Оқулықта қолданылған шартты белгілер

13
I БӨ ЛІМ. АУА РАЙЫ ЖӘНЕ КЛИ МАТ ТЫҚ ӨЗГЕ РІС ТЕР
Же­ке­ше­
Көп­ше
Жал­ғау­ла­ры
Мы­са­лы
Жал­ғау­ла­ры
Мы­са­лы
І
Мен -мын, -мін,
(-бын, -бін,
-пын, -пін)
адам-мын,
қа зақ-пын,
іні сі-мін 
І
Біз
-мыз, -міз,
(-быз, -біз,
-пыз, -піз)
адам-быз,
қа зақ-пыз,
іні сі-міз
ІІ
Сен
-сың,
-сің 
адам-сың, 
қа зақ-сың,
іні сі-сің
ІІ
Сен дер -сың дар,
-сің дер
адам-сың дар, 
қа зақ-сың дар,
іні ле рі-сің дер
Сіз
-сыз,
-сіз
адам-сыз, 
қа зақ-сыз,
іні сі-сіз
Сіз дер -сыз дар,
-сіз дер
адам-сыз дар,
қа зақ-сыз дар,
іні ле рі-сіз дер
ІІІ
Ол
–
адам,
қа зақ,
іні сі 
ІІІ
Олар
–
адам дар,
қа зақ тар,
іні ле рі 
2.
Қар ту ра лы мә лі мет тер мен та ны сыңдар. Жал ғау лар ды тау ып, талдаңдар. Үн дес тік 
за ңы бой ын ша тү сін ді рің дер.
л гі: †а лым+дар (к.ж.) жер бет+і+нде (т.ж.3+ж.с.ж.) бір-бір+і+не (т.ж.3+ 
б.с.ж.) „ сас ар+ды (і.с.ж.) бол май тын+ы+н (т.ж3+т.с.ж) дә лел де ген (ж.ж3).
•
Қар дың 95%-ы ауа дан тұ ра тын дық тан, оның құ лау жыл дам ды ғы өте баяу.
•
Ан та рк ти да тау ла рын да қы зыл, күл гін, са ры түс ті қар лар кез де се ді.
•
Қардың сықырын –2
°
C температурада аяқпен басу арқылы естиміз.
•
Жер ша ры ның жар ты сы на жу ық ел де рі қар ды өмі рін де көр ме ген.
Тың да лым жә не ай ты лым (3)
3.
Өлең нің қай шу ма ғын да жал ғау лар көп еке нін ай тың дар жә не көр се тің дер. Қай 
шу ма ғын да тәу ел дік жал ғау лы сөз дер жиі қол да ныл ған?
Жа зы лым
4.
 
Қар ды си пат тай оты рып, жік тік жал ғау лы сөй лем дер құ рас ты рың дар.
Үй тап сыр ма сы
5.
Мә тін ді жал ғас ты рып, қар дың түр ле рі мен то лық ты рың дар.
•
Ақша қар. Жаңа жауған ұлпа қар;
•
Алақанат қар... 
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

14
 
§6. Ауа рай ына қа тыс ты қа зақ хал қы ның
 
та ны мы
Оқы лым
1.
Мә тін ді оқып, бе ріл ген мә лі мет тер ді клас тер әді сі мен тү сін ді рің дер.
Ауа­райы­амал­да­ры
Қа зақ хал қы ның ауа рай ын жан-жа ну ар лар дың әре ке ті не қа рап бол-
жауы «амал» деп атала ды. Ал ты ай қыс тың қа һар лы бо ра ны мен қат ты 
ая зын «Ақы рап айы» деп ата ған. Ақы рап ай ының бі рін ші кү ні қа зан 
ай ының 14-жұл ды зы на сәй кес ке ле ді. Сол кү ні таң сә рі ден бас тап та би ғат 
та мыр шы ла ры әр са ғат ты қат ты ба қы лау ға ал ған. Са ғат сай ын кү ні бұ рын 
дай ын дал ған күл ді ұшы рып кө ріп, жел дің ба ғы ты, жыл дам ды ғы, күн нің 
суытуы не жы лы нуы, жау ын-ша шын бо луы есеп ке алын ған. Бұл бол жам ды 
ал ты күн бойы ке зек-ке зек күн-түн ді кү зет кен есеп ші лер жүр гіз ген. Ал ты 
күн де ал ты ай лық қы рау лы қыс тың қас-қа ба ғын анық та ған. «Ақы рап тың 
ал ты кү ні» осы екен.
Жы лы жақ тан құс тар дың ұшып ке луі не бай ла ныс ты нау рыз ай ының 
со ңы на қа рай жау ған қар «құс қа на ты» деп атала ды.
Ке ле сі ай сәу ір «ота ма лы» деп те атала ды. Осы ай дың 14–19-ы аралығын да 
күн нің суы туы, жаң быр ла туы – қа лып ты жағ дай. Ер те ден бұл күн ді «Қы дыр 
қам шы сы» деп ата ған екен. Сәу ір ай ының 8–9-ы күн де рі «Қы зыл жұ мы рт қа» 
сал қы ны, мамырдың 20–25-і ара сын да «Құ ра лай сал қы ны» өте ді.
Қыр гүй ек ай ын да «Сүм бі ле нің сууы» жү ре ді. Сүм бі ле жаң бы ры өт кен жер-
дің кө де сі қа лың бо ла ды. Хал қы мыз: «Сүм бі ле ту са – су су ыр», – деп те айт қан.
Бай қа саң дар, ауа рай ын жа ну ар лар мен өсім дік тер дің тір ші лі гі мен бай ла-
ныс ты ра оты рып бол жау да қа зақ хал қы нан ас қан біл гір ұлт жоқ.
(www.inform.kz/.../kazak-esepshileri-kysty-akyraptagy-alty)
Ойт үрт кі
1. Хал қы мыз ауа райы амал да рын қа лай анық та ған?
2. Көк тем, жаз, қыс мез гі лін де бо ла тын ауа райы амал да ры ның ере ше лі гі не де?
3. Ауа райы амал да ры атау ла ры на бай ла ныс ты пі кір бө лі сің дер.
Тың да лым жә не ай ты лым (4)
2.
Жан-жа ну ар лар дың әре ке ті не қа тыс ты ауа райы бол жам да рын өз де рің бі ле тін мә лі-
мет тер мен толықтырың дар.
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

15
I БӨ ЛІМ. АУА РАЙЫ ЖӘНЕ КЛИ МАТ ТЫҚ ӨЗГЕ РІС ТЕР
Әде би тіл нор ма ла ры
Шы­лау­ту­ра­лы­тү­сі­нік
Шы лау – сөз бен сөз ді, сөй лем мен сөй лем ді бай ла ныс ты ра тын жә не өзі тір кес кен 
сөз ге қо сым ша ма ғы на бе ре тін кө мек ші сөз дің бір тү рі. Бел гі ле рі:
1) шы лау дың то лық лек си ка лық ма ғы на сы бол май ды;
2) сөй лем ішін де шы лау сөй лем мү ше сі бо ла ал май ды;
3) шы лау лар сөз бен сөз ді не сөй лем мен сөй лем ді бай ла ныс ты ра ды;
4) то лық ма ғы на лы сөз дің же те гін де оған қо сым ша мән үс тей ді;
5) шы лау лар ға қо сым ша жал ған бай ды, бө лек жа зы ла ды.
Мы са лы: 
мен, бен, пен, жә не, да, де, та, те, бі рақ, үшін, ту ра лы, дей ін, шей ін, сон-
дық тан, не, не ме се, егер, алай да, сай ын, гө рі, соң, кей де, -ақ, ғой, ма, ме, 
т.б.
Мы са лы:
 жақ сы 
мен
 жа ман; үй ге 
дей­ін
 бар ды; ба ра сың 
ба
? мен 
де
 ба ра мын,
т.б. 
Ал ғаш қы ла рын да сөз бен сөз ді бай ла ныс тыр са, кей ін гі лер де қо сым ша мән үс теп тұр.
3.
Оқы лым мә ті ні нен шы лау лар ды та бың дар. Қою қаріппен жа зыл ған сөй лем дер ге 
шы лау қо сып, қай та түр лен ді ріп жа зың дар.
л гі: Осы ай ды 14–19-ы аралыын да к н ні суытуы мен жабырлатуы – 
а лып ты жа дай.
4.
Сөй лем дер ге шы лау лар дың ти іс ті сін қо сып, бай ла ныс ты рып жа зың дар. Шы лау лар 
қа тыс қан (сон дық тан, сол се беп ті) 2–3 сөй лем мен қо ры тын дылаң дар.
Күн кө зін бұлт шал са, қыс қар лы, жаз жаң быр лы бо ла ды. Күн ба тар да көк-
жи ек қы зыл ша пақ шаш са, ауа райы жы лы на ды. Ай шал қа лап ту са, ауа райы 
жай сыз бо ла ды. Күн кө зі мұ нар тып шық са, ыс тық кө те рі ле ді. Жаз най за ғай лы 
бол са, қыс жұм сақ өте ді. Қа зан ай ын да күн күр кі ре се, қыс қыс қа бо ла ды.
Үй тап сыр ма сы
5.
 
Шы лау лар ды тау ып, түр ле рін ажы ра тың дар. Жақ ша ны ашып, шы лау мен жал ғау ды 
ем ле сі бой ын ша бір ге не бө лек жа зың дар. 
Жы лан мез гі лін (де) ұй ық та ма са, күз ұзақ әрі жы лы бо ла ды. Ор да лы 
жы лан (мен) құрт-құ мы рс қа топ-то бы (мен) бас қа жақ қа кө ше бас та са, та би-
ғат тың то сын апа ты бо ла ды. Ақ қу оң түс тік ке кеш қайт са, күз ұзақ (та) жай лы 
бол мақ. Мы сық бо са ға ны тыр на лап ма за сыз дан са, ауа райы бұ зы ла ды, жел 
тұ ра ды не ме се бо ран бо ла ды. Қаз (бен) үй рек тер қи қу лап, қа нат та рын қом дап 
ма за сыз да на бас та са, ауа райы бұ зы ла ды.
(Сейіт Кен жеах ме т„лы)
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

16
 

жүктеу/скачать 2,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: