ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 Әож 78(574)(075)

Жаяу Мұса

(1835-1929)

Х1Х ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ әншілік өнерінен елеулі орын алатын аты-шулы дарын иелерінің бірі – Жаяу Мұса. Оның есімі бір ғана әнші-композитор ретінде емес, қазақ даласындағы әлеуметтік теңсіздікке қарсы тұрған тұлға, әнші және күйші ретінде танымал.

Ақ сиса, қызыл сиса, сиса, сиса,

Қалмайды кімдер жаяу зорлық қылса.

Шорманның Мұстапасы атымды алып,

Атандым сол себепті Жаяу Мұса.

Ол кезде өнерпаз адам үшін қара жаяу жүру зор кемшілік болып есептелген. Бірақ Жаяу Мұсаның аты ел арасына жылдап тарап кеткен. Зерттеушілер Мұсаның ән мұрасымен қатар скрипка аспабын тартқанын жазады.

Жаяу Мұса 1835 жылы бүгінгі Павлодар облысы, Баянауыл ауданына қарасты елді мекенде дүниеге келіп, 1929 жылы 94 жасында қайтыс болған. Руы – арғын ішіндегі Айдабол. Әкесі Байжан майда щаруалармен шұғылданған қарапайым шаруа. Өз еңбегімен қатарынан кем болмаған. Жасында молдадан ескіше хат таныған. Оқу арқылы өмірдің мәнін ұғынып, білім жолына түскісі келсе де, жағдайы келмейді. Себебі әкесі тоқал алып, бәйбішесінен туған балаларына жете көңіл бөлмейді. Бозбала шағында Мұса Қызылжарға жол жүреді. Ондағы мәдени орта Мұсаны ширатып, орыс тілін меңгереді. Осында жүріп жинаған қаржысымен Омбыға сапар шегеді. Осы қалада бірнеше жыл тұрақтап, білім алған.

Жаяу Мұсаның музыкалық мұрасы өте бай. Ел арасына кеңінен танымал болған шығармалары да аз емес. Солардың қатарынан әлеуметтік тақырыпқа құрылған, ғұмырбаяндық сипаттағы туындысы – “Ақ сиса”.

Ақ сиса, қызыл сиса, сиса, сиса,

Жүрмейді кімдер жаяу зорлық қылса.

Байлары орыс, қазақ қашқын дейді,

Көрер ем қашқындықты күнім туса.

Боларсың сен де мендей, маған күлсең,

Ханзада, жауыздардан зорлық көрсең.

Есіңнен күлмек түгіл айрыласың,

Айрылып ел-жұртыңнан, қаңғып жүрсең, -

Әннің алғашқы екі жолы тұрақты болып, әннің атауын анықтауға қызмет істеп тұр. Ал мазмұнына келер болсақ, оның бір жағы әлеуметтік теңсіздік те, екінші жағы - ғұмырбаяндық мәлімет. Әннің музыкалық әуені көркем, оның ырғағынан қайсарлық рухын сезінуге болады.

Бір қарағанда ән жүрдек, тіпті көңілді болып көрінеді. Бірақ мазмұнынан әлеуметтік мәселелерді еркін аңғарамыз. “Аттыдан жаяу жүріп кек аламын, жігіттер, шамаң келсе, маған ұқса” деген жолдар соны аңғартады.

Жаяу Мұса әндері көптен жиналып келеді. Оның алғашқы үлгілерін А. Затаевич нотаға түсірген. Негізгі орындаушылары қатарынан есімдері белгілі әнші-орындаушылар Қосымжан Бабақов, Қали Байжанов, Жүсіпбек Елебеков, Әміре Қашаубаев, Қуан Лекеров, Салық Мусиндерді көруге болады. Сонымен бірге Жаяу Мұса әндерінің жеке үлгілерін Мұхтар Саматов, Қаныш Сәтпаев, Рахым Уәлиахметов сияқты қазақ зиялылары да жеткізген. Қ. Сәтпаев қазақтың көрнекті ғалымы болса, М. Саматов 20-жылдарғы қазақ оқымыстысы, ал Р. Уәлиахметов – жапон тыңшысы деген жалған жаламен айыпталған репрессия құрбаны, 30-жылдары қазақ әдебиетіне келген жас таланттардың бірі.

Жаяу Мұса әндері 1959 жылы жеке жинақ болып жарық көрді. Оларды нота жазуына түсірген Б. Ерзакович те, құрастырған белгілі өнер қайраткері М. Майчекин болатын. 1985 жылы композитор әндерінің барынша толық нұсқасы “Ақ сиса” деген атаумен басылып шықты. Құрастырып, музыкалық редакциясын жасаған З. Қоспақов. Оған Жаяу Мұсаның 65 әні және 5 күйі енген. Көптеген әндер бірнеше нұсқада берілген. Ойласатын, пікірлесетін, әлі де анықтай түсетін тұстары да жоқ емес.

Мысалы, жинақта “Ақ сиса” әнінің төрт түрлі нұсқасы жарияланған. Алғашқы екі нұсқасы өзара жақын, ал соңғы 3-4 түрлері алшақтау, олар сирек орындалады. Өкінішке орай алғашқы екі нұсқа нота жазуына дәл түспеген. Бұл, ең алдымен, әндердің өлшеміне қатысты пікір. Әннің бірінші нұсқасының негізгі өлшемі – 3/4. Ал, әннің ырғақ-өлшемін мұқият тексерер болсақ, оның 2/4 өлшеміне құрылғанын аңғару қиын емес. Оны әннің екпін жүйесі де дәлелдеп тұр.

Ән халық шығармаларына тән үлгіде көрінеді, негізгі шумағының музыкалық әуені екі рет қайталған: А-А. Бірінде ән сөз мәтінімен орындалса, екіншісі - “гек-кай, гек-кай, гек-кай, ги-ги-гай” деп келетін қайырым. Осы белгі композитор әндерінің басым бөлігіне тән. Онда ән әуені толық қайталанады. Әннің 2, 4 түрлерінде осы қайырма жоқ. Әннің музыкалық әуені жоғарғы тұрақпен басталып, бірте-бірте төмен түседі. Әннің қарапайым пішімі мен әлеуметтік сарыны оның ел арасына кең таралуына ықпал еткені анық. “Ақ сиса” – Жаяу Мұса әндерінің ең танымал әрі көркем үлгісі.

Жаяу Мұсаның “Баянауыл”, “Гауһар қыз”, “Жуан аяқ”, “Ләйлім”, “Сұрша қыз”, “Толқыма” сияқты әндері ел арасына кең тараған, көркемдігі де жоғары. Олардың тақырыптары XIX ғасырдағы қазақ өмірінен алынып әнге қосылған.

Жаяу Мұса Байжанов шығармалары Қазақстан композиторларының күрделі шығармаларына арқау болып келеді. Өзінің “Біржан-Сара” операсында композитор М.Төлебаев оның “Гауһар қыз”, т.б. әндерін пайдаланды. Жаяу Мұсаның есімі мен әсем әндері қазақ музыка өнерінің тарихынан елеулі орын алады.

«Қыз өссе - елдік көркі» деген қазақ мақалының төркіні де осыған саяды. Бұл пікірдің "Қорлан" әніне де қатысы бар. "Қорлан кімнің әні? Оның көркемдік қуаты неде" - деген сауалдардың жауабын анықтау үшін әннің өзіне үңіліп көрелік.

Бір қыз бар Маралдыда Қорлан ғайын,

Табиғат берген екен күн мен айын.

Мұратқа іздеген жан бәрі-ау жеткен,

Дариға, арманым көп не қылайын?

Ахау арман,

Құсни Қорлан

Екі-ай бағлан,

Екеуі-ай, туған екен бір анадан.

Әннің мәтіні аңғартып тұрғандай, бұл аты-шулы әнші-композитор Естай Беркімбайұлының әні. Әннің негізгі шумағы 3-4-4 болып келетін қара өлең үлгісіне негізделген. Қайырмасы дәстүрлі поэзиялық өлшемнен даралау тұрған өзінше бір түйін. Оның көркемдік-композициялық мақсаты - ойды қорыту.

Әннің айтар идеясы - мақсаттылық. "Мұратқа іздеген жан бәрі жеткен" деген автор ойы қазақ халқының ертеден келе жатқан ой-пікірлерімен салалас әрі сабақтас.

Әннің көркемдік қуаты неде? Ол тыңдаушысын несімен баурап алады? Өзге лирикалық әндермен салыстырғанда бұл әннің басты ерекшелігі неде?

Бұл сауалға жауап беру үшін әннің стиліне, құрылымына тоқталу қажет болады. Бұл реттен әннің ладтық-мақамдық құрылымы, музыкалық-интонациялық, ырғақтық жүйесі, т.б. ерекшеліктері талдануға тиіс.

"Қорлан" әнінің ладтық-мақамдық арқауы - эолиялық мақам. Бірақ оның дыбыс ауқымы әдеттегі 7 басқыш емес, одан әлдеқайда көп: ундецима шеңберінде. Осы кезге дейін нота жазуына түскен үлгілерінде әннің өлшемі өзгеріп отырады. Демек оның өлшемі мен ырғақтық жүйесі әлі де анықтай түсуді қажет етеді. Себебі қазақ поэзиясы - силлабикалық өлшем. Ол тұрақты түрде қайталанатын 11 буынды (3-4-4) өлшемге құрылады. Поэзиялық құрылымы тұрақты болып келетін әннің музыкалық өлшемі неге қайта-қайта өзгере береді? Осының сырын қалай түсінуге болады?

Осы кезге дейін қазақ әндерін зерттеп келген музыкатанушылардың негізгі кемшілігі осы мәселеге жете мән бермеуінде. Олай болса, "Қорлан" әнінің ырғақтық жүйесін халық поэзиясына тән өлшемге сай қайта қарау қажет болады.

