Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 9,78 Mb.
|
Uchebnik Gigiena-kaz yaz
| Органикалық еріткіштер. Әр түрлі химиялық заттарды бөліп алу (экстракциялау) және еріту, заттың бетінің майын кетіру, желімдер, лактар және сырлар дайындау үшін, дәрілік заттарды синтездеуде қолданылатын сұйық зат. Олардың ішіне әр түрлі класстарға жататын қосылыстар: спирттер, эфирлер, кетондар (ацетон, циклогексанон), май қатарындағы қаныққан және қанықпаған қосылыстары (бензин, этилен және т.б.), циклдік және ароматтық қатардағы қосылыстары (бензол және оның гомологтары), хлорланған көмірсутектер (дихлорэтан, төртхлорлы көміртегі, үшхлорэтилен және басқалары), сондай-ақ олардың қоспалары.
Еріткіштер ұшқыш болған соң ағзаға негізінен тыныс мүшелері арқылы түседі. Бірақ олардың ішінде көбі (бензол, дихлорэтан, төртхлорлы көміртегі, бензин және басқалары) майда жақсы ерігіштігі нәтижесінде зақымданбаған тері арқылы да ағзаға кедергісіз ене алады. жұмыс бөлмелері ауасының ластануына Орташа ұшқыштармен (ксилол, хлорбензол, бутанол және т.б.) және аз ұшқыштармен (нитрпарафиндер, этиленгликоль, тетралин, декалин және т.б.) салыстырғанда жеңіл ұшатын еріткіштер (ацетон, бензин, бензол, күкірткөміртек және басқалары) жұмыс бөлмесі ауасының ластануына ең үлкен қауіп тудырады. Улылығы жоғары, бірақ ұшқыштығы аз еріткіштер мұндай жағдайда олармен жұмыс істегенде аз қауіпті болуы мүмкін. Жедел және созылмалы уланулардың дамуының қаупі мен жылдамдығы бұл қосылыстардың суда және майларда ерігіштігіне де байланысты. Суда ерігіштік коэффициенті төмен заттар (бензол, толуол және басқалары) үлкен дозаларында әсер етуі кезінде жедел улану туғызу қабілеті жоғары болып келеді. Оның есесіне суда жақсы еритін заттар аз концентрациясында ұзақ уақыт әсер еткенде суда ерімейтіндеріне қарағанда созылмалы улануларды тезірек тудырады, себебі ерігіштігіне қарай ағзаға көп мөлшерде түседі де биологиялық орталарда жиналады. Заттың майларда ерігіштігі оның ағзаға екі жолмен бір уақытта түсуіне байланысты улану мүмкіншілігін жоғарлатады. Оның үстіне майда еритін қосылыстар майларға бай тіндерде (бас миы, сүйек кемігі, бүйректер және т.б.) тез жиналады, және бұл мүшелерден баяу бөліне отырып, оларға айқын зиянды әсер етеді. Ағзада көпшілік еріткіштер еріткіштердің, өздеріне қарағанда улылығы аз немесе бірқатар жағдайларда улылығы жоғары қосылыстар түзіп, метаболизмдік айналымдарға ұшырайды. Ағзадан шығуы әр түрлі жолдармен жүреді. Кейбіреулері өзгермеген күйінде өкпе арқылы шығады, басқалары тотығу және тотықсыздану өнімдер түрінде немесе глюкурон және күкірт қышқылдарымен байланысқан күйінде бүйрек арқылы бөлініп шығады. Еріткіштердің улылық әсер ету сипаты олардың физикалық, химиялық қасиеттерімен анықталады. Бірақ бұл заттардың барлығының да дерлік, әсіресе майда еритіндерінің; жасуша мембраналарының өткізгіштігінің бұзылуына және нейрондардың постсинаптикалық мембранасында қозу толқынының пайда болу үрдісінің қиындауына байланысты наркотикалық әсері бар. Әдетте, еріткіштердің әсері тек орталық жүйке жүйесін ғана емес, сондай-ақ басқа да мүшелер мен жүйелерді қамтиды, бірақ уланудың клиникалық көріністерінде өзіндік ерекшеліктері болады, себебі бір жағдайларда бауыр мен басқа да ұлпалы мүшелердің басым түрде зақымдануы байқалса, басқа жағдайларда қан түзетін жүйенің немесе жүйке жүйесінің зақымдануы басымырақ болады. Кейбір еріткіштер тітіркендіретін, канцерогенді әсерге ие метгемоглобин түзушілер болып табылады, қабыну және аллергия сипаттындағы терінің зақымдануларын тудырады. Бензол. Өзіне тән иісі бар сұйық зат. Оның булары ауадан үш есе ауыр. Бензол улылығы жоғары болғандықтан еріткіш ретінде қолданылмайды, бірақ пластмассалар, синтетикалық каучук, бояғыштар, жарылғыш заттар, пестицидтер, дәрі-дәрмектер синтездеуде, мотор майының жоғары октанды құрамдасы ретінде кеңінен қолданылады. Бензол мен оның гомологтарын мұнайдан және көмірден ажыратып алу үрдісінде де жұмысшылар олармен байланыста болуы мүмкін Ағзаға бензол бу күйінде тыныс жолдарымен және тері арқылы (сұйық күйінде), сирек жағдайларда асқазан-ішек жолы арқылы түседі. Ағзада бензол, фенолдар және полифенолдар түзіп тотығуға түседі, бұлар глюкурон және күкірт қышқылдарымен байланысып бүйрек арқылы шығарылады. Бензолдың өзгеріске ұшырамаған бөлігі дем шығарған ауамен шығарылады. Жедел уланулар сирек кездеседі, негізінен апат жағдайларында, цистерналарды тазалағанда, жабық, нашар желдетілетін үйлерде жұмыс істегенде, сонымен қатар токсикомандар белгілі мақсатпен қолданғанда кездесуі мүмкін. Жеңіл жағдайларда алкогольден мас болу сияқты өтеді, ауыр жағдайларда көңілсіздік белгілерінің дамуына, маниакальды немесе делири жағдайы пайда болуына, тырысуларға, естен тануға ауысады және тыныс алу орталығы салдануына байланысты өлім жағдайымен аяқталады. Бензолдан созылмалы улануларға қан түзетін, жүйке, жүрек-тамыр жүйелерінің, сондай-ақ бауыр мен бүйректің басым зақымдануы тән. Сонымен бірге, өзгерістер басқа да жүйелер мен мүшелерде дамуы мүмкін. Бензолдан улану кезінде қан жүйесіне әсер етуі екі бағытта дамуы мүмкін: сүйек кемігінде қан түзілуінің басылуы (угнетение) және бензолдан уланудан лейкоздар дамуы түрінде. Гемопоэздің басылуы кезінде басында көбінесе ақ қан түйіршіктері қатарындағы элементтердің сапалық өзгерістермен бірге лейкопения анықталады, өзгерістердің мұндай ізбелестігі барлық уақытта міндетті түрде болмаса да содан кейін тромбоцитопения мен анемия қосылады, бірақ өзгерістердің мұндай ізбелестігі барлық уақытта да міндетті түрде бола бермейді. Мұрыннан, қызыл иегінен қан ағумен білінетін, тері астылық және шырышты қабық астына қан құйылулармен, ауыр жағдайларда жатырдан және ішектен қауіпті қан ағулармен көрінетін геморрагиялық диатез дамиды. Кейінгі кезеңдерінде дененің әр жерінде орналасқан септис үрдістері қосылады. Бензолмен байланысты (контакт) тоқтатқаннан кейін гемопоэз біртіндеп қалпына келеді: тромбоциттердің саны 2 жылдан кейін, лейкоциттер-10 жылдан кейін қалпына келеді. Уланудың айқын түрлері өте тұрақтылығымен ерекшеленеді, қалпына келуі қиын жүреді. Бензолдан созылмалы уланудың міндетті түрдегі компоненті орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайының бұзылыстары болып табылады, олардың ішінде ең ерте пайда болатынына неврастения және астеновегетативті көріністері жатады. Уланудың соңғы кезеңдерінде ауыр жағдайларында уланудан болған энцефалопатия түріндегі бас миының диффузды органикалық зақымдануы мүмкін. Бензолдан улану, сондай-ақ уланудан гепатит дамуына, ұйқы безінің сыртқа сөл бөлу қызметінінің, асқазан сөлі түзілуінің бұзылуына, сүйек тіндерінің құрылымы өзгеру құбылысына, остеопороз дамуына, майда ошақты склероз дамуына әкеп соғады. Терінің