уақыт та сезімдік “еске алудын,” бір түрлері. Мысалы, уакыт - түйсіктердің бірінін соңынан бірінің ауысып отыру дэйектілігі. “Меннің” жойылуьшен бірге бүл аталган кұбьшыстар мен денелердің 66
жойылмайтын себептері, өзіндік “меннен” баска “бөтен мендердің” болуы. Таным процесінде Беркли басты рөлді “тікелей сезімге” береді. Ол - сезімдік тэжірибенің нәтижесі, ал сезімдік тэжірибенің өзі санамыздағы құдіретгің белгісі - “еске алудың” жиынтығы. Сөйтіп, “тікелей сезім” аркылы қалыптаскан ұғымдар объективтік шындықтың субъективтік кескіні емес, түйсіктердің “еске алудың” жиынтығы. Демек, біздің танып-біліп жүргеніміз накты денелердің өзі емес, түйсіктердің жиынтығы ғана екен. Берклидің ілімін эрі карай жалгастырған, тарихшы, дипломат, философ, ағылпшн ағартушылық кезеңінің көрнекті өкілі Давид Юм (1711-1776 жж.) болды. Негізгі еңбектері: “Адамнын ақыл-ойы туралы зерттеулер”, “Діннің табиғи тарихы”, “Табиғи дін туралы пікірлер”, т.б. Юм ешкандай түпнегізді (субстанция) мойындамайды. Себебі, ол шын мәніндегі түпнегіз емес, идея ғана. Ал идеяны тудыру үшін объективтік шындыкта өздеріне сәйкес келетін заттардың болуы міндет емес. Түпнегіз идеясы сезім мүшелері мен тэжірибе арқылы алынған деректерді көбейту, азайту, байланыстыру сияқты ой күшінің қабілеті аркасында қалыптасады. Мысалы, кұдай идеясы адамдарға тэн ақш, данышпандык, қайырымдылық, көрегендік т.б. сол сияқты касиеттерді жиынтыктап, оларды адамның өзінен тыстатып, табиғатга жок кұбылыска телуінен пайда болған. Ал жан немесе “мен” ұғымы үздіксіз өзгеріп отыратын “еске алу” мен сезім әсерінің бірлігі. Тэжірибенің өзі