Ән әуенінің көркемдік келбеті мен сырлы сымбаты неде? Бұл стиль мәселесіне қатысты сауал. Осы реттен күн ілгері айтылған пікір ретінде мыналарды түйіндеген болар едік.

1. 
   Ән – лириканың қуатты да көркем үлгісі. Оның терең лирикалық
   

2. 
   Ән әуенінің ерекше тұсы – музыкалық әуеннің 3 - басқыштан 5 - басқышқа қарай қозғалып, 5 - басқыштан соң ладты анықтайтын 6 - басқышқа тірелуі.
   

Әннің құрылымы тұсында түрлі пікірлер болған. Мысалы, Б. Ерзакович оны үш бөлімді, тіпті рондо типтес ән деген. Бірақ бұл пікір әлі де анықтауды қажет етеді. Рондо - еуропалық классикалық музыкаға тән құрылым. Оның қазақ халық музыкасында болуы мүмкін емес. Болды деген күнде оның көркемдік себептерін тарихи-мәдени байланыс шеңберінде дәлделдеу қажет болады. Ал Б. Ерзаковичте мұндай тарихи-ғылыми салыстырулар жоқ. Сондықтан әннің құрылымына келгенде біз мына пікірді ұсынамыз. Ән куплеттік құрылым түзегендіктен, екі түрлі бөлімнен құралады. Онысы - қайталау.

Әннің ішкі құрылымына келер болсақ, ол негізгі бөлігі мен қайырмасынан тұрады. Яғни, ән дәстүрлі әуен және қайырмаға құрылған. Бұл - әннің экспозициясы. Мұнда негізгі әуен-саз, яғни әннің басты сарыны көрсетілген. Бірақ одан әрі қайырмасы емес, тағы да әннің негізгі шумағы қайталанған.

Әннің кульминациясы да осы жерде. Екінші жолы ән өзінің шарықтау шегіне шығып, ең жоғарғы логикалық даму биігіне көтеріледі. Тек содан соң барып әннің қайырмасы келеді. Ол да биік регистр емес, керісінше ортаңғы диапазонда естіледі. Барлық тұста қайталау принципі басты орында тұрады. Осы шеңберде композитор бірқатар көркемдік ерекшеліктерге қол жеткізген.

Жалпы ән әуені бірде жоғары, бірде төмен бағышталып, алма-кезек дамиды. Бұл бір ғана лирикалық әндер емес, жалпы қазақ музыкасына тән құбылыс. Екінші жағынан, бұл әннің ерекшелігі де осында. Мысалы, Біржан, Ақан әндері ә дегеннен ладтың ең жоғарғы басқышына көтеріліп, ақындық-мелодиялық формула құрайды. Ал, "Хұсни Қорлан" әнінде оның ізі де жоқ. Себебі мұнда әуен біркелкі, бірте-бірте дамып, өзінің логикалық кульминациясына жетеді.

Әннің шарықтау шегі де ерекше. Ол децима интервалы шеңберінде көрінеді. Мұндай бірте-бірте даму принципі кез келген әннен байқала бермейді. Бірақ кульминация әнде өткінші құбылыс ретінде көрінеді.

Әннің даму принципіндегі мына ерекшеліктерді атап айтуға болар еді. Біріншіден, ән әуенінде қайталау басым. Оның алғашқы бастамасы үнемі қайталауға құрылған. Тек үшінші жолы ғана ән әуені жоғары көтеріліп, артынан қайта төмен түседі.

Ән - куплеттік қайталауға құрылған шығарма. Оның жалпы дыбыс ауқымы да пәлендей кең емес. Осы шеңбердің өзінде Естай есте қаларлық әсем де көркем ән шығарып, көркемдік қуаты жойқын шығарма берген. Бұл - шеберлік.

Қазақ халқының лирикалық әндерінде "Хұсни Қорлан" секілді адамның жан-дүниесіне әсер ететін, терең лирикалық әндер көп емес. Оның сырын біз әннің авторлық белгісінен де іздейміз.

Айта берсек, бұл әннің атауы да ерекше. Мұндағы Қорлан – қыз есімі болса, құсни – сұлу деген мағынаны білдіреді. Автордың сұлу деген қарапайым эпитет орнына тыңдарманға тосын хұсни деген араб сөзін алуы да талғампаздық белгісі.

Бұл - дәстүрлі лирикалық әндер шеңберінен шығып жатқан, өзіндік болмысы айқын, айтар ой-сезімі терең туынды. Осы белгісі бұл әнді ғасырдан ғасырға жетелеп, біздің заманымызға әкелген.

Жалпы, қазақ халқының лирикалық әндері – сұлулық пен әсемдік энциклопедиясы. Ондағы негізгі сарын – қазақ қызының көркем бейнесі.

Соңғы ән жинағының алғашқы антологиядағы өрескел қателерді көшіріп басуына қарағанда қате пікірлер жалғасып барады. Сол себепті бұл бағыттағы кейбір мәселелерді қазақ халқының ән мұрасымен байланыстыра сабақтауға тура келеді.

Ең алдымен, халқымыздың ән мәдениетінде «төңкеріс» жасап, оның ғасырлар бойы жасалған рухани қазынасына қол салғандардың мақсаты не? Бұл бағыттың фольклортану ғылымына енгізер теориялық жаңалығы қайсы? Халық әндерін жеке шығарушыларға үлестіру – сол әндердің фольклорлық сипатын теріске шығару, қазақ халқының көркем шығармашылығына шек қою, тұсау салу болмақ.

Бұрын ел қазынасы қатарында бағаланып, орындалып жүрген шығармаларды өмірде ізі жоқ жандардың иелігіне көшіру – қазақ фольклорындағы лирикалық ән жанрының тамырына балта шабумен пара-пар іс. Мұның аты ұлттық мәдениетіміздің, одан қалды елдігіміздің тұтастығына нұқсан келтіру болып шығады.

Бір өкініштісі, бұл басылым талқыға салынбай, жасырын ұсталып, осы күйінде жарыққа шығып кеткен. Соған қарағанда үлкен «қызығушылық» танытқандар да болған секілді. Енді, міне, жаңа ұрпақ жалған мәліметтер негізінде жетіле бастағанда бұл мәселеге тағы да оралуға мәжбүр болып отырмыз.

Қазақ халқының лирикалық әндер тудырғанына үлкен шек қойып, олардың бәрін тек авторлық туындылар санатына қосқандардың нендей дәлел-айғақтарға сүйенгені белгісіз. Антологияның алғы сөзінен көңілге демеу боларлық дерек таппай, барлық жауапкершілікті өзге мекемеге аудара салған жолдарды ғана кездестірдік. Онда: «...бұл әлі ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеліп тұжырымдалған жоқ. Ол – М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жұмысы» (3, 10-б.),-деп жазылыпты.

Анығын айтар болсақ, тарихта болғаны әлі күнге күмән тудырып жүрген Сегіз сері, Нияз сері есімдерін қазақ даласын қара жаяу аралап шыққан А. Затаевич атамаған да, естімеген де. Ол ел арасын аралаған 20-жылдары Қазақстанның солтүстік аймақтарын мекендеген халыққа Біржан сал, Ақан серілер белгілі болып, Сегіз сері, Нияз серілердің есімдері беймәлім болғаны ма? А. Затаевичтің жүздеген корреспонденттерінің арасынан Сегіз сері, Нияз сері деген есімдерді естіген, болмаса әнін орындаған бірде-бір кісінің болмауы қалай? Ол Қазақстанға келгенде заман әлі тыныш болатын. Сол себепті кейін «халық жауы» атанған кісілердің орындауында да ән-күйлер жазып алып, олардың есімдерін көрсеткен. Арғы жердегі Жаяу Мұса, Мұхит, Ақан сері, одан қалды Кеңес өкіметі қырын қараған Кенесары, Наурызбай, Әбілқайыр, Б. Қаратаев, Е. Алдоңғаров, Г. Бөкейханов, М. Сералин, Е. Әбілқайыров, Б. Күлеев, Н. Манаев, Бейімбет, Сәкен, т.б. толып жатқан есімдерді көрсеткенде, Сегіз сері, Нияз серілерді неге атамасқа? Бұл есімдерді сызып таста, аттарын атама деп ешқандай саяси цензура А. Затаевичтің қолын қаққан емес. Көптеген халық таланттарының аузынан бір әнді Сегіз сері шығарыпты, тым құрыса орындапты деген сөздің шықпауы күдікті үдете түсері анық. Бір кездері ешбір дәлел-айғақсыз айтылып, жазылып кеткен келеңсіздіктерден арылып, А. Затаевич, А. Жұбанов, Б. Ерзакович, З. Ахметов, Б. Уахатов, т.б. көптеген ғалымдар арқауын тартқан ғылыми танымға табан тірегеніміз жөн.

Бұл жинақтың басты кемшілігі – қазақ фольклорындағы бүтін бір жанрды жоққа шығаруында. Былайша айтқанда, қазақ халқы тұрмыс-салт әндерін ғана тудырып, өнердің архаикалық сатысында қалып қойған болып шығады. Сол себепті фольклор туындыларының стадиялығын білдіретін, көркемдігі жоғары лирикалық әндер тудыра қоймаған.

Халық шығармашылығындағы фольклорлық дәстүрге тұсау салып, авторлық арнаны басты орынға қоятын мұндай бағытпен ымыраға келу қиын. Лирикалық әндер әрі фольклорлық, әрі авторлық негізде дамыған жанр болса, олардың өзара айырмасы да жоқ емес.

Мысалы, аталған антологияның алғашқы томында «Гауһар тас» пен «Қамажай» Сегіз серінің әндері ретінде аталған. Бірақ бұл екі шығарманың бір-бірінен айырмасы көкпен мен жердей. Оны қарапайым тыңдаушы да аңғарады.

