қарай, нақты жұмысшының еңбегінің ауырлығы мен қауірттілігін анықтайды. Еңбек ауырлығы мен қауірттілігін және оларға себепші болған факторларды білу, дәрігерге пайда болған ауруды кәсіби фактордың әсерімен байланыстыруына, негізделген ем тағайындауына, сауықтыру шараларын, басқа жұмыс түріне ауысуын ұсынуына және басқаларына мүмкіндік береді. Еңбек үрдісі факторларымен байланысты қажудың және аурулардың алдын алу. Еңбек үрдісі факторларының әсер етуі еңбектің ауырлығы мен қауірттілігін ғана анықтап қоймай, сонымен қатар, мамандығына байланысты аурулардың дамуына әкеп соғады. Мәселен, ауыр заттарды көтеру және тасымалдау, үлкен статикалық жүктеме, жұмыс істеу кезінде дененің мәжбүр жағдайда болуы, жекелеген мүшелер мен бұлшықет топтарына шамадан артық күш түсуі, жылдам қарқынмен орындалатын бірсарынды қозғалыстар, дененің жекелеген бөліктерінің қысылуы, байламдық аппараттың созылуы, психоэмоционалдық әсер ету және еңбек үрдісінің басқа да факторлары тірек қимыл аппаратының (омыртқаның, буындардың, бұлшықеттердің, сіңірлер мен байламдардың), жүрек-қан тамыр мен жүйке жүйелерінің, тыныс мүшелерінің және басқа да мүшелер мен жүйелердің әр түрлі аурулары дамуына алып келуі мүмкін. Жұмысы ауыр заттарды көтерумен немесе ұзақ уақыт аяғында тұруға мәжбүр болатын кәсіп түрлері, табан сүйектерінің сүйек тінінің деструкциясы салдарынан май табандыққа, сонымен қатар, омыртқа бағанасының қисаюына - кифозға алып келуі мүмкін. Бұлшықет жүктемесі, әсіресе жастық шағында, омыртқа аралық дисклердің зақымдалуына және шеміршектік жарық ауруына алып келуі мүмкін. Ауру сүйек анкилозымен аяқталады, омыртқаның пішіні қайтымсыз өзгереді. Бала жасында ауырған мешел ауруы және жалпы бұлшықет әлсіздігі бұл кезде итермелеуші фактор болып табылады. Еңбек үрдісі факторларының ішінде жұмыс істеу кезіндегі дене қалпының үлкен маңыз бар. Жұмыс кезіндегі дене қалпы – жұмыс орындау кезіндегі дененің, аяқ-қолдың, бастың кеңістікте және бір- біріне қатысты тұру қалпы. Дененің ыңғайсыз мәжбүр қалпы немесе ұзақ уақыт тік тұрған, еңкейіп тұрған, бүгілген немесе отырған, бүгіліп отырған күйі бұлшықеттер мен байламдарға, жекелеген мүшелерге шамадан артық күш түсуіне, қанның іркілу құбылыстарына, микрожарақаттануларға әкелуі және әр түрлі патологияның дамуына ықпал етуі мүмкін. Тұрып немесе еңкейіп тұрған және бүгілген күйінде жұмыс істеу кезінде аяқ қол бұлшықеттеріне, омыртқаларға, омыртқа аралық дисклерге күш түсу жоғарлайды, қанмен дұрыс қамтамасыз етілмеуі салдарынан қан айналымы нашарлайды. Соның нәтижесінде омыртқаның бағанасының қисаюы, жиі кифоздар, мойын және бел омыртқаларының остеохондрозы, аяқтың көк тамырларының варикозды кеңеюі, тромбофлебиттер, аяқтың ісінуі, жалпақ табан дамиды. Әйел адамдардың ұзақ уақыт тұрып жұмыс істеуі және ауыр заттарды көтеруі жамбас астауы астындағы бұлшықеттер мен байлам аппараттарының әлсізденуіне және қынап пен жатырдың төмен түсуіне немесе сыртқа шығуына алып келуі мүмкін. Отырып жұмыс істеу аз қажытады, себебі дененің орнықтылығы артады, аяқ бұлшықеттеріне күш түсуі төмендейді және жүрек-тамыр жүйесіне түсетін жүктеме азаяды. Дегенмен де, отырып жұмыс істеу кезінде иық белдеуінің, мойын мен арқаның бұлшықеттерінің статикалық зорлануы, кифоз және сколиоздар дамуы байқалады. Сонымен қатар жамбас қуысындағы мүшелерде қан іркілу құбылысы байқалады, қан айналымы мен тыныс алу қиындайды. Құрсақ қуысы көк тамырларында қан іркілу және құрсақ қуысы ішілік қысымының жоғарлауы тік