Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көнерген сөздер.
- Неологизмдер.
| Эгзотикалық лексика. Эгзотикалық лексика қазақ тiл бiлiмiнде тiптi зерттелмеген тың сала. Эгзотикалық сөздер баспа сөздерде жиi кездеседi. Осыған қарай олар мынадай түрге бөлiнедi:
Қоғамдық саяси әкiмшiлiтi басқару iсiне байланысты эгзотикалық лексика , М: сұлтан, әмiр, би. Ақша, өлшем, қаражатқа байланысты эгзотика м: фунт, динар, рупия. Өсiмдiк жәндiк атауларына байланысты эгзотикалық лексика М: жидек, ағаш, құмырсқа. Көнерген сөздер. Қазiргi қазақ тiлi лексикасының актив және пассив топтары бар. Пассив топтарға көнерген сөздер кiредi де, актив топтарға неологизмдер кiредi. Сонымен бiрге негiзгi сөздiк қордағы термин сөздер, профессионалды сөздер, эмоционалды-эксрессивтi сөздер жатады. Бұл сөздер негiзiне актив сөздерге енедi. Көнерген сөздер тарихи орнына қарай екi топқа бөлiнедi: архаизмдер мен историзмдер. Заттар мен құбылыстардың бұрынғы атаулары архаизмдер деп жүрiтiледi. Тiлдегi кейбiр сөздердiң белгiлейтiн заттар мен құбылыстары бiр жола жоғалып кетпей, олар қазiрде басқа сөздермен аталып келедi. М: ескi ай аты: желтоқсан-декабрь, қаңтар-январь, қараша-ноябрь. Тiлдегi кейбiр сөздер өздерi белгiлейтiн заттар мен құбылыстар жоғалуымен байланысты көнередi де, сөздердiң пассив тобына айналысып мҮлде қоланудан шығып қалады. Мұндай сөздердi историзмдер деп атаймыз. М: М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясынан мынадай сөздердi көруге болады: «Абайдың келiсi ұрын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есiк көре келу деп, қол ұстату деп те аталады. Ең алғашқы келiс осы». Бұл тарихи эпопеядағы келтiрiлген үзiндiден ұрын келу, жыртыс сала келу, қол ұстату ескi әдет-ғұрыптан туған көне пассив сөздер. Бұл көпшiлiк жастарға түсiнiксiз қолданудан қалып бара жтқан сөздер болып табылады. Қазақ тiлiнде историзмдер мағынасына қарай төртке бөлiнедi: Материалдық мәдениетке байланысты историзмдер. М: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында мынадай тiркестер кездеседi: «Қаба жүндi қайың оқ, қарға жүндi қамыс оқ» дегенде қаба деген сөз сақал және жал деген сөздер мен тiркесiп келедi. М: қаба жал-қаба сақал. Әкiмшiлiк басқаруға байланысты термин сөздер историзмге жатады. М: қазы, би, атшабар, болыс, хан. Қоғамдық өмiрге байланысты өткен дәуiрдiң ерекшелiгiмен туған сөздер: М: ханым, ханша, ханзада, бикеш, бәйбiше, тоқал. Төңкерiстен кейiн туған сөздер историзмге жатады. Қазақ тiлiндегi историзмдердi лексика-морфологиялық ерекшелiктерiне қарай мынадай топтарға бөлуге болады: 1. Қазақтың көнерген байырғы сөздерi өзара iштей 3 түрге бөлiнедi. а) қарапайым сөздер м: жақ, жебе. ә) күрделi сөздер м: ат ұстар, ат шабар. б) сөз тiркестерi: м: босаға аттау, шұбар төс. 2. Ескi түркi тiлдерiне тән көнерген сөздер. М: будун(халық), бек, мырза. 3. Араб, иран тiлiнен кiрiп келген көнерген сөздер: М: жаназа, дуа, дозақ. 4. Орыс тiлiнен енген сөздер. М: синдикат, губсоюз. 5. Көнерген сөздердiң күрделi түрлерi де кездеседi. Мұнда күрделi сөздiң бiр компонентi байырғы қазақ сөзi болса да, екiншi компонентi ауысып келген сөз болады. М: шар айна, шар - мықты, берiк деген қазақ сөзi, ал айна - иран тiлiнен енген сөз. Неологизмдер. Неологизмдер деп тiлде жаңа ұғымдарды бiлдiретiн тың сөздердi айтамыз. Неологизм сөздер жаңадан пайда болған зат атауын және жаңа ұғымды бiлдiретiн сөздер болып табылады. М: депутат, коллектив, т.б. Қазiргi өзiмiз қолданып жүрген компьютер, слайд, қолтелефон, интернет т.б. деген сөздер тiлде кiрiккен жаңа сөздер болып келедi. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|