«Гауһар тас» - қазақ лирикасының көркем де керемет бір үлгісі. Оның әуен-саз құрылымы да күрделі: А-А-А-В-В1-Д. Ал «Қамажай» болса орындауға жеңіл, ойнақы ән. Би жанрына да жақындығы бар. Құрылымы: А-В, А-В. Бұл әндердің ладтық-мақамдық арқауы да, әуендік-ырғақтық жүйесі де, образдау құралдары да бір-біріне мүлде сай келмейді. «Оймақ ауыз», «жазық маңдай», «ажарың ақ түлкідей», «әсемсің жүйрік аттай мойын бұрған» деп келетін теңеу-эпитеттерді «Қамажай» әнінен кездестіру қиын. Бірі терең сезімге құрылса, екіншісі жеңіл, ойнақы шығарма. Көзге ұрып тұрған осы айырмашылықтарын ескермеу – халық әндерінің табиғатын жете білмеу болып шығады.

Осы «Гауһар тас» әні бүгінде әр түрлі әдеби мәтіндермен жарияланып жүр. Б. Ерзакович жазып алған нұсқада:

Қарағым, қара көзім, қайтейін мен,

Дертіме бір күн дауа боларсың сен.

Зіннаттың ғұланданың раушанындай,

Бейхабар қалдым, сәулем, қасіретіңнен,-

деген жолдар болса, келесі бір басылымнан:

Нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай.

Анаңнан сені тапқан айналайын,

Күлім көз, оймақ ауыз, жазық маңдай!,-

деген жолдарды оқимыз. Қазақ фольклорындағы лирикалық жанр мен авторлық лирикалық әндердің көркемдік-стильдік ерекшеліктері бізде арнайы зерттеле қойған жоқ. Б. Ерзакович, М. Ахметова секілді музыкатанушылардың еңбектерінде қазақ халқының ән мұрасы фольклорлық және авторлық болып жіктелмеген. Олар жалпы қазақ әндері деген тұрғыдан келіп, мәселені тұтас қарастырған. Соның салдарынан көптеген қайшылықтардың туып отырғаны да жасырын емес. Бері келе Ақан сері туындысы санала бастаған «Қараторғай» мен «Маңмаңгер», «Құлагер» әндерінің стильдік және көркемдік ерекшеліктеріне келсек, алғашқы шығарманың авторлық сипатынан гөрі фольклорлық табиғатының басым.

Ең алдымен, халық әндері мен халық композиторларының шығармаларын жинап, бастыру ісінде елеулі олқылықтардың орын алып отырғанын айту керек. Қайсыбір әндердің иесін анықтауға келгенде түрлі деректердің аралас-құралас жүретіні де жиі кездесетін жайт. Сонда жинақтан жинаққа көшіп жүрген қателіктер қашан түзелмек?

Қазаққа жақсы мәлім «Қараторғай» әнінің онға жуық нұсқалары бар. Бірақ соның ішінен «Келеді қараторғай қанат қағып» деп басталатын әнді ғана Ақан сері туындысы санаймыз да, өзгелеріне жете мән бермейміз.

Бұл әннің «Құс болсаң жібектен бау тағар едім» деп келетін көркем нұсқасы да бар. Ол да танымал шығарма. Бірақ осы әннің табиғатына келгенде бірде «Сырдың Қараторғайы», бірде Үкілі Ыбырайдың әні деп келеміз. Яғни бірде фольклор, бірде авторлық туынды болып бағалануда.

Екіншіден, Үкілі Ыбырайдың «Гәкку» (1995) әндер жинағына енген «Қараторғай» мен Б. Ерзаковичтің «Қазақ халқының ғашықтық әндер антологиясы» (1994) атты басылымына кірген «Қараторғай» әндері тағы бар. Олардың әуені ортақ болса да, мәтіндері өзге. Үкілі Ыбырай нұсқасы:

Шаш алмас жасық темір қайрағанға,

Томар су суат бермес жайлағанға.

Белің бу тәуекелге, ей, жігіттер

Жазудан қайғы келмес ойлағанда,-

деп басталса, Т. Ибрагимова орындап, Б. Ерзакович нота жазуына түсірген «Қараторғай» әнінің мәтіні одан бөлек:

Болғанда қасың қара, шашың сүмбіл,

Нұр тартып көктемінде ашылар гүл.

Қолымды қайтсемдағы жеткіземін,

Сайраған қапастағы сен бір бұлбұл.

Осыған жуық дәлсіздікті Біржан әндерін қамтыған «Ләйлім шырақ» пен Абай әндерінен құралған «Айттым сәлем, қалам қас» жинақтарынан да кездестіреміз. Алғашқысының 121-беті мен соңғы басылымның 67-бетіндегі «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» әндерінің әуені де, мәтіні де бірдей. Еш айырмасы жоқ. Соған қарамастан ән екі жинаққа екі түрлі автордың шығармасы ретінде енген. Бірінде әнді 1938, екіншісінде 1939 жылы Б. Ерзакович жазып алған деп көрсетілген.

Мәселе жазып алу мерзіміндегі дәлелсіздіктерде ғана емес, ән иесіне қатысты келеңсіздіктерде. «Ләйлім шырақ» жинағының соңынан берілген түсінікте әннің Абай сөзіне шығарылғаны айтылған. Бұл да күмәнді мәлімет.

Абайтану ғылымында Крыловтан аударған бұл өлеңнің 1898 жылы жазылғаны дәлелденген. Бұл кезде Біржан (1831-1894) жарық дүниеден өтіп кеткен еді. Оның «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» деген өлеңге ән шығаруы мүмкін емес. Оның үстіне халықтық-фольклорлық дәстүрде өзге ақындардың мәтініне ән шығару үрдісі болмаған. Бұл кейінгі құбылыс. «Ләйлім шырақ» жинағында басылған әнді «Айттым сәлем, қалам қас» жинағының түсініктерінде алғаш рет жарияланып отыр деп көрсету де қателік. Абай әндері санатына қосылған «Есіңде бар ма жас күнің» композитор Сыдық Мұхамеджановтың төлтума романсы екенін де ескерген жөн.

Ақан сері әні саналып жүрген «Кербез сұлу» (12) мен Ыбырайға телінетін «Көкшетау» - бір ән. Қ. Жүзбасов пен З. Қоспақов оны С. Сейфуллин туындысы ретінде атаған. Мұндай кемшіліктерді бір ізге түсірмей болмайды.

Б. Ерзакович жазбаға түсірген ғашықтық әндер жинағына енген «Ахахау, арман» мен «Ақбақай» әндерінің ән-әуені де ортақ. Бірін Б. Артықова, екіншісін Т. Ибрагимова орындаған бұл шығармалардың айырмасы тек поэзиялық мәтінінде. Алғашқысы:

Көзіңнен айналайын күлімдеген,

Қадірің бірге өскен соң білінбеген.

Ахахау,арман-ай,

Құмармын саған жалған-ай,-

деп басталса, соңғысы:

Ат қайда Ақбақайдай шаппай желген,

Қыз қайда құдашадай көзі күлген.

Алыстан ат арылтып келгенімде,

Айтқызбай еш адамнан өзі келген,-

деген кәдімгі «Ақбақай» әні.

Осының бәрі халық әндерін жинап, бастыруда елеулі кемшіліктердің орын алып отырғанын аңғартады. Мұндай келеңсіздіктер халық әндері мен халық ақын-композиторларының әндерін жинап бастыруда, зерттеп-зерделеуде тиянақты текстологиялық жұмыстардың атқарылмай отырғанын аңғартады. Соның салдарынан бір ән түрлі атаумен және әр түрлі авторлардың шығармасы саналып, құрастырушыларды да, көпшілік оқырманды да тұйыққа тіреумен келеді. Осы себепті ән жинақтарын дайындауды мамандарға тапсыру жағын ескеру керек сияқты.

Осы тұста тағы бір ойдың ұшын шығаруға болады. Ол – фольклор туындыларының көп нұсқалығы (варианттылығы). Халық тәжірибесіне келгенде ән-әуеннің тұрақты, ал әдеби мәтіннің өзгермелі болатынын да ескеру қажет. Көне ән үлгілерінен белгілі бір музыкалық әуеннің поэзиялық мәтінге бекітілуін кездестіру қиын. Музыка әуені әннің белгілі бір нәрсеге бағышталуына бекітілген. Бір әуеннің әр түрлі мазмұндағы әндерге арқау болуы соның айғағы. «Қараторғайды» біресе халық әні, біресе Ақан сері әні деп жүруіміздің сыры да осында. Оның түбірінде фольклорлық процесс ерекшеліктерін ескермеуден туған келеңсіздіктер жатыр.

Қазақ фольклорындағы ән жанрының жиналу, зерттелу, жариялау ерекшеліктерінен сөз еткенде дәстүр жалғастығын табуда ма? – деген мәселе туады. Әр халықтың ғасырлар бойы жасалған дәстүрлі өнері мен сырттан қабылдаған мәдениеті болады. Екеуінің өскен топырағы, қоректенген нәрі екі басқа. Сыртта өсетін пальма, бамбук секілді экзотикалық ағаштарды бізге әкеліп егудің пәлендей сөкеттігі жоқ. Бірақ олар тамыр алып, көктеп кетсе құба-құп. Бірер жыл, бәлкім одан да көп мерзім сарғайып-мұңайып тұруы мүмкін. Бірақ сазға біткен қарағаштай бой алып, жапырағы жайқалып, жан-жағындағыларға көлеңке, пана болуы екіталай.

Мәселенің түбірі ұлттық мәдениетке барып тіреледі. Мәдениет дегеніміз – дәстүр. Тек дәстүрге енген құбылыс қана мәдени үрдіс аясында таныла алады. Демек сырттан келген ән-ырғақтардың ұлттық мәдениетіміздің құрамдас бір бөлігіне айналуы үшін, ең алдымен, дәстүрге енуі шарт.