ішектің қабынуы және созылмалы іш қату түріндегі бұзылыстарға, геморройдың дамуына және әйел адамдарда етеккір келу циклінің бұзылуына алып келеді. Буындарға ұзақ уақыт функционалдық салмақ түскен кезде буын шеміршегі жарақаттанады және шеміршек пен сүйек тінінің дегенаративті-пролиферативті өзгерістерінен туындайтын кәсіби буындардың пішінін өзгертетін остеоартроздар дамиды. Терушілердің, слесарьлардың, электромонтерлардың, сырлаушылардың, тас қалаушылардың, ағаш ұсталарының, сылақшылардың, кір жуатын адамдардың қол басы буындарына және білезік буынының маңайында ұзақ жұмыс істеуден күш түсуі нәтижесінде қол басының жарты ай және қайық тәрізді сүйектерінде асептикалық некроз пайда болуына алып келуі мүмкін. Жұмысы 2-ші және 3-ші табан сүйектерінің басына ұзақ уақыт қысым мен салмақ түсумен байланысты адамдарда (балериналар, бишілер, футболшылар, сатушылар, тоқымашылар және т.б. денесін алға еңкейте тұрып жұмыс істейтіндер) осы сүйектерінің басында асептикалық некрозы байқалады. Алақан апоневрозының ұзақ жылдар бойына құрал-саймандармен жарақаттануы салдарынан Дюпюитрен контрактурасы деп аталатын патология, шынтақты немесе тізені тіреп тұрып жұмыс істеу кезінде шынтақ және тізе буындарының бурситтері (шахтерлар, паркет төсеушілер, сызба жасаушылар және т.б.) пайда болады. Жұмысы білек бұлшықеттеріне едәуір тоникалық күш түсірумен және саусақтар мен қол басының жиі қайталанатын қозғалыстарымен (ағаш ұсталары, сауыншылар, темір ұсталары, скрипкашылар, пианисттер және т.б.) байланысты бірқатар кәсіп түрлерінде тендовагиниттер – қабыну сұйықтарының жиналуымен және сіңірді бойлай фибриннің шөгуімен жүретін, сіңір қынаптарының қабынуы дамиды. Майда бірдей қимылдарды үнемі қайталай беру кәсіби координаторлық невроздардың даму себебі болуы мүмкін, ол кезде өз жұмысын істеу үшін азғана әрекет еткен кездің өзінде саусақ бұлшықеттерінің тырысуы байқалады. Аяқтарының (велосипед тебушілерде), тілі мен еріндерінің де (үрлемелі аспаптарда ойнайтын музыканттарда) невроздары кездесуі мүмкін. Локомоторлық аппараттарға шамадан артық күш түсумен байланысты ауруларға, сондай-ақ өте жиі кездесетін кәсіби невриттер, невралгиялар, мойын және бел-сегізкөз радикулиттері жатады. Тыныс алу жүйесінің шамадан артық зорлануы салдарының бірі үрлемелі аспаптарда ойнайтын музыканттарда, шыны үрлеушілерде кездесетін өкпе эмфиземасы жатады. Әншілерде, оқытушыларда, дәріс оқушыларда дыбыс аппаратында өзгерістер – созылмалы ларингиттер, дыбыс байламдарындағы түйіндер, фонастения және басқалар байқалуы мүмкін. Көзге ұзақ күш түскен кезде кәсіби алыстан көрмеушілік, көру астенопиясы дамиды. Жүйкелік-психикалық жүктемелер, жоғарыда аталғандай гипертония ауруының, жүректің ишемия ауруы, мида қан айналымының бұзылуы, астеновегетативті бұзылыстар, невроздар, психопатиялар, депрессия жағдайлары және көптеген басқа да аурулар дамуының қауіп - қатер факторлары болып табылады. Еңбек үрдісі факторлары әсерімен байланысты өндірістік қажу мен аурулардың алдын алу ең бірінші кезекте жұмыс үрдістерін механикаландырудан, қол еңбегін машина жұмысымен ауыстырудан тұрады. Жұмыс істеу кезінде қолайлы дене қалпын таңдау, дене қалпын өз қалауынша өзгерте алу мүмкіншілігі, жұмысты отырып та, тұрып та істеу маңызды болып табылады. Егер жұмыс тек тұрып істелетін болса, онда отырып демалатын, қысқа мерзімді үзілістер ұйымдастырылуы тиіс. Жұмыс кезіндегі дене қалпының қалыптасуы, көбінде жұмыс орнының ұйымдастырылуына, жиһаздар мен