құрғақтығы, жарылуы, қышуы, гиперемия, ісінуі, көпіршікті бөртпелер дамуы сияқты терінің зақымданулары тән. Шындап көңіл аударуды қажет ететін жағдайдың бірі, бензолдың хромосомдық аберрация тудыратын қабілеті Бензолдың қолайсыз әсерінің алдын алу мүмкіндігі болса, оны технологиялық үрдісте қауіптілігі аз заттармен алмастырудан тұрады. Сонымен қатар, үрдістерді автомата өндіру, жабдықтарды герметизациялау, тиімді желдету ұйымдастыру міндетті түрде болып табылады. Жұмыс үйлерінде бензолдың ауадағы концентрациясына үнемі гигиеналық бақылау жасалынуы тиіс. Бензол 2- қауіптілік классына жатады. Оның ШРЕКм.б.р.-15 мг/м3, ал ШРЕКо.т. – 5 мг/м3 болады. Жеке басты қорғайтын заттар қолданылуы тиіс: жоғары емес концентрацияларында сүзгілі противогаздар, жоғары концентрацияларында – оқшаулаушы противогаздар қолданылады. Міндетті түрде еріткіштерді өткізбейтін арнайы киіммен жұмыс істеу, қолды қорғау керек. Қолды және арнайы киімдерді бензолмен жууға болмайды. Әйелдер мен жасы 18 толмаған адам, сонымен қатар орталық жүйке жүйесінің органикалық аурулары, айқын невроз және психикалық аурулары, барлық қан аурулары, соның ішінде этиологиялы әр түрлі екіншілік анемия, барлық геморрагиялық диатездермен ауыратындар, бауырдың, бүйректің, жыныс мүшелерінің созылмалы аурулары бар адамдар бензолмен байланыста болатын жұмыстарды істеуіне рұқсат етілмейді. Кезеңдік медициналық тексерулерді жүргізуге терапевт, невропатолог, көрсетілімдері бойынша басқа да мамандар қатысады. Жалпы қанды талдауы мен коагулограмма жасау міндетті турде жүргізілетін зертханалық зерттеу болып табылады. Бензин. Метанды, нафтенді, ароматты және қанықпаған көмірсутектердің қоспасы болып табылады. Бензиннің пайдалану саласы сан алуан: іштен жанатын қозғалтқыштар үшін жанармай ретінде, резина және лак-сыр өнеркәсіптерінде еріткіш ретінде, затты қоспадан айырып алатын зат (экстрагент) ретінде және т.б. қолданылады. Бензиннің буымен жұмысшылар оны тек нақты мақсаттарда қолданғанда ғана емес, сондай-ақ мұнай айратын зауыттарда бензин өндіруде де қатынаста болады. Бензин адам ағзасына өкпе арқылы, зақымданбаған тері арқылы және асқазан-ішек жолы арқылы түседі. Бензин майда жақсы ериді және жедел де, созылмалы да уланулар тудырады. Кішігірім жабық үйлерде бензинмен жұмыс істеген кезде, цистерналарды, бактарды тазалағанда, апат жағдайларында пайда болатын бензиннің ауадағы жоғары концентрациялары кезінде жедел улану өте тез дамиды, көздің, мұрынның шырышты қабықтарының тітіркенуіне, мас болу жағдайына, елестер дамуына, тырысуларға, естен тануға әкеп соғады және өте жоғары концентрацияларында (35000-40000 мг/м3) әп сәтте өліп кетуінеәкеп соғады. Созылмалы уланулар жүйке жүйесінің функционалды жағдайының қайтымды бұзылуларымен, диспепсиялық бұзылыстармен, айқындылығы аз қан аздықпен жүреді, теріге әсер еткенде – дерматитер мен экземалардың дамуы мүмкін. Бензинмен уланулардың алдын алу үшін, тиімді жергілікті және ауаны жалпы алмастыратын желдету жүйесімен жабдықталуы тиіс, тұйық кеңістіктерде жұмыс істеу және резервуарларды тазалау тек противогаздар киіп жүргізілуі тиіс. Бензинді ауызбен соруға кесімді түрде тыйым салынады, өйткені оны жұтып қойса, жедел гастроэнтерит дамуы мүмкін, ал тыныс жолдарына сорылуы арқылы қысқа уақыт аралығында уланудан ауыр плевропневмония дамиды. жүктеу/скачать 9,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|