Дәстүр – этнографиялық құбылыс. Оның белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігі, этникалық санасына жат құбылыстарды қабылдауы қиын. Сондықтан бүгінгі қазақ әндерінің дені батысқа ауып барады деп аса қаймығудың қажеті шамалы. Бірақ мұны бүгінгі таңдағы барлық әндерге қатысты пікір деп ұғынуға болмайды. Олардың арасында дәстүрге негізделген, ұлттық табиғаты танылатын туындылар да аз емес. Олар бірте-бірте ел құлағына сіңіп, дәстүрге еніп келеді.

Мысалы, өз кезеңіне қояр болсақ Ш. Қалдаяқов әндерінің ұлттық арқауы айтарлықтай айқын болмауы мүмкін. Себебі оның шығармалары өзінен бұрынғы «Ақ көгершін», «Бейбітшілік туы берік қолда», «Шолпан», «Қазақ вальсі» секілді әндерден өзгешелеу. Шәмші дәстүрлі бір шумақты халық әндеріне өзгеріс енгізіп, екі бөлімді құрылымды орнықтырды. Сөйтіп негізгі шумағы мен қайырмасы бар әндер қалыптасып, дәстүрге енді. Оның үстіне Шәмші әндеріне тән үш үлесті өлшем де қазақтың ән мәдениетіне етене жақын емес-тін.

Бірақ ел құлағына енген Шәмші шығармалары қалың қазақ жастарын толғанта, тебіренте білді. Олардың көркемдік қуаты мыңдаған бозбалалар мен бойжеткендеріміздің жан сезіміне терең әсер етіп, нәзік сезімге табындырды. Бұл әндер жалғыз Шәмшінің емес, бүкіл қазақ жастарының сезіміне айналды.

Міне, авторлық шығарманың дәстүрге еніп, халықтық сипатқа ие болуы дегеніміз осы. Шәмшінің әндері дәстүрге енді, ел оларды жылы қабылдады. Сол себепті ұлттық ән мәдениетіміздің ажырамас бір бөлігіне, заңды жалғасына айналды. Дәл осы пікірді Е. Хасанғалиев, Ә. Бейсеуов, С. Байтереков, тағы басқалардың бірқатар әндеріне қатысты айтуға болар еді. Алғаш әр түрлі ізденістерде болған К. Дүйсекеевтің кейінгі әндері де халықтық дәстүрге келіп құйылған арнаға айналуда.

Қазақ ән өнерінің келешегі неде? Ол қандай бағытта дамуы керек? Әр мәдениеттің өсіп-жетілетін өз топырағы болатыны белгілі. Бүгінде сөз бола бастаған менталитет – ұлттық нәр, ұлттық сипат, ұлттық болмыс содан туады. Өзіндік болмысы мен сипаты жоқ мәдениет ел, халық, мәдени дәстүр шеңберінен тыс қалыптасатын құбылыс сияқты. Оның ғұмыры ұзақ болмайды. Негізгі мақсат – ұлттық сипаты айқын мәдениетімізбен әлемдік сахнаға шығу болуға тиіс. Ол үшін венгер (хұн, мадияр, қыпшақ) халық рапсодияларын әлемдік деңгейге көтерген Ф. Лист, половец (қыпшақ) ән-әуендерін «Князь Игорь» операсына арқау еткен И. Бородин секілді ірі композитор-суреткер, шебер драматургтер керек. Біз әлемдік деңгейдегі өнер жанрларынан қашып жүргеніміз жоқ. Опера, балет, симфония, ұлттық музыка ерекшеліктерінен туған симфониялық поэма мен симфониялық күй, концерттік, камералық шығармалар – бәрі де бізде бар. Бірақ солардың қайсысы халықаралық деңгейге көтеріліп, әлемдік сахнадан берік орын алып отыр. Бетке ұстап жүрген «Біржан-Сара» операсының өзі тек орыс тілінде ғана баспа көрді. Е. Рахмадиевтің «Құдаша-думан», «Дайрабай» атты симфониялық күйлері секілді әлемді елең еткізіп жатқан көркем шығармаларымыз да көп емес.

Бүгінгі егемендік жолына түскен қазақ өнерінің болашағын батысқа еліктеуде деп білетіндердің дені мемлекеттік тілге шорқақ, ұлттық дәстүр, ұлттық мәдениет дегеннен бейхабар жандар болып келетіні де жасырын емес. Бесігінде ұлттық мәдениет уызына жарымаған баланың өсе келе оған бет бұруы, әрине, екіталай.

Әр елдің өзіндік кескін-келбетін танытатын – ұлттық дәстүрі. Оның өзгелер үшін тосындылығы да, маңыздылығы да осында. Айталық, 1925 жылы Парижге барған Әміренің өнеріне француз халқының таң-тамаша болғаны белгілі. Егер оның орнына бір скрипкашы барғанда не болар еді? Ең алдымен француз тыңдаушылары қазақ халқының төл музыкалық мәдениетінің жоқтығына, оның тек Еуропа мәдениетіне еліктеу деңгейінде екеніне көз жеткізер еді. Одан әрі небір шебер скрипкашыларды көрген талғампаз көрермен орнынан тұрып кете бермесіне кім кепіл?

Демек бір ғана батыс музыкасын игерумен ұлттық мәдениетіміздің өрісін кеңейту қиын. Бұл екі түрлі дәстүр, екі түрлі стиль, айта берсек екі түрлі дүниетаным жүйесі: бірі – христиан, екіншісі – ислам мәдениеті аясында қалыптасқан құбылыс. Біз болсақ бір-бірінен этножағырафиялық әрі тарихи негізде дараланған осы арналарды мәдениет әлемінде тоғыстырамыз деп келеміз. Бұл пікірдің астарынан саяси ой іздеудің қажеті шамалы. Айтайын дегеніміз – адамзат баласы жасаған тарихи-мәдени құбылыстарды үлкен біліктілікпен игеру мәселесі.

Халықтық дәстүр – ұзақ қалыптасатын, бірақ тұрақты құбылыс. Алпысыншы жылдарғы Шәмшінің әндерін айтпағанда, Т. Рахымның «Алтайдың ар жағынан келген ару», К. Дүйсекеевтің «Қарағым-ай», Б. Тілеуханның «Елім менің», Т. Шапайдың “Дариға-дәурен” әндерінің де ел жүрегіне жол тапқаны анық. Алғашқылары лириканың жаңа үлгісі болса, соңғысы – халық дәстүрінен тамыр тартқан туынды. Барлығының да тыңдаушыларын бірде елжіретіп, бірде бойындағы елдік рух-санасын оятып әсемдік әлеміне жетелей жөнелетін көркемдік қуаты бар. Қазақ әндерінің дамып, жетіліп келе жатқанын білдіретін белгі осы. Оны бір орнында тұрақтап қалған, «шеңбері тар ұлттық деңгей» деп түсінуге әсте болмайды.

Өз халқының өнерін ескілік деп қабылдайтындарға Батыс Еуропа мәдениетіне неге сын көзімен қарамасқа? Олардың мақтап-мадақтап жүрген классиктері (Моцарт, Бетховен, Шопен, т.б.) – ХVІІІ-ХІХ ғасыр тұлғалары. Одан бері бір ғасырдан астам уақыт өтті. Осы мерзім ішінде Еуропа музыкасының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі қайсы? Импрессионизм, экспрессионизм деген ағымдардың жетістігі неде? Прогрестік сипаты қайсы? Оны біздің тыңдарман қауым неге жете білмейді? Біле қалған күнде неге терең қабылдап, кең көлемде насихаттамайды?

Асылы жылтырағанның бәрі алтын емес деген сөздің негізі бар. Батыс Еуропада туған классицизм мен романтизм әлемдік мәдениеттен берік орын алса да, өзгелері тәжірибе, ізденіс деңгейінде көрінеді. Олардың әлемдік классика санатына қосылуы, барлық елдерге таныс әрі түсінікті болуы әлі мәлімсіз. Бәлкім экспрессионизм ағымын қабылдау процесі жүріп жатқан да шығар. Бірақ оның біздегі көрінісі айтарлықтай емес.

Прогресс бір елге, бір аймаққа ғана тән ұғым емес. Оның көрінісі әр елден байқалуға тиіс. Бірақ соның бәрі бірдей шын мәніндегі прогрессивтік сипатқа ие бола алмайды. Тәжірибе, ізденіс, еліктеулердің бәрі бірдей дәстүрге ұласа бермейді.

Мәдениет – ментальдік құбылыс. Өнердің ұлттық, аймақтық сипатын айқындайтын белгі сол. Бірақ оны спорт (бокс) түрлерімен салыстыруға әсте болмайды. Оның екеуі екі түрлі категориялық ұғымдарды құрайды. Айта берсек, бокс өнерін Геракл дәуіріндегі Олимп ойындары да білмеген. Ол келе-келе туған спорттың классикалық үлгісі. Яғни, опера, симфония сияқты сала. Оны біз де қабылдадық және тәп-тәуір дамытып келеміз.

Ұлттық өнерімізге деген енжарлықтың тууын кейбір қазақ басылымдарының бұл мәселеге жеткілікті дәрежеде ой бөлмеуінен де іздегеніміз жөн. Жаңа ғасырдың бас кезінде «Қазақ әдебиеті» газеті (2002, № 37) А. Сейдімбек, Б. Тілеухан және Т. Мұхамеджановтардың мәдениет туралы пікірлерін басып, өзекті тақырыпты сөз етті. Мәселенің өзі болмаса да, өзегін аңғарып қалдық. Бірақ жалғыз жапырақ қағаздың үлкен ойға тамызық бола алмасы тағы бар. Тақырыпты «Мәдениет пен «сауық-сайранды» шатастырып жүрген жоқпыз ба?» деп емес, бүгінгі қазақ өнерінің даму тенденцияларына қарай бұрған дұрыс болар еді.