жабдықтардың құрылысына байланысты. Мысалы, жұмыс істейтін заттың беті өте төмен не жоғары орналасса, дененің ыңғайсыз жұмыс қалпын туғызады. Орындықтың құрастырылымы жұмысшының бойына және ол жұмыс істейтін станоктың ерекшеліктеріне сәйкес келуі тиіс. Орындықтың арқалығы, отырғышы, шынтақ және аяқ қоятындары болуы керек, олардың негізгі параметрлері жұмысшының антропометрлік көрсеткіштеріне және орындайтын жұмысына сәйкестендіріп реттелінетін болуы тиіс. Жұмыс орнын жобалап келесідей зоналарға бөлу керек: дәл және жиі қимылдарды орындау үшін ең ыңғайлы зонаға, мұнда жиі қолданылатын басқару органдары орналасуы тиіс; жеңіл қол жетерлік зонаға - бұл зонада жеткілікті дәрежедегі дәл және жиі қимылдар орындалады және жиі қолданылатын басқару органдары орналасады; қол жетерлік зонаға - бұл зонадағы жұмыс үлкен қимыл амплитудасын қажет етеді, және мұнда сирек қолданылатын басқару механизмдерін орналастыру керек. Қолайлы зонада істелетін жұмыс, бұлшықеттің зорлануын және дамып келе жатқан қажуды едәуір азайтады. Жұмысшылардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, еңбек үрдістері мен жұмыс орындарын ұтымды етіп ұйымдастыру мәселелерін шешумен еңбек физиологиясының қолданбалы бөлімі – эргономика айналысады. Қажуды болдырмауға және жоғары жұмыс қабілеттілігіне, сондай-ақ өндірістік оқу үрдісінде тұрақты түрде жаттығу және машықтану арқылы дағдылар алып қол жеткізеді. Соның нәтижесінде динамикалық өндірістік стереотип (ІХ бөлімнің 6.1 тарауынан қара) қалыптасады, бұл автоматты түрде қимылдар жасауға, оларды көп күш салмай жоғары дәлдікпен орындауға мүмкіндік береді. Қажудың және кәсібіне байланысты патологияның алдын алуда ауысым ішілік жұмыс режимі мен демалу режимін дұрыс ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Әдетте, түскі үзіліс, сонымен қатар регламенттелген қысқа мерзімдік үзілістер енгізіледі. Регламенттелген үзілістер аса қысқа (5 минуттан кем) болмауы керек, себебі еңбекке қабілеттілігінің қалпына келуіне жеткіліксіз болады. Олар ұзақ та болмауы керек, себебі динамикалық стереотип бұзылады. Еңбекке қабілеттіліктің қандай болса да бір кезеңінде ұйымдастырылған үзіліс, оны осы кезеңнің алдындағысына қайта алып келеді. Үлкен жүйке зорлануын және зейін қоюды, қолдың тез және дәл қимылдарын қажет ететін жұмыстарда жиі, бірақ қысқа - 5-10 минуттық үзілістер жасау орынды деп саналады. 10-12 минуттық ұзағырақ үзілістер көп күш салынатын және ірі бұлшықеттердің қатысуымен жүретін жұмыс түрлерін орындағанда берілуі керек. Регламенттелген үзілістерден басқа, жұмыста тағы қолайлы жұмыс қабілеттілігін сақтауға мүмкіндік туғызатын, жұмыс операциялары мен әрекеттері арасында өздігінен пайда болатын микропаузалар – үзілістер де болады. Ауысым ішілік дем алу белсенді түрде, яғни гипокинезия және гиподинамиямен сипатталатын жұмыс кезінде дене қимылына жаттығулардың (өндірістік гимнастика) кешені орындалуы керек, дене жұмысының жүктемесі едәуір жұмыс түрлерінде - пассивті демалу жақсырақ деп саналады. Күніне бірнеше рет 5-10 минуттық физкультпаузалар және 2-3 минут бойына физкультураминуттары жүргізілуі керек, ол кезде мойын, арқа, қол, аяқтарға арналған жаттығулар, тыныс алу жаттығулары жасалынады. Өндірістік ортаның қолайлы жағдайлары да: ортаның зиянды факторларының деңгейі рұқсат етілген шамасынан аспайтын қолайлы микроклиматтық жағдайлары жұмыс қабілеттілігінің жоғары болуына мүмкіндік туғызады. жүктеу/скачать 9,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|