жігер де себептілікке бағынышты. Ал жігер мен бостандык адам табиғатының нәтижесі болғандықтан, кажеттілікке байланысты еркін бола алады. Алғашқы қауым кезінде адамның табиғаты өзін-өзі сактау, лэззатқа ұмтылу сиякты эгоизмге негізделген кажеттіліктен туатын еді де, қалыптасқан әлеуметтік жағдайға карап өз іс-әрекетін ерікті түрде тандайтын. Ал әркайсысының еріктері бір-біріне қарама-кайшы келгендіктен, сол кездегі адамдардың табиғи көрінісі барлығының барлығына карсы күресі болатын. Мұндай “соктығыстык” катынас ұзакка баруы мүмкін емес еді, сондыктан адамдар өзара келісім жасау арқылы мемлекетке біріккен жэне билеушіге өз еріктерімен бағынған. Олай болса, мемлекет - жасанды дене (Левиафан). Сөйтіп, адамдар өзін- өзі қорғауа жэне адамша өмір сүруге мүмкіндік алған. Билеушінің айтқанын екі етпей орындау керек, себебі ол коғамдық талап- сұраныстарды түсініп, білгендіктен дұрыс айтады, ал оның қарсыластары, халыктың мұктаж-мүдесін білмегендіктен теріс жолға бастайды. Қоғамдық заң азаматтардың ар-ожданы. Джон Локк (1632-1704 жж.) ағылшын философы, психолога, педагогі. Негізгі еңбектері: “Адамның акыл-ойы туралы тэжірибе” т.б. Таным концепциясын психологиялык теория турғысынан негіздеп, психологияның ғылым ретінде калыптасуына жол ашты. Егер Бэкон білім - тәжірибеден шығады десе, Локк оған косьмша тәжірибенің өзі сезімдік түйсінулер арқылы калыптаскан деді. Локктың таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады: Адамда “туа біткен идеялардың” болуы мүмкін емес, себебі идеялардың өзі тэжірибе аркылы пайда болады; Адамның дүниеге келген кездегі акьш-ойы ештеңе жазылмаған