Арқауын жыраулық дәстүрден тартқан лирикалық әндер – қазақ мәдениетінің биік белесі, шарықтау шыңы. Оны қазақ халқының ортақ қазынасы деп қабылдаған ләзім. Фольклорлық дәстүр аясында жеткен ән үлгілерін авторлық туындылармен шатастырудың негізінде таным таяздығы жатқан болса, лирикалық әндердің әсем де көркем үлгілерін жеке тұлғаларға бейімдеу – ұлттық тұтастығымызға жасалған қиянатпен тең. Сондықтан халық әндерін ұлттық мұра, ұлттық қазына қатарында бағаласақ ежелден келе жатқан сара жолымыздан көз жаза қоймасымыз анық.

ХАЛЫҚТЫҚ КӘСІБИ-АСПАПТЫҚ МУЗЫКА
XIX ғасырда әншілік өнермен қатар аспаптық музыка да айрықша қарқынмен дами бастады. Бұл кезеңде қалың көпшілік тек әдеби мәтіні бар ән-жырларды емес, сонымен бірге таза аспаптық музыка үлгілерін де ұғынатындай дәрежеге жетті. Мұның өзі қазақ музыкасының жаңа белеске көтерілгендігінің белгісі еді.

Қазақ музыкасындағы ірі мәдени құбылыстардың бірі – қобыз, сыбызғы, әсіресе домбыра күйлері болса, бұл салада көрінген халық композиторларының есімдері де аса қомақты. Бұл реттен көне қобыз сарындарын жеткізуші Ықылас, оның әуен-саздарын домбыра аспабына түсірген Сүгір, жалпы шертпе күй өкілдерін алғаш атау керек сияқты.

Қобыз сарындары – архаикалық музыка көрінісі. Олардың көркемдік ерекшеліктері де, тақырыптары да, образдары да өзгеше.

Сыбызғы күйлері де қазақ халқының аспаптық музыкасының бастауында тұратын мәдени құбылыс. Оның әсем үлгілері бізге сыбызғышы Сармалай арқылы жеткен.

Сыбызғы – көне музыкалық аспап. Оның үлгілері башқұрт, татар, түрікмен (қарға түйдік) халықтарында кездесетін болса, сыбызғыны көне түркілік аспап ретінде тануға толық негіз бар. Қазірде сыбызғы күйлері композициялық, көркемдік тұрғыдан жан-жақты зерттелуде.

Домбыра – қазақ халқының классикалық музыкалық аспабы. Х1Х-ХХ ғасырдағы халық музыкасы негізінен осы домбыра аспабымен тікелей байланысты. Құрманғазының күрделі техникаға құрылған ұшқыр күйлері, Дәулеткерейдің әсем лирикаға негізделген терең сезімді саздары, Тәттімбет, Сүгір, Төлеген Момбековтердің әсем үн мен терең сезімге бөлейтін саздары домбыра аспабын биік деңгейге көтеріп, жалпыхалықтық сипатқа ие болғызды.

Х1Х ғасырдағы қазақтың аспаптық музыкасы – халықтық кәсіби музыканың биік шыңы. Оны игеру арқылы бүгінгі қазақ музыка мәдениетінің даму тенденцияларын да жете аңғаруға болады.
Ықылас Дүкенұлы

(1843-1916)

Ықылас - қобызшылар әулетінен шыққан өнерпаз. Зерттеушілердің көрсетуінше, арғы аталарының түсіне ақ сақалды абыз еніп, "қобыз сенің жеті ұрпағыңа дейін тарайды" депті-міс. Осы сөз шындыққа айналып, оның әкесі де, атасы да қобыз тартқан екен.

Ықылас – оғыз заманынан бастау алатын Қорқыттың қобызшылық дәстүрін жалғастырушы. Әрине, бұл екі аралықта көптеген қобызшылардың болғаны да анық. Қазақ фольклорында Қойлыбай, т.б. қобызшылардың есімдері аталады. Бірақ олар туралы толымды мәліметтер, бізге келіп жеткен күй сарындары жоқ.

Ықылас жеткізген қобыз күйлерінің сарыны көне, атаулары әр алуан. «Айрауықтың ащы күйі», "Ерден", "Жалғыз аяқ", "Жезкиік", "Кертолғау", «Қазан», «Қорқыт» сияқты күйлерінің басым көпшілігіне ортақ сарындар бар. Олар әр күйдің басы немесе орта тұсында естіліп, аталған күйлерді бір-біріне жақындастыра түседі.

Қобыз күйлерінің образдық әлемі сан салалы болып келеді. Олардан көне заманның лебі есіп, сонау Қорқыт заманындағы оқиғалар да елес беретін сияқты. Ықылас күйлерінің бір жағы табиғат құбылыстарымен байланысты болса, екінші жағы эпикалық сарында көрінеді. Мысалы, «Қасқыр», «Аққу» - табиғат құбылыстарын суреттесе, "Қамбар", "Қазан", "Шыңырау" күйлері көне эпос образдарымен байланысты. "Кертолғау" күйінен де көне заманның исі шығып тұр.

Ықыластың күйшілік мұрасы сөз болғанда, оның ата-бабаларының бақсылықты үрдіс еткенін де ескеру қажет. Бақсылар қобызды қасиетті аспап санап, оны айна, сылдырмақпен жасаулаған. Олардың қолындағы қобыз – адам мен аспан арасына байланыс орнататын құпияға толы аспап. Осы себепті қобыз күйлері де қасиетті саналған.

Ықылас ұрпағына қонған қобыз дәстүрі өзінің жалғасын тауып отырған. Ашай, Әбікей, Сүгірлер - қобыз сарындарын кейінгі ұрпаққа жеткізген өнерпаздар. Ашайдың қобыз өнері туралы кезінде С. Сейфуллин жазған болса, Сүгір – Ықылас күйлерін қобыз аспабынан домбыраға түсірген өнерпаз. Ал Әбікей болса Дәулет Мықтыбаевтың әкесі Әупік қобызшыға ұстаз болған адам. Дәстүр жалғастығының бір көрінісі - осы.

Әбікей Ықылас күйлеріне жаңа үн, өң беріп тартқан. Оны Дәулет Мықтыбаевтың "Әбекең арқалы қобызшы еді. Шабыты келіп отырғанда тартқан күйлерін ұзақ шалып, құбылта түрлендіріп жіберетін. Онысымен Ықылас күйлерінің бағын ашып, шырайын келтіре түсетін» деген сөзінен аңғарамыз.

Ықылас дәстүрін жалғастырушылар Ашай, Әбікей, Сүгірлер болса, олардың өнерін мирас еткен Дәулет Мықтыбаев пен Жаппас Қаламбаев болды.

Сармалай

(1835-1885)

Сармалай Қазақстанның батыс аймағындағы музыка мәдениетінің өкілі. Оның сыбызғы аспабындағы орындаушылық өнері ата-бабаларынан келе жатқан дәстүр. Оның әкесі өте шебер сыбызғышы болған деседі. Алғашқы ұстазы өз әкесі болса, кейінгісі Сабыр есімді сыбызғышы. Аспапты шебер меңгерген Сармалай енді өзі де күй сарындарын шығара бастайды. Оның шағын туындылары туған жер табиғатына, жан-жануарлардың тыныс-тіршілігі мен тылсым сырларына арналған. Оның эпикалық сарындағы күйлері бірде жеке адам, бірде жан-жануарлар тағдырын суреттейді.

Зерттеушілердің анықтауынша, Сармалай сыбызғы аспабына өзгеріс ендірген үлкен реформатор. Ол өзіне дейінгі үш тесікті аспапты жетілдіріп, алтауға жеткізген. Мұның өзі аспаптың дыбыс шығару мүмкііндігін кеңейтіп, онда орындалатын музыкалық шығармалардың көркемдік-образдық әлемін молайта түскен.

Қазақ музыкасында сыбызғышылар аз болмаса керек. Бірақ солардың көпшілігінің есімдері де, орындаған күйлері де бізге жетпеген. Ал Сармалай күйлерін бізге жеткізген сыбызғышы Ысқақ Уәлиев. Ол қазақтың кәсіби музыка өнерінің дамуына белсене араласқан филармония әртісі, ірі конкурстардың жүлдегері. Қазақ еліне танымал сыбызғышы Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапты.

А. Жұбанов алғаш осы Ысқақ Уәлиевтің орындауында Сармалай күйлерін нота жазуына түсірді. Сол негізде Сармалайдың "Ақсақ құлан, "Бұлбұл", "Жетім қыз", "Қара жорға", "Қоңыр бұқа", "Нар идірген", "Сансызбай", "Шал бүркіт", т.б. күй мұрасы қазақ музыкасына мөлдір бір бұлақ болып қосылды.

Сармалай еліміздің батыс аймақтарына танымал тұлға. Оның күйлері кезінде Орал, Орынбор жағына кең тараған болса, бүгінде қазақ музыкасының алтын қорына еніп отыр.

ТӨКПЕ КҮЙ ДӘСТҮРІ

Қазақ халқының аспаптық музыкасы негізгі екі салаға жіктеледі. Кезінде А. Жұбанов оларға төкпе және шертпе күйлер деген атау қолданған болатын. Мұны толыққанды жанрлық анықтама ретінде қабылдауға болмас, бірақ ғалым күйлердің көркемдік табиғатына біршама жақын келген. А. Жұбановтың басшылыққа алғаны күйлердің орындалу тәсілі болатын.

Қазақ күйлерінің арналы бір саласы – кең ауқымды, жылдам да жойқын желіспен орындалатын төкпе күйлер. Батыс Қазақстан аймағына тән, әдетте домбыраның қос ішегінде қатар тартылатын күйлер табиғаты А. Жұбанов, П. Аравин, Н. Тифтикиди, Ә. Мұхамбетова, Т. Жұмалиева, т.б. тарапынан жан-жақты зерттеліп келді. Домбыра аспабының дыбыс көлемін толық қамтитын бұл күйлерді дәстүрге енген аспаптық импровизация ретінде де бағалауға болады.

