Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Антонимдер
Антоним гректiң anti - қарсы, onuma - ат, атау деген сөздерiнен жасалған термин. Антонимдер деп - мағыналары бiр-бiрiне қарама-қарсы сөздердi айтамыз. Мысалы: жақсы – жаман, арзан – қымбат т.б. Қарама-қарсы ұғымдар белгiлi бiр логикалық категориялардың ең шеткi екi мүшесi болып табылады. Олардың арасында үшiншi бiр аралық мүше болуы мүмкiн. Мысалы: жақсы – шамалы – жаман деген қарама-қарсы ұғымдарды бiрiн-бiрi жоғары шығарып қоймай затқа жаңа баға бередi. Бiрақ ұғым логикалық болады да, антонимдер тiлдiң категория ретiнде сақталып қала бередi. Антонимдiк мағына қарама-қарсылық, сапалық ұғымдарды бiлдiретiн сөздерге ғана тән категория. Мысалы: жұмсақ – қатты, қалың - жұқа дегенде әрi атауыштық, әрi сапалық қасиет бар. Сондықтан да антонимдес болатын сөздердiң басым көпшiлiгi сын есiмдер. Мысалы: кәрi – жас, терең - саяз, ыстық – суық, тар - кең т.б. Ал, зат есiмдерден антоним сөздер өте аз жасалады. Мысалы: пайда – зиян, бай – кедей, өтiрiк – шын, бақ – сор. Туынды зат есiмдерден жасалатын антонимдердiң де негiзгi түбiрi сапалық ұғымды бiлдiретiн сөздер екенi сезiмдi. Мысалы: тарлық - кеңдiк, аштық – тоқтық, жастық - кәрiлiк. Үстеу сөздерден жасалған антонимдер санаулы ғана. Мысалы: ерте – кеш, берi - әрi, iлгерi – кейiн, жоғары - төмен. Сондай-ақ антонимдер қарама-қарсылық мәнi жағынан бiр-бiрiне тепе-тең болуы керек. Мысалы: тар - кең, алыс – жақын, ұзын – қысқа. Қазақ тiлiндегi антонимдердi классификация жасағанда проф. Ғ.Мұсабаев мынадай 4 топқа бөледi: Антонимдердiң бiр сөйлем iшiнде қолданылуы; Iргелес сөйлемдерде қолданылуы; Бiрнеше антоним сөздердiң бiр сыңары одан кейiн берiлуi; Антонимдердi аралас қолдану. Бұлайша түрге бөлу антоним сөздердiң контекстiк мағынасын көрсетуге бағытталған негiзiнен антонимдердiң контекстегi тұлғалық және мағыналық ерекшелiгiне қарап төмендегiше топтарға бөлуге болады: 1) Жалпылық мәнде болатын антонимдер. Мысалы: а) Ит үрер жақсыға да, жаманға да. б) Алыс пенен жақынды жортқан бiлер. 2) Тiкелей қарама-қарсылық мәнде болатын антонимдер. Мысалы: Ендi еңбек бейнет емес, зейнет. 3) Алтернативтi мәнде болатын антоним сөздер. Мысалы: а) Ендеше ер бол да ақтал, немесе ешан да жазала. б) Сонда ұйқы мен ояудың, түс пен өңнiң арасында. 4) Тұжырым, пiкiр, мәнде болатын антонимдер. Мысалы: Еңбек түбi зейнет, Ашу дұшпан, Ақыл дос, Шабыспақ оңай, табыспақ қиын. 5) Субъект перидикаттық қатынаста болып келетiн контекстегi антоним сөздер (контест – байланыс, құрылыс). Мысалы: Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек, тағдыр жоқ, өткен өмiр қайта келмек (Абай). 6) Көркем әдебиетте заттың, қубылыстың сыр-сыйпатын бейнелеп, айқындап көрсететiн антоним сөздер. Мысалы: тiрi өлiм, тiрi аруақ, құрғақ су, жақсы өлiм. 7) Керi мағынада қолданылатын антоним сөздер: мысқылдау мақсатындағы сөздi әдейi керi мағынада қолданушылық кездеседi. Мысалы: қорқақ деудiң орнына батыр деу. Қара кiсiнi аппағым деу керi мағынада қолданылады. 8) Жалпы есiмнiң орнына жалқы есiмдi және оны керiсiнше атау тәсiлi антонамация дейiледi. Мысалы: Сараң - Қарабай, мылжың - Мырқымбай. 9) Антонимдер антитезаның бiр тәсiлi ретiнде де қолданылады. Мысалы: Қар аппақ, бүркiт қара, түлкi қызыл, Ұқсайды қаса сулу шошылғанға (Абай). жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|