Батыс Қазақстанның күй дәстүріне қатысты зерттеулер кейінгі кездері де бой көрсетіп келеді. Айталық «қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» (2005) атты бірнеше авторлар атынан жарық көрген кітапта қазақ халқының аспаптық музыкасы, ондағы жанрларға қатысты тараулар бар. Дегенмен осы еңбекте бұрыннан мәлім деректерді қайталау басым. Дәлсіздіктері де жоқ емес: Янгикент – Яншкент, Нышан абыз жаздырған он бір күйдің саны тоғызға түсіп қалған, Вельяминов-Зернов, И. Аничковтар жазып алған Қорқыт туралы аңыз Ш. Уәлихановқа телініп кете барған. Күйлерге берілген жанрлық анықтамалар (аңыз, тарихи, тұрмыс-салт, лирикалық, т.б.) да айтарлықтай сәтті көрінбеді. Күйдің ең басты элементі – музыкалық үн-әуені назардан тыс қалған. Күй – музыкалық құбылыс десек, оның жанрлық ерекшелігін анықтайтын да музыкалық сарыны мен әуені.

Төкпе күй дәстүрі – қазақ музыкасының аймақтық ерекшеліктерін байқататын аса қымбат мәдени-музыкалық мұра. Оларды терең игеру әрбір болашақ маманның негізгі міндеті болып табылады.

Құрманғазы Сағырбайұлы

(1823-1896)

Қазақ халқының ғасырлар бойы жасалған рухани-мәдени мұрасы жиналып, зерттеліп, ғылыми оралымға еніп келеді десек те, бұл танымдық процесті аяқталған іс деп айтуға болмас еді. ХІХ ғасыр жағдайында дәл осы салада аса ірі белестерге көтерілгеніміз де бар. Күйшілік өнердегі Құрманғазы, Дәулеткерей секілді біртуар тұлғалардың көрінуі соның дәлелі. Бүгінде ренессанстық құбылыс аясында бағаланып отырған осы тарихи-мәдени өрлеудің шоқтығы биік жұлдыздарының бірі – Құрманғазы Сағырбайұлы (1823-1896).

Құрманғазының ғұмырбаяны мен шығармашылығы төңірегінде жүргізілген ізденістер аз болған жоқ. “Қазақтың 500 ән-күйі” (1931) атты музыкалық-этнографиялық жинағында А. В. Затаевич оның бірқатар елге танымал күйлерін жазып алып, нотаға түсірген еді. Сол кезден бастап күйші шығармалары өнер зерттеушілерінің назарынан бір түскен емес.

Құрманғазы мұрасының көрнекті зерттеушісі академик А. Жұбанов десек, өзінің “Қазақ копозиторларының өмірі мен творчествосы” (1942), “Құрманғазы” (1968), “Ғасырлар пернесі” (1975) секілді көлемді де күрделі еңбектерінде ғалым күйшінің ғұмырбаянына қатысты көптеген тың тарихи мәліметтер келтірген болатын. Солай да болса күйші шығармашылығының әлі де анықтайтын, зерттей түсетін тұстары аз емес.

Басқа жағын қоя тұрып, ең алдымен, оның өмірбаянына қатысты дау-дамайларды еске салсақ та жеткілікті. Бұл мәселе бізде әбден шатасқан. Сонау 40-жылдарғы А. Жұбановтың Құрманғазының өмір сүрген кезеңіне байланысты даталары бүгінде ескірген. Осы жағдай көптеген анықтамалықтардан да орын альп келеді. Мысалы, “Абай” тұлғалық энциклопедиясында Құрманғазының туылған жылы 1818, ал құлпытасында 1806-1879 жылдар көрсетілген деп жазылған. Бұл аз десек, бүгінде кітап дүкендерінде тұрған “Қазақ елінің ұлы ғұламалары” атты сурет-альбомда да Құрманғазы 1806 жылы туылған деп көрсетілген. Осыған кезінде қолымызда жүрген бес теңгеміздегі композитор өміріне байланысты датаны қосар болсақ, мәселенің мән жайына қаныға түскендей боламыз.

Бұл айтқандарымыз дауылпаз күйшінің бір ғана ғұмырбаянына қатысты қайшылықтар. Мұндай келеңсіздіктердің ізі оның күйшілік мұрасынан да табылары сөзсіз. Соңғы жылдары Құрманғазының өмір сүрген жылдарына байланысты жаңа мәліметтер табылып, ұлы сазгердің 175 жылдығы республикамызда екінші қайтара тойланып өтті (Жауырұлы Теңдік. Құрманғазы ғұмыры – 1823-1896 // Түркістан. – 9-15 қазан, 1996).

Кезінде А. Жұбанов Құрманғазы күйлерінің көркемдік, стильдік ерекшеліктері хақында біршама ой-пікірлер қалдырды. Алайда ол кездегі ізденістердің көбіне ел аузындағы аңыз-әңгімелерге негізделгені бар. Мұны сазгердің мұрасын жинап, зерттеудің алғашқы кезеңі дейміз. Өз кезеңі үшін мұндай зерттеулердің маңызы болса да, олар Құрманғазы шығармашылығының қыры мен сырын толық ашып көрсете алмады. Бұл маңызды мәселеге күйші-орындаушылардың да қосқан үлесі айтарлықтай болмағаны жасырын емес. Танымдық-теориялық толғаныстардың орнына құрғақ мақтау мен мадақтау, баяндау мен бағалауға құрылған пікірлердің бел алуы тарихи танымымызды шектеп, күйшілік өнерімізді ментальдік құбылыс аясында түсінуге мүмкіндік тудыра қоймады. Мұның астарында тарихи танымның таяздығы жатқаны күн санап айқындалып келеді. Құрманғазы шығармаларын жинап, зерттеу ісі болса әлі күнге сол эмпиристік деңгейінен көп ұзай алмай келеді. А. Жұбанов, Б. Байқадамова, З. Қоспақов секілді бірер мамандардың ізденістері теңізге құйған тамшыдай болып, ел назарынан тыс қалуда.

Осындай себептердің салдарынан Құрманғазы күйлері ғылыми танымның жаңа деңгейінен зерттелмей келеді. Мұның өзі оның күйшілік мұрасының негізгі сипаттарын саралауға кедергі болуда. Ең бастысы, сазгер туындылары қазақ халқының ХІХ ғасырдағы көркем ойлау келбетінің жарқын бір көрінісі, биік белесі ретінде бағаланбай отыр. Осы аз ғана талаптардың өзі Құрманғазы мұрасының бүгінгі күн талаптарына жауап беретін зерттеулерді күтіп тұрғанын байқатуға тиіс.

Күйші шығармаларының белгілі бір тарихи оқиғалармен сабақтастығы туралы кезінде А. Жұбанов жазды. Алайда оның негізгі нысанасы әр күйдің қайда, қалай туғаны жайлы болғандықтан, мәселе ел аузындағы аңыз-әңгімелерге барып тірелген-ді.

Күй аңыздары - фольклор жанрының бір саласы. Алайда фольклор емес, авторлық шығармаларға, әсіресе өмірде ізі, еңбектері қалған анық тарихи тұлғаға келгенде оның қосар анықтығы айтарлықтай мол әрі бағалы болмаса керек. Осының салдарынан 70-жылдарға дейінгі ізденістер концептуалдық ой деңгейіне көтеріле алмаған-ды.

Бүгінде сазгердің қай күйі қай сапарында, өмірінің қай кезеңінде шыққан дейтін анықтамалық мәліметтердің ғылыми танымға қосар жаңалығы бола қоймаса керек. Оның бәрі талай рет сөз болып, жан-жақты қарастырылды. Сол сияқты Құрманғазы күйлерінің көркемдік ерекшеліктерін күй әуенінің жоғары көтерілуі немесе төмен құлдырауымен түсіндірудің де күні өткен. Бұл да кешегі күннің еншісіндегі, ғылымның сәби кезеңіне тән мәселе. Сондықтан Құрманғазы күйлерінің көркемдік-стильдік ерекшеліктерін ашуға өресі жетпейді.

Қазірде Құрманғазы күйлерін ғылымның жаңа деңгейінен зерттеудің күні жетіп отыр. Тек осы негізде ғана оның төлтума шығармаларының фольклорлық келбеті – варианттылығы, музыкалық тілінің туу, даму ерекшеліктері – стадиялығы, жалпы күйшілік өнерге тән белгілері – типологиясы, сол секілді күйлердің бірде ру, ел, бірде кісі, енді бірде жер-су атауларына негізделуінің сыр-сипаттары толығырақ ашылып, таным тереңдей түспек.

Осы деңгейден келер болсақ, Құрманғазы шығармашылығындағы күні бүгінге дейін арнайы сөз болмай келген мәселелердің бірі – халық композиторы тудырған күйлердің тарихи-ономастикалық сипаты. Бұл реттен оларды этнонимдер, топонимдер және антропонимдер деп үш салаға жіктейміз.

Мұның алғашқысына ел арасына кең тараған, үш бірдей варианты мәлім “Адай” күйін жатқызар едік. Орындаушылары – Қали Жантілеуов (1-түрі), Дина Нұрпейісова (2-түрі) және Науша Бөкейханов (3-түрі). Осылардың арасынан кең насихатталып жүргені – Қ. Жантілеуов нұсқасы. Ел аузында бұл күйді Құрманғазы адай еліне қонақ болып түскенде шығарыпты дейтін аңыз-әңгіме бар. Солай да болса А. Жұбанов күйді сазгер еліне, оның қайсар ерлігіне арнаған болу керек деген.

Бір ерекшелігі, алғашқы нұсқасы ел арасына кеңірек тараса да, күйдің екінші вариантының құрылымы, әуен-сазы одан марқалау. Қ. Жантілеуов вариантының типтік сипаты басым болса, Дина нұсқасының стильдік ерекшелігі үстем. Мұның алғашқысынан Құрманғазы ғана емес, қазақтың күйшілік дәстүріне тән өзге де белгілерді кездестіруге болады. Күйдің екінші вариантында сақталған мақамдық ерекшеліктер мұнда толық жойылған. Мұны біз Дина жеткізген нұсқадағы мақамдық, көркемдік иірімдер, әуен-саздық өрнектеулерге қатысты айтып отырмыз. Күйдің мақамдық, жалпы композициялық құрылымына тән ерекшеліктері оның музыкалық-этникалық сипатына да сәуле түсіріп тұр. Бұл тұста “этникалық” деген анықтаманы біз үш түрлі деңгейде қатар қолданып тұрғанымызды еске сала кетпекпіз: біріншісі – музыкалық интонацияның этникалық сипаты; екіншісі – ладтық-мақамдық арқауының этникалық негізі; үшіншісі – күй атауының этникалық келбеті.

Осы орайда “Адай” күйінің барлық нұсқаларындағы ладтық-мақамдық жүйені саралап көрелік:

1. Эолиялық (ре) – фригиялық (си) – миксолидиялық (ре) – эолиялық (ре).

2. Эолиялық (ре) – фригиялық (ре) – эолиялық (ля) – лидиялық (до) – эолиялық (ре).

3. Фригиялық (ля) – эолиялық (ре) – дориялық (ре) – фригиялық (ля).

Біздің пайымдауымызша, бұл үш түрлі ладтық жүйенің күрделісі әрі марқасы – Дина нұсқасы. Оның көне күйлерге тән мақамдық арқауы, музыкалық тілі, еркін де өзгермелі өлшемге құрылған ырғақтық желісі, қазақтың классикалық күйлерінде сирек кездесетін интервалдық жүйесі (әлді үлестегі ұлғайтылған кварта, т.б.) бұл вариантты күйдің көне үлгісі ретінде қабылдауға негіз бола алады.

Асылы белгілі бір күйдің көнелігі оның ел арасына таралу дәрежесімен өлшенбесе керек. Бұл пайымдауымыздың күйдің көркемдік жүйесіне де қатысы болуға тиіс. Жалпы алғанда үш варианттың да тақырыптық желісінде өзара ұқсастықтар жоқ емес. Демек күйді бірде адай елінің күйші қызы, бірде сол қызға арнап Құрманғазы шығарған деп орағытқаннан гөрі оны этникалық сана аясында туған шығарма ретінде қабылдағанымыз жөн болар еді. Осы негізде оның “Адай” болып аталуының сыры да ашыла түсері хақ.

Құрманғазының “Ақбай”, “Төремұрат”, “Байжұма”, “Назым” секілді антропологиялық атауларға негізделген шығармалары да баршылық. Олар бірде елге қиянатшыл Ақбайдың Әбубәкіріне, бірде Төремұрат батырға, бірде Назым қызға, бірде Байжұма есімді күйшіге арналған. Күй атаулары антропологиялық арнада көрінсе де, бұл шығармалардың көркемдік-композициялық, образдық әлемі әрқилы.

Сазгердің 1837-1847 жылдар арасындағы Исатай-Махамбет көтерілісіне арналған туындылары да бар. Солардың әрі елеулісі, әрі қуаттысы – “Кішкентай”. Жеке дауыста баяу ғана басталатын шығарма келе-келе күрделеніп, түрлі биіктіктегі дыбыстардың қарсыластырылуы арқылы драматургиялық тартысқа құрылған шарықтау шегіне де жетеді. Анық Құрманғазы шығармаларына тән тақырыптық толқулар мұнда да елеулі.

Бұл тұста Құрманғазы Бөкей ордасында болып өткен бүліншіліктің куәгері ретінде танылса, “Кісен ашқан”, “Түрмеден қашқан”, “Побескі”, “Қайран шешем”, “Перовский марш”, “Қызыл қайың” секілді ғұмырбаяндық күйлері оның патша үкметі тарапынан қуғын-сүргінге түскенін байқатады.

Құрманғазы шығармаларының арасында көркемдік келбеті мен образдық әлемі жағынан дара туған туындысы – “Көбік шашқан”. А. Жұбанов бұл шығарманы да Исатай-Махамбет көтерілісімен байланыстырады. Бірақ оған нақты дәлел келтіріп жатпайды. Бір анығы, “Көбік шашқан” Құрманғазының өзге күйлеріне көп ұқсай бермейді. Толып жатқан әсем де сазды шығармалар берген күйшінің бұл туындысы тұңғиық терең ой, философиялық толғау рухындағы күй-реквием. “Сарыарқа”- ұшқыр музыкалық ой мен асқан шеберліктің шыңы десек, “Көбік шашқан” – ұстамдылық пен налу, күйіну мен қайғырудың аса бір қаралы әрі көркем үлгісі. Мұны шығарманың ладтық арқауы да растай түседі. Бірде дориялық (соль), бірде эолиялық (соль), бірде иониялық (соль) мақамдардың алма-кезек ауысуына негізделген шығарманың басты ерекшелігі осы ладтық арқауында.

Әрине, Құрманғазының “Бас Ақжелең”, “Ұзақ Ақжелең”, “Серпер”, “Терісқақпай”, “Жігер”, “Ақсақ киік”, т.б. толып жатқан суреттемелік-бағдарламалық, қазақтың күйшілік дәстүрінде орныққан, көбіне орындаушылық шеберлікті меңгеруге бағытталған шығармалары да баршылық. Мысалы, “Ақжелең”, “Байжұма”, “Ақсақ киік” – күйшілік өнерге ортақ атаулар. Осылармен аттас шығармаларды әркім-ақ жазған. Олай болса мұны күйшілік үрдіске тән назиралық дәстүр ретінде танығанымыз жөн. Орта ғасыр поэзиясындағы бестік (“Хамса”) секілді, күйшілік өнерімен танымал болу үшін әрбір шебер осы тақырыпқа күй шығарып, өзінің талантын байқататын болған. Бұл ұқсастықтың сыры шығармалардың тақырыптық-образдық әлемінде емес, тек атауларының типологиялық сипатында болатын. Яғни музыкалық өнердегі назираның поэзиядағы үрдістен айырмашылығы да осында еді.

Сонымен қазақ халқының аты-шулы өнерпазы, дауылпаз күйші Құрманғазы Сағырбайұлының күйшілік мұрасын біз мынадай тарихи-танымдық арналарға жіктеген болар едік:

1. 
   Этноним атауы негізінде туған шығармалары (“Адай”).
   
2. 
   Тарихи оқиғаларға орай туған туындылары (“Кішкентай”, т.б.)
   
3. 
   Қазақ даласының ұлылығын музыка тілімен бейнелейтін күйлері (“Сарыарқа”, “Алатау”, т.б.).
   
4. 
   Тарихи-ғұмырбаяндық шығармалары (“Кісен ашқан”, “Түрмеден қашқан”, т.б.)
   

Осы негізде барып Құрманғазы шығармаларының стильдік, көркемдік, қолтаңбалық ерекшеліктерін саралауға жол ашылады. Тарихи желіге қойып қарастырар болсақ, сазгер шығармаларының варианттық жіктелуі де, типологиялық ерекшеліктері де, стадиялық келбеті де айқындала түсері хақ.

Құрманғазы күйлерінің тарихи-этникалық сипатын айқындайтын белгілерге шығармаларының ономастикалық арқауын да жатқызамыз. Оларды біз этнонимдік, антропологиялық және топонимдік туындылар деп жіктейміз. Бірі - ел, бірі - кісі, бірі - жер-су атауларына құрылған шығармалар. Осыған сазгердің пейзаждық-суреттемелік және бағдарламалық шағын да күрделі, көркем де келбетті күйлерін қосар болсақ, дарын иесінің көркемдік әлемі одан әрі кеңейе түспек.

Құрманғазы күйлерінің басты ерекшелтерінің бірі тарихилығында десек, оның музыкалық-интонациялық жүйесіне тән синтаксистік құрылымын, түрлі көркемдік тәсілдерін олардың қалыптасу кезеңдеріне сай қарастыру міндеті де туады. Бұл тұста терең теориялық, ғылыми-әдістемелік ізденістерге жол ашу қажет.

Құрманғазы күйлерін бір ғана оларға қатысты аңыз-әңгімелер негізінде емес, ладтық-мақамдық, тақырыптық, пішіндік-құрылымдық, көркемдік негізде зерттеу қажет. Сонда ғана оның қазақ халқының күйшілік өнерінен алатын тарихи орны анықталмақ. Диалектикалық таным теориясында: “Человек есть в высочайшей степени историческое существо. Человек находится в историческом, и историческое находится в человеке. Между человеком и “историческим” существует такое глубокое, такое таинственное в своей первооснове сращение, такая конкретная взаимосвязь, что разрыв их невозможен” (Бердяев Н.А. Смысл истории, 1969, 23-24-б.), - деген ғылыми қағида болса, дәл осы анықтаманы Құрманғазының күйшілік мұрасына да қолдануға болар еді.

ХІХ ғасырдағы қазақ Ренессансының ұлы тұлғасы Құрманғазы Сағырбайұлының күйшілік өнері – ұлттық мәдениеттіміздің тарихи белестерін айғақтайтын, көркемдік келбетін сипаттайтын, образдық әлемін саралайтын шығармалар. Олар бізде дәл осы белгілерінің тарихи бірлігімен, тарихи-генетикалық тектестігімен һәм тарихи-этникалық арқауымен де қымбат

Дәулеткерей Шығайұлы

(1820 – 1887)

Қазақ халқының аспаптық музыкасының қалыптасу кезеңдерін сөз еткенде Батыс Қазақстандағы төкпе күй өкілдерінің бірі – Дәулеткерей Шығайұлының орны ерекше. Ол төкпе күй аймағында бола тұрып терең сезімді лирикалық сарын тудырған талант иесі. Дәулеткерей есімімен қазақ музыка өнерінде түрікмен тақырыбы пайда болғаны да аян. Оның “Көрұғлы” атты күйі қазақ-түрікмен байланысының куәсі іспетті.

Дәулеткерей шығармашылығын алғаш зерттеген ғалым – А. Жұбанов. Өзінің 1942 жылы жарық көрген “Қазақстан композиторларының өмірі мен творчествосы” атты еңбегінде зерттеуші Дәулеткерейдің ғұмырбаянына қатысты бірқатар тың деректер келтірген болатын. Кейін оны тереңдете түсіп, күйші-композитордың шығармаларын нота жазуына түсіріп бастырды (1961).

Одан бергі кезеңде Дәулеткерей шығармалары жан-жақты зерттеліп келеді. П. Аравин “Даулеткерей и казахская инструментальная музыка Х1Х века”(1984) атты арнайы еңбек жазды. Басқа да зерттеулер аз емес.

А. Жұбановтың анықтауынша, Дәулеткерей 1820 жылдар шамасында Бөкей ордасына қарасты Қарамала деген жерде жарық дүние есігін ашқан. Әкесі Шығай Дәулеткерейді Бөкей хандығына қарасты елді билейтін әкім болады тәрбиелеген.

Дәулеткерейге дейін Батыс Қазақстанда төкпе күй дәстүрі қалыптасқан еді. Оның домбыра аспабында күй шығара бастауы XIX ғасырдың 40-жылдарына сай келеді. Өз күйлері арқылы елге қадірлі болған Дәулекерейге халық Бапас деген ат берген.

Осы кезеңде туған көркем шығармаларының бірі - “Қосалқа” күйі. Оған кезінде А. Затаевич жоғары баға берген. А. Жұбановтың жазуынша, бұл күйде қос алқасы теңселіп қос шелекпен су алып келе жатқан сұлу қыз кейпі суреттелген.

Дәулеткерейдің “Қоңыр”, “Керілме”, “Ысқырма”, “Бұлбұл”, “Қыз Ақжелең” секілді толып жатқан күйлері бар. Олардың басым бөлігіне қатысты А. Затаевич өз ойларын қалдырған. Мысалы, А. Затаевич “Қоңыр” , “Керілме” күйлерін жанға жайлы “элегия” деп атаған.

Дәулеткерейдің көркем күйлерінің бірі – “Бұлбұл”. Бұл табиғатқа еліктеуден туған күй. Оның музыкалық үні бұлбұл құстың сайраған дауысын салуға бейімделген. Төкпе күй дәстүрінде осы тектес шығармалар аз емес. Оған Қазанғап шығармалары куә.

Дәулеткерей шығармалары көбіне тұрмыстық тақырыптарға құрылып, жеке тұлғаның басынан өтетін оқиғаларына немесе астындағы атына бағышталған. Мысалы, оның “Желдірме” атты күйі ат желісін суреттесе, “Қыз Ақжелең” – сұлу қыз, “Қоңыр” – эпикалық сарын, “Керілме” - әсемдік әлемдерінен хабар береді..

Дәулеткерей – лирик. Ол домбыраны кәсіп етпесе де, осы аспап арқылы өзінің көңілге түйген ой-толғамдарын көпшілікке жеткізіп отырған. Оның лирикасы ел тіршілігімен тығыз байланыста көрінеді. “Салық өлген” сияқты күйінен драма элементтерін де аңғаруға болады.

Дәулеткерей – төкпе күй дәстүріне түрікмен сарындарын енгізген күйші. Осы негізде туған “Түрікмен күйі” немесе “Көрұғлы”, “Көнек қашқан”, “Таштит” сияқты шығармалары қазақ музыкасына жаңа фригиялық мақам мен интонация әкелген туындылар болды.

Дәулеткерей шамамен 1887 жылдары дүниеден қайтқан. Оның артында қалған көркем шығармалары бізге кейінгі орындаушылар арқылы жеткен. Солардың қатарында замандасы Әлікей, өз ұлы Салауаткерей, Дина, әсіресе Науша және Махамбет Бөкейхановтарды атауға болады. Төкпе күй дәстүрінің бұл екі шебері А. Затаевичке көптеген күйлер жаздырған.

Дәулеткерей Шығайұлы XIX ғасырдағы қазақтың кәсіби-аспаптық музыкасында көрінген ірі тұлға. Ол төкпе күй дәстүрін дамытып, оған тосын тақырып, көркемдік әлем және интонациялар енгізген өнерпаз. Халық композиторының көркем күйлері Қазақстан композиторларының кәсіби шығармаларына арқау болып келеді. Олар “Абай”, “Ер Тарғын”, “Қыз Жібек”, “Төлеген Тоқтаров” операларында, басқа да аспаптық шығармаларда қолданыс тауып келеді.

Әр жылдары Әзидолла Есқалиев, Қали Жантілеуов, Рүстембек Омаров секілді домбырашылар Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің сүйемелдеуімен Дәулеткерей күйлерін шебер орындап келді.

Дәулеткерей – қазақ халқының Х1Х ғасырдағы халықтық кәсіби-аспаптық музыкасының көрнекті тұлғасы. Оның күйлері қазақ музыкасын байыта түскен қымбат та көркем мұра.

Қазанғап

(1854-1921)
Қазақ халқының күйшілік өнеріне елеулі үлес қосқан халық композиторларының бірі – Қазанғап. Оның шығармалары төкпе күй дәстүрінде көрінеді.

Қазанғап Тілепбергенұлы Арал аймағындағы Құланды түбегінде (қазіргі Ақтөбе облысы, Шалқар ауданы) туылып, Ақбауыр (Айшуақ) деген жерде қайтыс болған. Шығармалары Батыс Қазақстандағы күйшілік өнер аясында көрінсе де, композитордың өзіне ғана тән көркемдік-образдық, музыкалық-суреткерлік өрнектері де айқын.

Қазанғап бала кезінен күйге құмар болады. Өсе келе Төреш, Орынбай, Құрманияз, Үсен деген күйшілерден дәріс алып, шеберлігін арттырады. Бертін келе елге танымал күйші болып, артында сексеннен астам шығармалар қалдырған. Композитордың “Зар күйі”, “Бекеттің жыр-күйі”, “Ноғайлының жыр-күйі” атты шығармаларында ноғайлы заманының оқиғалары қамтылса, енді бір парасы “Ақжелең” топтамасын құрайды. Олар: “Ақжелең” (1-2 түрі), “Күй шақырған Ақжелең”, “Орынбай - Ақжелең”, “Тентек Ақжелең”, “Домалатпай Ақжелең”, “Бұраң бел Ақжелең”, “Кербез Ақжелең”, “Серпер Ақжелең”, “Бұлбұл Ақжелең” және тағы басқалары.

Ақжелең – Батыс Қазақстандағы күйшілік өнерге тән образдық әлем. Қазанғап солардың санын 62-ге жеткізіп, ел арасына кең насихаттаған. Қазақ музыкасындағы 62 Ақжелең деген ұғым көбіне осы Қазанғап шығармаларымен байланысты айтылады.

Қазанғап күйлерінің келесі бір керемет белгісі – дыбыс еліктеушілік рухындағы суреттемелік күйлері. Композитордың “Көкіл”, “Қайт-қайт”, “Қиту-қиту”, “Торы жорғаның бөгелек қақпайы”, “Торы аттың көкіл қақпайы”, “Шымырауыл құс” атты көркем шығармаларының образдық әлемі ерекше. Қазанған күйлерінің орындаушылық ерекшеліктері де осы күйлерінің көркемдік әлемінен туындайды. Шығармалары оң және теріс бұрауда қатар орындалады. Оның күйлеріне ілме қағыс, сүйретпе қағыстар тән. Қазақ күйлеріндегі мазмұн мен түр бірлігі бұрын Құрманғазының “Аман бол, шешем, аман бол” атты шығармасынан таныс болса, Қазанғаптың “Қайт-қайт”, “Қиту-қиту” атты шығармалары да осы ізде көрінеді.

Қазанғап күй әуендерін құйқылжыта орындай білген шебер өнерпаз. Алғашқы музыкалық әуенді бірте-бірте құбылтып, түрлендіріп дамыту, орындау ерекшеліктерінен туындайтын тәсілдермен өрнектеу – Қазанғап шығармаларының басты белгілерінің бірі. Бұл белгілер қазақ күй өнеріндегі ерекше құбылыс болып табылады.

Қазанғап шығармаларының арасында ерекше тұратыны – “Маңғыстау” күйі. Мұны адай еліне барғанда шығарған деседі. Сол сапарында түрікмен сарындарын да естіп қайтқан.

Қазанғап сөз қадірін білген жан. Оның “Үлкен Қаратас”, “Кіші Қаратас” деп аталған күйлері сөз өнеріне байланысты туған көрінеді. Шығармаларының бір парасы ғұмырбаяндық деректерге құрылған. “Жайлау күй”, “Жұртта қалған”, “Домалатпай”, “Окоп”, “Өмір жайлау” атты шығармалары осы негізде туған.

Аты-шулы домбырашы 1921 жылы 67 жасында дүние салған. Қазанғаптың күй өнері жалғасын тауып келеді. Оның ізін басқан шәкірттері де баршылық. А. Шәріп, Ә. Қайырлы, Ә. Жағбыршыұлы, Балмағамбет, З. Әбубәкірқызы, Е. Жұмалыұлы, Ж. Айпақов, Машалақ, М. Төлеуұлы, т.б. өнерпаздар Қазанғап дәстүрін жалғастырушылардың бір тобы ғана. Оның күйлерін С. Балмағамбетов, А. Райымбергеновтер орындап, жинап, зерттеді. Қазанғап шығармаларының күйтабағы мен ноталар жинағы жарық көрді.

жүктеу/скачать 7,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: