Топоров В.Н. Пространство и текст / В.Н. Топоров // Текст: семантика и структура. – М., 1983. – С. 227-284

2. Топоров В.Н. Пространство и текст / В.Н. Топоров // Текст: семантика и структура. – М., 1983. – С. 227-284.

3. Яковлева Е.С. Фрагменты русской языковой картины мира (модели пространства, времени, восприятия) / Е.С. Яковлева – М.: Гнозис, 1994. – 344 с.

4. Кубрякова Е.С. Роль словообразования в формировании языковой картины мира / Е.С. Кубрякова // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – М.: Наука, 1988. – 173 с.

УДК 811'(276 + 111):81'(342.7+42)

Процесс моделирования дискурса является сложной когнитивно-коммуникативной деятельностью, которая включает в себя одновременное выполнение коммуникантами множества задач, таких как синтез фоновых знаний и контекста, сопоставление известной и неизвестной информации, оценка действительности, а так же проспекция и ретроспекция в зависимости от логико-смысловой динамики построения дискурса, характеристика экстра-лингвистических составляющих коммуникативной ситуации, устранение возможного коммуникативного шума, анализ тактик и стратегий поведения адресата и, соответственно, построение ответной речевой реакции. Дискур-сивная деятельность накладывается на временной континуум, сам дискурс при этом является некой нематериальной сверхизменчивой коммуникативной субстанцией, «отрезком времени, заполненным произнесением речевого произведения либо заполненным его созданием»[1,23].

Объектом нашего исследования является англоязычный бизнес дискурс как специфический жанр актуализации ментальности бизнес коммуникантов, которая вербализуется открытым множеством тематически взаимосвязанных моделей коммуникации с обширным спектром проблематики бизнеса[4, 244]. Коммуникативная деятельность, которая находится в фокусе нашего исследования, объединяет в себе два страта фреймов речевой деятельности – когнитивный и просодический (страт фонетической репрезентации интенции коммуниканта).

В нашем понимании, актуальным представляется сопоставление фонетических (супрасегментных) и концептуальных параметров дискурса с учётом гендерного диморфизма социума. Научная новизна работы заклю-чается в использовании метода сопоставления характеристик концептуальной и просодической подсистем с целью выявления гендерной специфики речевого поведения в дискурсивном фрейме «деловая презентация». В рамках данной статьи представлены наши наблюдения над акустическими характеристиками репрезентации гендерной дихотомии в контексте деловой презентации. Целью исследования является выявление специфики репрезен-тации женской и мужской речи в этом коммуникативном макроакте. Задачей исследования на данном этапе является выявление специфики функциони-рования частоты основного тона (ЧОТ) как базового акустического парамет-ра звучащей речи в фоносинтагмах-коррелятах концепта «успех» путём анализа и сопоставления ёё параметрических признаков. Экспериментально-фонетический анализ гендерных образцов деловой презентации проведен с помощью программы Praat.

В экспериментально-фонетических исследованиях просодии звучащей речи тональная вариативность рассматривается как базовая супрасегментная характеристика речевого сигнала, даже незначительные изменения этого параметра позволяют коммуникантам различать его прагматику[2, 38].

Исследования особенностей изменения ЧОТ, которая является акусти-ческим коррелятом мелодических характеристик вербализованного коммуни-кантами-мужчинами (MG) и женщинами (WG) концепта «успех», прово-дились с учётом диапазона, частотного интервала, скорости реализации и частотного максимума.

Анализ соотношения частотных максимумов реализуемого концепта с учётом гендерной принадлежности адресанта (график №3) свидетельствует о том, что наибольшей динамикой обладают сообщения WG – реализация фоносинтагм характеризуется наличием частотных тональных перепадов высотнотонального максимума как в широком(280–390 Гц, 240-360 Гц), так и в узком (310–360 Гц, 355–345 Гц) диапазонах. В свою очередь, сообщения MG характеризуются реализацией высотнотонального максимума ЧОТ в среднем диапазоне (140–180 Гц) и отсутствием его тональных перепадов.

Изучение специфики частотного интервала акустического коррелята концепта «успех» (график №4) свидетельствует о том, что речевые характеристики WG характеризуются средними и высокими показателями частотного интервала фоносинтагм (35–85%). Показатели частотного интервала у MG (график №5), в свою очередь, базируются на контрасте низкого и высокого частотного интервала (20–65%).

Среди инвариантных конфигураций ЧОТ самым частотным типом в речи MG является дугообразная (81,1%), доминирующей разновидностью которой выступает дугообразно-нисходящая (49,1%). Речь WG характе-ризуется такими инвариантными конфигурациями ЧОТ как дугообразная (59,15%), доминирующим движением в которой является дугообразно-нисходящее (47,4%).

Гетерогенные конфигурации ЧОТ характеризуются большой степенью вариативности. Например, в речи MG они представлены основным типом – линейная нисходящая + дугообразно-нисходящая (10,16%). В свою очередь, фоносинтагмы WG отличаются наличием таких параметров огибающей ЧОТ: дугообразно-нисходящая + дугообразно-восходящая (30,5%), линейная нисходящая + дугообразно-нисходящая (8,47%). Таким образом, в гендерной модели презентации MG превалируют инвариантные конфигурации. Конфигурации ЧОТ WG характеризуются доминированием гетерогенных типов шкал с повышением частотности инвариантных реализаций в фоно-синтагмах-коррелятах концепта «успех». Наши наблюдения показывают, что наличие смысловой и просодической адекватности в речи адресанта дискурса деловой презентации находит своё отражение через призму гендера, создавая акустическую модель актуализации концептуальной подсистемы.

Дальнейшие исследования в этом направлении предполагают выяв-ление специфики интеграции акустических параметров подсистем просодии (тональной, динамической, временной) в маркировании гендерного стерео-типа деловой презентации.

1. 
   Александрова О.В., Кубрякова Е.С. Виды пространств текста и дискурса // Категоризация мира: пространство и время. Материалы научной конференции. Под ред. проф. Е.С. Кубряковой, проф. О.В. Александровой. -М.: Диалог-МГУ, 1997. – С. 15-25
   
2. 
   Григорьев Е.И. Прагматический аспект речевой просодии: экспери-ментально-фонетическое исследование на материале современного немец-кого языка: дисс. … доктора филол. наук: 10.02.24 / Григорьев Евгений Иванович. - М., 1996. – 427 с.
   
3. 
   Захарова Ю.М. Інтонаційна організаціяя сучасного англійського мовлення. - Київ.: в-во Національної академії СБ України, 2004. – 83с.
   
4. 
   Yulia V. Daniushina Business Linguistics And Business Discourse, Calidoscópio. Vol.8 No 31. 2010. Pp.241-247.
   

УДК 82-2:821.111

Поэт конца XVIII века (его первый сборник стихов вышел в 1886 году), Бернс разделял эстетические и этические каноны сентиментализма. Английские поэты-сентименталисты, также как и просветители начала и середины XVIII века, основывались на том, что мир разумен и в этом не выходили за рамки просветительских идей. Но они полагали, что главной ценностью человека является Чувство (Feeling, Sentiment). Именно доброе сердце, естественность и близость к природе делают человека человечным. Естественный порядок вещей они находили в английской деревне и, следуя поэтической строке поэта Уильяма Каупера, утверждали: «God made the country, and Man made the town» («Деревню создал Бог, а город - человек»).

Сентименталистская тенденция утверждала Природу как благо, как естественный порядок вещей, которые нарушены деятельностью человека, и деятельность эта с наступлением промышленной революции принимала все более разрушительный характер. Социальная дисгармония уродует человека и заставляет его вступать в конфликт с тем, что питает его как истинного сына Природы. В эти сентименталистские по духу положения, утвердив-шиеся в мировоззрении Бернса, вторглись и ранние романтические веяния: это был английский предромантизм с его ощущением дисгармонии мира, интересом к фольклору, старине, историческому прошлому – особенно Средним векам, национальным особенностям культуры разных народов.

Английский предромантизм был порожден событиями Великой Французской революции 1789 года. Бернсу было в тот год тридцать лет и он вполне осознанно и твердо принял события революции и в знаменитых стихах «Дерево Свободы» приветствовал освобождение народа от королев-ского абсолютизма, засилья титулованной знати и официозного духовенства и разрушение страшной тюрьмы Бастилии. Даже последовавший за тем якобинский террор не отвратил его от положительной оценки этих великих событий. В стихах «Честная бедность» Бернс выразил надежду, что человек будет когда-нибудь оцениваться не по богатству, знатности и связям, а по уму и чести – именно так воспринимают своего ближнего истинно справедливые, честные и добрые люди.

Сложное переплетение идей переходной эпохи сказалось в поэзии Бернса, но при этом его творчество оставалось целостным, гармоничным и основанном на разумном добром подходе к миру и обществу. В этом сказалась здоровая народная и трудовая основа его этики и эстетики. Он всю свою недолгую жизнь много работал: писал стихи, издавал поэтические сборники и журнал «Шотландский Музыкальный Музеум», редактором которого стал в 28 лет, учился на акцизного чиновника и стал им, вначале в своем сельском округе, затем в городе Дамфриз. Но все эти годы он, в сущности, не оставлял крестьянский труд, и лишь в 1791 году, в тридцать два года, отказался от аренды фермы и стал жить с семьей на жалование таможенника. Большую часть своей жизни он был связан с деревней, деревенским трудом и бытом и – с миром Природы, который по-особому открывается тем, кто работает на земле.

Лирика Бернса разнообразна. Политическая и демократическая темы – стихи «Дерево Свободы» и «Честная бедность». Патриотическая тема – стихи «В горах мое сердце» или баллада «Джон Ячменное зерно» ярко и страстно выражают его любовь к родной Шотландии. Любовная лирика – здесь Бернсу поистине нет равных и его стихи «Вечером во ржи», «Любовь как роза, роза красная…», «Ночлег в пути» («Та, что постлала мне постель»), «Босая девушка», «Финдлей», «Ты свистни – тебя не заставлю я ждать» и множество других вошли по праву в собрание лучших в мировой поэзии стихов о любви. Бернсу была подвластна и сатира – его эпиграммы и сатирические эпитафии написаны великолепно, разят убийственной иронией и остроумием.

Но в лирике поэта есть одна тема, которая, может быть, лучше других характеризует талант Бернса, неповторимость его мировосприятия. Это стихи о Природе, о «братьях наших меньших», как назвал их другой великий поэт из крестьянской деревни – Сергей Есенин. В том, как шотландский поэт воспринимает живущих рядом с людьми созданий, как относится к ним, какие мысли рождают у него общение с ними – ведь он общается с ними, как с людьми, во всем есть то, что позволяет понять сущность его как поэта.

Уже в ранних стихах эти образы живой природы порождали у него поэтическое вдохновение. Это были обычные грустные темы по поводу утраты того или иного животного. Животные живут меньше людей и каждому, кто к ним привязан, приходится мириться с этим ранним уходом. По собственному признанию, Бернс очень тяжело переживал гибель любимой собаки, которой дал редкое имя Люат – имя, которое он вычитал в книжке. В начале он начал сочинять «Стансы в память о четвероногом друге», но вскоре этот замысел уступил место более сложному, который поэт осуществил, создав стихотворение-диалог «Две собаки». Это социальная и философская тема, воплощенная в мирный разговор двух псов, восходит к традициям, когда поэты вкладывали в свои размышления о жизни – в вымышленную беседу животных, неодушевленных предметов – у любимого поэта Бернса Фергюссена есть стихи, представляющие собой сатирический диалог между Эдинбургской улицей и тротуаром. Здесь первоначальный замысел был претворен в условную литературную жанровую форму «диалога».

Другой случай гибели животного – любимой овечки Бернса Мэйли, задохнувшейся в длинных сплетениях травяной изгороди, в которой она запуталась, был воплощен в стихах, в которых Бернс впервые прибегает к шотландскому диалекту, а не к отдельным шотландским словам, как до этого. Поэт находит превосходную интонацию в этих стихах: выдерживает тон элегии – жанра, к которому обратился, но это элегия на смерть домашнего животного, и одно из первых в ряду многочисленных стихотворений Бернса на тему крестьянского труда и повседневного быта. Сохранившиеся черновые рукописи позволяют проследить напряженную творческую работу, проделанную Бернсом в поисках эмоционального ключа», ритмико-интонационной формы и языковых средств стихотворения. В результате стихи получились грустными, но с оттенком комизма: автор описывает жизнь и смерть любимой овцы, ее привязанность к хозяину, за которым она бежала следом, ее достойное поведение –никогда не разрушала изгороди, ее оставшегося сиротой ягненка, которого он сейчас выкармливает, и призывает всех поэтов разделить печаль его утраты. Здесь поэт впервые применил ставшую знаменитой «бернсову строфу»: шестистишие по схеме АААВАВ с укороченными 4-ой и 6-ой строками – ее применяли предшественники Бернса шотландские поэты Алан Рамзей и Роберт Фергюссон, но лишь в творчестве Бернса раскрылись ее возможности в ритмическом и интонационном оформлении самых различных жанров. Каждая строфа заканчивается рефреном: “Poor Mailie’s dead!”. Поэт находил свою неповторимую манеру и интонацию, характерную для него в стихах такого рода.

Обретенная манера, интонация, форма – реализованы Бернсом в других стихах на эту тему, которые все более принимают оттенок размышления о человеке и животных, о мире, в котором и тот, и другие обитают и философскую глубину. Это содружество крестьянина и его животных в жизненной борьбе особенно ярко раскрыто в стихах «Новогодний привет старого фермера его старой лошади» (“The Auld Farmer’s New-year-morning Salutation to his Auld Mare, Maggie, on giving her accustomed ripp of corn to Hansel in the New-year”).

Старый фермер встречает Новый Год со своей семьей и идет в конюшню поздравить старую заслуженную лошадь, которой он несет новогоднее угощение – порцию овса. Пока лошадь ест, старик пускается в воспоминания и оказывается, что вся жизнь этих двух существ – старого фермера и старой лошади – слита воедино. Лошадь Мэгги была дана когда-то фермеру в приданое невесте его тестем – лошадке было всего полгода, а позже она подросла и именно она везла молодых венчаться в церковь. С тех пор прошло тридцать лет – они были заполнены трудом. Лошадь и фермер пахали и возили кладь, но и развлекались – ездили на ярмарки, участвовали в гонках по сельским дорогам, где никто не мог их догнать, и хозяин гордился своей красивой и резвой кобылкой. Все его благополучие связано с нею: два ее сына сейчас пашут на него, двое возят кладь, а троих он продал в свое время за хорошую цену. И сейчас он кормит свою любимицу и заботится о ней, хотя она уже не может по старости работать. Он легко и естественно говорит о конце жизни: оба они состарились, пора уступить место молодежи, а им настала пора отдохнуть. Исследователи восхищаются спокойным и добрым тоном этих стихов: фермер Бернса находится в ладу с миром и Природой и потому прожитая им трудовая жизнь предстает достойной и полной; и в его мире рядом с ним столь же естественно, в гармонии со всем сущим соседствует его лошадь.

Однако, эта гармония бытия человека и других существ на земле нередко бывает нарушена. У Бернса есть несколько стихов, где поэт пишет об этом. Пожалуй, острее всего он раскрывает эту тему в одном из своих поздних стихотворений «О подбитом зайце, проковылявшем мимо меня» (“On Seeing a Wounded Hare limp by me, which a Fellow had just shot at”). Тема так взволновала Бернса , что он, немедленно отозвавшись на нее в стихах, тут же выслал автографы стихотворения своим друзьям. Бернс написал вначале своей постоянной корреспондентке миссис Данлоп 21 апреля 1789 года: «Третьего дня на рассвете я работал в поле, как вдруг услышал выстрел, и тотчас же мимо меня проковылял сильно израненный несчастный зайчишка. Как вы понимаете, это вызвало у меня слезы и негодование. И вот результат…посылаю Вам первый экземпляр». Сохранились автографы стихотворения, которые Бернс послал в мае и июне еще двум своим друзьям, а также профессору Джеймсу Грегори, с которым незадолго до этого познакомился.

Стихи начаты с определения, которое Бернс адресует обидчикам животных: «Бесчеловечный человек!» (“Inhuman man”). Далее по отношению к стрелку и его забаве используются слова “murder”, “cruel”, “ruffian”, “barbarous”, “curse”. Поэт сочувствует раненому зайцу, представляет, как он ляжет умирать в какой-нибудь укромной обители – на поляне, поросшей вереском, или у реки, заросшей камышом, и шлет проклятия его убийце, который, верно, похваляется своей меткостью. Его бесчеловечная забава вмиг лишила скромного зверька простых радостей, да и самой жизни.

В стихах о разрушительной деятельности человека по отношению к природе Бернс не может не провести параллели с жизнью самого человека – ведь и для него такое положение вещей разрушительно и гибельно. Да и судьба человека мало чем отличается от судьбы всего живого на земле. Бернс в стихах о Природе все более склоняется к философскому осмыслению мира и человеческого бытия. Одно из самых известных стихотворений этого плана «Горной маргаритке, которую я примял своим плугом» (“To a Mountein-Dairsy, on turning one down, with the Plough, in April - 1786”). Эти стихи особенно популярны у переводчиков: их переводили С. Маршак, поэт И. Козлов, переводчик, подписавшийся З., М. Михайлов и другие. Они варьировали и название: «К полевой маргаритке, которую Роберт Бернс, обрабатывая свое поле, нечаянно срезал железом сохи» (в апреле 1786 года ), «К срезанной плугом маргаритке» (в апреле 1786), «К маргаритке, которую сам Поэт в 1786 году срезал плугом».

Поэт восхищается красотой маленького цветка, уже срезанного плугом, который только что был в лоне Природы – его трогал клювом жаворонок, окропляла роса, его стебелек храбро воевал с ветром и пробивался сквозь землю. В садах цветы оберегают и холят, а полевой цветок растет среди суровых равнин, но он украшает поле и радуется солнцу, теплу и свету и озаряет собой красоту мирного луга, не ведая, что вот-вот погибнет. Пять первых строф стихотворения описывают это и поэт находит здесь простые и трогательные слова для того, чтобы воспеть красоту обреченного на гибель цветка.

Далее поэт переходит к параллелям: судьба цветка – судьба юной девушки или увлеченного своими стихами поэта. Потом поэт переходит к размышлениям об общей судьбе людей: всем им свойственны сомнения и тяготы бытия и каждый по-разному, но сталкивается с тем, что для него так же губительно, как плуг для цветка. И в заключении поэт обращает взор на свою собственную судьбу – он ведь, как и все подвержен ударам судьбы и внезапным переменам и его грусть обращена и к самому себе:

That fate is thine – no distant date;

Stern Ruin’s plough – share drives, elate,

Full on thy bloom,

Till crush’d beneath the furrow’ weight,

Shall be thy doom![1,180]

Держись - конец твой недалек.

Тебя настигнет грозный рок –

Нужда, недуг,-

Как на весенний стебелек

Наехал плуг.[1,181]

(перев. С. Маршака)
Начальные строфы этих стихов написаны на шотландском диалекте, но начиная с пятой строфы, по мере переходя от пейзажной лирики к фило-софским размышлениям, шотландский диалект сменяется чисто английским языком. В стихах звучит четко выраженная сентименталистская тенденция- утверждение естественного порядка вещей, в противовес деятельности человека, которая с наступлением промышленной революции приобретала все более разрушительный для природы характер. Эта мысль привлекла к стихотворению внимание литературных кругов Эдинбурга : романист Генри Макензи, автор знаменитого сентиментального романа “Человек Чувства”, написал восторженную рецензию на эти стихи и полностью перепечатал в ней текст в лондонской газете “Инглиш Ревью” в феврале 1787 года.

И наконец, шедевр Бернса – стихи, которые обычно называют кратко “To a Mouse”- написаны на ту же тему. Эти стихи входят во все хрестоматии и антологии, поистине известны всему миру. Подобно другим его произ-ведениям, связанным с конкретными эпизодами жизни поэта, стихотворение обросло легендами о том, как и при каких обстоятельствах, оно было написано. Нечаянно разворотив плугом гнездо полевой мыши, Бернс якобы тут же, облокотясь на плуг, сочинил стихотворение. Туристам до сих пор показывают поле, где произошло, однако, следует отметить, что все эти подробности взяты из авторского текста и это определенный художествен-ный прием поэта, который создает впечатление спонтанности, сиюминут-ности мыслей автора. На самом деле в стихах звучит хорошо продуманная сентименталистская концепция, облеченная в форму достоверного события.

Стихи названы “Полевой мыши, гнездо которой разорено моим плугом”/to a mouse, on turning her up in her nest, with the plough, November, 1785”/Вспахивая поле, пахарь разворотил гнездо полевой мыши с запасами зерна на зиму, устроенное в норке под землей. Дом полевой мыши разорен, и пахарь поэт сопереживает зверьку. Его беда, его пропавший труд, надежды на уютную зимовку и крах этих надежд представлены в трех следующих строфах во всем драматизме ситуации. В седьмой строфе поэт сравнивает судьбу и удел человека – с судьбой и уделом зверька и видит в них общее – надежды и упования тех и других часто не сбываются и зависят порою от случая. И наконец, в заключительной, восьмой, строфе Бернс обращается к мысли, которую высказал в «Гамлете» Уильям Шекспир: «человек отличается от животного тем, что способен видеть не только настоящее, но и прошлое, и будущее» Для Шекспира это «Godlike Reason», «capability looking before and after» «дивный дар». Для Бернса это возвышает человека над животным, но и отягощает его осознанием прошлых и будущих тревог:
Still, thou art blest, compar’d wi’me!

The present only toucheth thee:

But Och! I backward cast my e’e,

On prospects drear!

An’forward, tho’I canna see,

I guess an’fear![1,98]

Но ты, дружок, счастливей нас…

Ты видишь то, что есть сейчас.

А мы не сводим скорбных глаз

С Былых невзгод

И в тайном страхе каждый раз

Глядим вперед.[1,99] /Перев. С. Маршака/.

Глубина и художественные достоинства философской поэзии Бернса не нуждаются в комментариях: стихи ’’Полевой мыши’’ остаются непрев-зойденным образцом такого рода поэзии и лучшим свидетельством незау-рядного таланта и мастерства поэта. Его мысли повлияли на литературную традицию последующих веков. В качестве примера правомерно рассмотреть произведение почти два столетия спустя, но явно восходящее к мыслям Бернса и этим стихам.

Речь идет о повести “О мышах и людях” озаглавленной строчкой из стихов Бернса (’’Of Mice and Men’’), принадлежащей выдающемуся амери-канскому писателю, Нобелевскому лауреату 1962 года, Джону Стейнбеку (1902-1968).Действие повести происходит на американском Юге в 30-е годы ХХ века; в центре ее - судьба двух батраков, Джорджа и Ленни, которые не имеют пристанища и скитаются от ранчо к ранчо, нанимаясь на работу. Они представляются двоюродными братьями, но на самом деле, они просто земляки, по-братски привязанные друг к другу. Силач Ленни -умственно отсталый, у него разум шестилетнего ребенка, и при своем огромном росте и силе он беззащитен. Поэтому Джордж опекает его, ограждая от беды и приноравливаясь к его детскому мировосприятию.

Мечта о собственной ферме - это то, что окрашивает их трудную жизнь. Ленни затвердил ее наизусть как волшебную сказку и заставляет Джорджа вновь и вновь повторять ее: они накопят денег и купят свою маленькую ферму, где будут сами себе хозяева! Такая ферма действительно продается старыми супругами-фермами, и они действительно откладывают деньги на случай потери работы, но Джорджу ясно, что нужной суммы им не скопить. Но Ленни живет мечтой, а не реальностью: он вновь и вновь просит рассказывать, как они обустроят свою ферму и как славно заживут, как он будет кормить там кроликов. А пока он подбирает поле мышей, хотя Джордж запрещает ему это делать.

Неожиданно их мечта становится из сказки реальностью, и как раз тогда, когда скитания приводят их на ранчо, где царят жестокость, произвол, насилие, сущий ад на земле. Но здесь они встречают однорукого уборщика Кэнди, встречают в горький для него час: старший по ранчо застрелил его любимую старую собаку, с которой тот прожил долгие годы. Он тоже жаждет иной жизни и выясняется, что у него есть сбережения и страховка за увечье и если сложить вместе все деньги, - их хватит на покупку фермы! К ним готов присоединиться и старый конюх-негр. Группа людей, измученных унижением и тяготами жизни, - обретает возможность начать другую жизнь, более достойную. Осталось лишь доработать до конца месяца - жалование за него как раз составит нужную сумму для покупки.

’’Мы счастья ждем, а на порог валит беда”, - как сказано у Бернса. Их надежды разрушает безобразный, нелепый случай, виной которому дикие нравы ранчо. Ленни погибает, а другие навсегда оставляют мечту о своей ферме”. Я здесь много книг прочитал ,-комментирует конюх-негр. Никому не попасть на небо, и никому не иметь своей земли. Все это только мечты’’.[2,105]. Однако человеческая мечта возникает вновь и вновь и она неистребима.

Контраст между естественным и близкие к Природе мировосприятием ХУ111 века у Бернса и жестокой дисгармонией ХХ века у Стейнбека говорит о многом. Но вопреки всему человечность не гибнет, и люди стремятся к добру.

Вечная тема Природы звучит в поэзии Бернса современно. Философские размышления о связи человека с живой природой и “братьями нашими меньшими», о хрупкости земного бытия и извечном упорстве человека в стремлении к лучшему вопреки всему - и сейчас злободневны и актуальны. Стихи Бернса полны глубокого сострадания и животным, и людям, равно страдающим и равно достойным счастья на этой земле. Образы Природы у Бернса покоряют и сейчас.
Литература

1. Бернс, Роберт. Стихотворения. Сборник. Сост. И.М.Левидова. На англ. и рус. языках, - М: Радуга, 1982. - с.705

2. Стейнбек, Джон. О мышах и людях. В.Хинкиса. – М, 1968. №8. – с.57-110.

М.В. Чечетко

РОБЕРТ БЕРНСТІҢ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАБИҒАТ БЕЙНЕСІ
Мақала Роберт Бернстің поэзиясындағы табиғат тақырыбына арналған. Р.Бернстің «Дала гүлдері», «Дала тышқаны» және т.б. өлеңдері және Бернстің өлең жолдарымен мазмұн-далған американ жазушысы Джон Стейнбектің «Тышқандар мен адамдар» повесі талданады.

Түйін сөз: адам және табиғат, аңдар әлемі, соқа, өткен кез бен келешек.

M. Chechetko

NATURE IN THE POETRY OF ROBERT BURNS
The article deals with the images of Nature in the poems by Robert Burns and the philosophy of Nature and mankind in them. The well-known poems “To a Daisy”, “To a Mouse” and others are analysed. The line from Burns, poem is used as the title in John Steinbeck’s tale “Of Mice and Men”.

Key words: Nature and Man, the animal kingdom, plough, past and future.

УДК 82-32; 821.512.122

Қазіргі жастар мен жасөспірімдер жыға тани қоймайтын, шығарма-ларымен таныса қоймаған қаламгердің өмірімен таныстыра кетсем.

Қ.Мұхамбетқалиұлы 1942 жылы 8 желтоқсанда Ақтөбе облысы, Байға-нин ауданында дүниеге келген. 1965 жылы Қазақ мемлекеттік универси-тетінің филология факультетін үздік бітіріп, Ақтөбе облысының радио және телевидение комитетінде, облыстық «Коммунизм жолы» газетінде, «Қазақстан» баспасында, «Жұлдыз»журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде редактор, аға редактор, аға әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, «Жаңа фильм» журналының бас редакторы болған. Кейінгі жылдары ҚР Президенті аппаратында, Парламентте, «Таң Шолпан» журналында қызмет істеген.

Р.Акутагаева, С.Моэм, П.Мэриме сынды көптеген белгілі шет ел қаламгерлерінің шығармаларын қазақ тіліне аударған. Өзінің де бірқатар әңгімелері шет ел ұжымдық жинақтарында жарық көрген. 2003 жылы ҚР-ның еңбегі сіңген қайраткері атағы берілді. Көптеген әңгімелер мен хикаяттардың, романның авторы [4, 276].

Біз бүгін осы қаламгеріміздің әңгімелеріндегі мінез құбылысын сөз етпекпіз. Әрине, бұл тосын жаңалық емес, бірақ жазушы ашқан тың характер,тосын мінез құбылулары жетерлік.

Жазушының әңгімелері адам мінезінің құпия сырларына үңілуі, жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық құбылыстарды ой ағымына, монологқа, іс-әрекеттегі, дауыс ырғағындағы сезімдік құбылыстарға көңіл бөлуімен ерекшеленеді.

Мінез деген не?

Мінез – адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптас-тырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы [1, 103б].

Жазушы шығармашылығындағы кейіпкер мінезінің құбылуының белгілері олардың сөйлеген сөздері арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, бет құбылысы, дене қозғалысы,өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, және т.б. арқылы жүзеге асып жатады.

Қ.Мұхамбетқалиұлы кейіпкерлері қарапайым адамдар болғанымен, олардың тіршілігінен заман шындығын, уақыт бедерін танып таразылауға болады. «Бір машина шөп» әңгімесі бір оқып шыққанға болар -болмасты сөз қылған, қарапайым жанның пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен зер сала қарасақ, өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс, мың құбылған мінез көрінеді.. Оқиға желісі Әліш қарттың ауыл кеңсесіне бір машина шөп сұрап баруынан, кеңседегі басшылардың біреуімен сөзге келіп қалуынан өрбиді. Әңгіме басында ауыл шопырымен, «жаман Әжібайдың «өпіреп» баласымен» арасындағы диалогынан қиқарлығы, тентектігі байқалатын Әліш қарт, кейін мүлде басқа адам бейнесінде көрінеді.

Жасы жетпістен асқан шағында жас баладан нақақ сөз естіп, көңілі жасып қалған қарт қанша намысқа тырысқанымен, күйбең тіршілік қамымен «енді бармаспын» деген жеріне тағы келеді, жаны күйіп, жер болып келеді.
«...Қарт бір аяғын есіктен шығарып,өп-өтірік еңкең-еңкең етіп қойды. Соның арасынша машинаның алдын орай жүгіріп кеп, жас жігіт қолтығынан алған. Күткені де осы еді: қарт оның иығына әуелі қолын артып, соңсоң бүкіл салмағын сала (арасында әдейі естірте, Аллалап, та қойып), түсе берді. «Түсе берді» емес-ау, топ етіп оп-оңай түсе қалғаны! Құмдауыт майда топыраққа табаны былқ ете қалғанда, шошып кетті. Ұялғанынан шошыды. Алланың атын аузына алып, қара аспанды қапылдырғандағы өзінің мына ісі – шолжың өскен дырдай баланың ата-анасына әдейі жасайтын жосықсыз еркелігі секілді ерсі көрініп, ұяттан өртеніп кете жаздады. Сасқанынан жадағайының етегін қаққыштап, өп-өтірік жөтеліп, жасаурап тұрған ештеңесі болмаса да, қызыл ала көзін қайта-қайта сүрткіштей берді» [2, 25б]. Сырт көзге сыр бермей, өзінің қыңыр мінезінен, намысшылдығынан таймай, кәрілікті қақиып қарсы алған Әліш қарттың бойынан тап осы жерде жасандылықты, жалған мүсәпірлікті анық байқауға болады.

«Біреу таяғын ұстатқан. Мұрат екен. Қарт әлгі екпінімен тағы да бір-екі жөткірініп, енді өзі тілеп алған өлмелі кәрінің бейнесінде кеңсеге қарай амамлсыз қозғала берді. Жан-жағына да осы сәтте ғана назар салған. Тірі пенде жоқ екен. Ешкім көзіне түспеді. Манадан бергі ісінің бәрі айдалаға кетіпті. ....

Қарт бұған қуанбаса, ренжіген жоқ. Әлгі жасанды, жалған пердесін лезде жұлып тастап, елге белгілі Әліш қалпына – кәдімгі әрі, қиқар, әрі тентек қарт кейпіне қайта түсті» [2, 25б].

Ақыры дегені болып, бір машина шөп есік алдына келіп түсіріліп жатса да, Әліш қарттың көңілі орнына түспеді.

«Неге екенін кім білсін, қартайғандағы қадірінің құны – осы бір машина шөп секілді көрінді» [2, 29б]. Сонымен бірге шал мен ферма бастықтың арасында болған диалогтардан қазақтың сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін жақсы салтының жоғалып бара жатқанын, нағыз қазақы ұлтық мінездің заман, қоғам салдарынан өзгеріске ұшырағанын көреміз.

Қажығали қаламгеріңіз қазақы мінездің, қазақы жаратылыстың қыры мен сырын тек өзіне ғана машықпен мәністейді.Аша біледі. Суреткерлікпен бәдіздейді [3]. Жазушының бірегей туындыларының бірі «Ит жылғы оқиғасын» нағыз қазақы әңгімелердің қатарына жатқызуға болады. Автор Қабылдың ішкі ойы, монологы арқылы өз кейіпкерінің жан әлемін жарқырата көрсетіп, кейіпкерінің қандай жан екенін ұғындырады. «Жасынан жетім-көкіректеу болып өскен ол өзінің бауырмал емес екенін, әрине, біледі. Мінезінің біртоға тұйықтығы да, әлі күнге кісімен шүйіркелесіп кете қоймайтындығы да, жұрт секілді мұның үйінде ел жақтан көп ешкім келе қоймайтындығы да, өзінің де «ойбай, елден пәленшекең, түгеншекең келеді екен» деп елпілдей қоймайтындығы да сондықтан-ды» [2, 84 б.]. Кейіпкердің ішкі толғанысы, ой арпалысы арқылы бір кезеңдік өмірін оқырманның көз алдына әкеледі, аяушылық сезімін оятады. Әке-шешеден ерте айрылып, тағдыр тәлкегіне ұшыраған Қабыл арқа сүйер ешкімі жоқ болса да, жар құлағы жастыққа тимей жүріп, білім алады. Аспирантурасына қалады. Үйлі болып, күйбең тірлікпен жүріп жатады. Әкенің, ағайын-туманың мейірімін көрмеген ол, тіпті тума, ет-жақын, бауыр дегенді ойламаушы еді. Аты шығып, белгілі оқу орнына қызметке тұрғалы туыс дегендер көбейе бастады. Осыдан біреуі нағашы-жиен, бірі рулас ағайын, бірі жерлес ағайын деген тәрізді сылтауларды желеу етіп, өз шаруаларын күйттеп кететін қазақы-лықты, қазақы мінезді байқауға болады. Жасынан ағайындықтың дәмін татпаған Қабыл бұлардың біреуіне де іші жылымайды, қарсы алғысы жоқ. Тіпті, жасырмай ойындағысын айтып та салады.

«-Қайдам?! Мұндай туманы естіген де, көрген де емеспін! - деді безеріп. – Танымағаным үшін кешірер. Бірақ кешірмеймін десе де өзі білсін. Тумалық пен туыстықты кішкентайдан сезініп өспегесін, кісі ендігі жерде ұқпайтын да болар. Бәлкім, ұққысы да келмес... Бірақ ол үшін мені бұ кісі де, басқа «тумаларым» да кінәлай алмаса керек.

- Апырай, шырағым-ай... осынша төпелейтіндей не болып еді?! Жақтырмасаң кетейік! – деп қонақ ұшып тұрып, кенет ауыз үйге жөнелді. Аяқ киімін киіп жатып та, мұрты желп-желп сөйлеп жүр. «Үйге келген де үйдей өкпеңді айтпа» деген бар еді, тіпті қоймадың ғой... Немене сонша, қазымырланып! Ит жылғыны қозғап ...» [2, 92 б]

Ит жылғы оқиғаны Қабылдың ұмыта алмас. Ол көңілінде бір жібі-местей тоң болып қалған еді. Шешесінен жетім қалып, жарым көңіл болып жүрген бұған қорған, сүйеу болудың орнына жалғыз бұзаулы сиырын өтірік айтып, басып қалған тумасының қараулығын бұл ешқашан да естен шығармақ емес. Ал тумасы болса, беті бүлк етпестен өз шаруасының қамымен Қабылға қолқа салғалы келіп отыр. Қабыл бір мезетте қонақты үйден қуып шыққан қылығын әбестік санап, өкінгендей болған. Бірақ тез бойын жиып ала қойды.

«Жо-оқ! – деді ол тағы да қатайып. – Неге құрметтеуім керек мен оны? Құрмет, жақсылық – тек жақсылыққа ғана жасалуы керек. Ал біреудің біреуге қараулығы мен харамдығы қайта ешқашан ұмытылмауға тиіс! Ұмытқаның - кешіргенің. Сол қараулықпен, сол харамдықпен ымыраға барғаның, Қабыл! «Иттік те тайраңдап жүре берсің» деген немқұрайды бойкүйездік ол!» [2, 93б.]

Сөйтіп, жазушы кейіпкерінің ой арпалысы, көзқарас қақтығысы арқылы қазақы өмір шындығын бейнелейді.

Суреткер Қажығали Мұхамбетқалиұлының өзіне тән психологиялық стилі «Қаңтардың қара суық түні» әңгімесінен де байқалады.

Прозадағы психологизм әлем әдебиетінде ХХғасыр басында-ақ әр түрлі бағытта дамығаны мәлім. Сол кездері жарық көрген Ж. Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Әуезовтің тағы басқа да көптеген жазушылардың шығармалары дәлел.

Әңгіменің бүкіл оқиғасы Зейнеш пен оның күйеуі Бозымбайдың айналасында өтеді, солардың ішкі ойы,монологы арқылы өрбиді.

Жасында ойнақтап жүріп от басқан Зейнеш жер асып, танымайтын ай-мақтан бір шығады. Сонда жүріп, қызметке тұрады, кейін өзі сияқты келімсек Бозымбайды қолына кіргізіп алады. Екеуі бір-біріне кереғар адамдар.

«Жас кезінде Зейнеп мұндайды тіпті елемеген. Бәрін өзі істейтін, бәрін өзі тындыратын. Әйел басымен-ақ осы үйді өрге сүйреп келді ғой. Ел қатарына енді жеттік пе дегенде де, балалары өсіп, алды енді жігіт боп қалған мынау шақта да, солардың әкесінің әлі күнге бір ширамай қойғанына ғана намыстанады да.»

Осы үзіндіден кейіпкердің ішкі толғаныс тебіреністерімен қоса, ері мен әйелінің мінез құбылыстары да айқын көрінеді. Сонымен бірге «ол суықтан қорғалаған торғайға ұқсап, қылқиған жіп-жіңішке шарфсыз мойнын қолпыл-даған қара пальтоның кең жағасына тыға түсіп, бұйыға, бүрісіп отыр.Анда-санда арқа-басы мұздап қалғанда ғана дүр-дүр тітіркеніп, көзі жасаурап, дірдек қаға,есінеп қояды.» [2, 73б] кейіпкердің сыртқы қимыл әрекет, кескін-келбет құбылысынан да мінезін, бітім-болмысын айқын аңғаруға болады.Бұл да жазушының суреткерлік талантының тағы бір қырын танытқандай. Сонымен бірге қаламгердің бұл әңгімесінен отбасындағы әке ролінде анық байқауға болады. Жалпы қазақ түсінігінде еркек әйелден бір саты жоғары тұруы тиіс. Ата-бабамыз бұл жөнінде «Алтын басты әйелден бақыр басты еркек артық» деп еркек кіндіктілерді ерекше бағалаған, құрмет тұтқан. Бүгінде қоғамдағы әкенің орны қандай? Аналардың ше? Өкінішке қарай, бүгінгі өмірдің ағысына қарап отырсақ,отбасылық құндылықтар жойылып, әкенің беделі төмендер бара жатқандай ма деп ойлап қаласың. «Әкеге қарап ұл өседі, шешеге қарап қыз өседі». Әкелердің бәрі бірдей ұлдарына үлгі болып жатыр ма? Кейбір шаңырақтарға барсаң, күйеуімен бәсекелесіп жатқан әйелді, әйелдік өктемдікті байқайсың. Еркек – үйдің басты асыраушысы. Бірақ өз отбасына, бала-шағасына жүрдім-бардым қарайтын әкелер де болады. Арақ ішіп, аузына келгенді айтып, көшеде қаңғырып жүретін әке де болады. Мұны көрген баланың бойында әке туралы қандай пікір қалып-тасады? Күйеуімен бәсекелесіп, жанжал шығарып, жарын күнде орынсыз сөге беретін әйелдер де болады. Әкенің ана алдындағы абыройының жоқтығын көріп өскен бала қандай сезімде болады? Әрине, бала содан келіп, әкесін тыңдаудан қалады. Әкесі ол үшін бір жай адам сияқты. Бар болғаны үйдің бір мүшесі. Оның үй ішіне сөзі өтпейді, үні өктем шықпайды. Ол үйге келетін келін де, күйеу балалар да әкені әке деп сыйлаудан қалады. Себебі ол отбасындағы әкенің құны бес тиын. Құрмет пен иба, үлкенді сыйлауды ұмы-тыңқырап бара жатқан жас­тар үшін әкенің рөлі маңызды болмай шығады.

Бұдан басқа да Қажығалидың «Қайдағы-жайдағы», «Бұралаң жол», «Берекесіз тоғайы» әңгімелерінде кейіпкердің даралық сипаттары, мінез иірімдері кеңінен ашылады.

Қажығали Мұхамбетқалиұлы – тегеурінді топтың, Әбдіжәміл Нұрпейісов ағамыз айтқандай, әдебиетімізге «жаңаша тіл, жаңаша ойлау, жаңаша элегия әкелген» талантты топтың өзгеше өкілі. Қажығалидың қай-қай туындысы да оның ұлт суреткері екенін айқындап тұрады [3]. Жазушының қай шығармасы да ерекше мақамымен қазақ әдебиетінде өзіндік орын қалдырып отыр.

Қаламгер Қажығали Мұхамбетқалиұлының айрықша зерттегені – адам жаны, оның ішкі әлемі, әсіресе, қазақы өмірдің, қазақ жанының терең иірімдері.


Әдебиеттер

1. З.Қабдолов. Сөз өнері. - Алматы, 2002.

2. Қ.Мұхамбетқалиұлы. Жалғыз жиен (әңгімелер мен хикаяттар) - Алматы, 2005

3. М.Байғұт. Жиырма жыл жоғалған жазушы // Егемен Қазақстан, 5 желтоқсан, 2012.

4. Қазақстан Жазушылары \анықтамалық – Алматы, 2008.

С.Г. Шарабасов, Ж.А. Молдагалиева

ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕМЕНЫ ХАРАКТЕРА ОБРАЗОВ В РАССКАЗАХ ПИСАТЕЛЯ КАЖИГАЛИ МУХАМБЕТКАЛИУЛЫ
В данной статье рассматриваются проблемы перемены характера образов в рассказах писателя Кажигали Мухамбеткалиулы.

Ключевые слова: писатель, образ, характер, общество, рассказ.

S.G. Sharabasov, Z.A. Moldagalieva

THE PROBLEMS OF THE CHANGES OF IMAGES IN THE STORIES OF THE WRITER KAZHIGALI MUCHAMBETKALIULY
In this article considered the problems of the changes of images in the stories of the writer Kazhigali Muchambetkaliuly.

Key words: writers, image, character, society, story
УДК 811. 512.1.

Р.Қ. Мұхамбетқалиева - ф.ғ.к, доцент, оқытушы,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ,

E-mail: Rozetta 53@mail.ru

Ж.Т. Нұғманова – магистрант,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ,

E-mail: Nugmanova76@mail.ru

Н.Ф. КАТАНОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ

МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Аңдатпа. Мақалада белгілі түркітанушы Н.Ф.Катановтың (1862-1922) өмірбаяны мен ғылыми еңбек жолы туралы негізгі деректер, соның ішінде ғалымның түркі халықтарының тұрмысы мен мәдениетін зерттеуге бағытталған экспедициялары, жарияланымдары туралы айтылады. Профессор Н.Ф.Катанов жөнінде әр жылдарда жарық көрген мақалалар, қазы-намалар мен кітаптар баяндалады осы еңбектердің шығу мерзіміне байланысты Н.Ф. Ката-новтың ғылыми мұрасы мен өзінің творчествосын зерттеудің кезеңге бөлуі анықталады.

Түйін сөз: этнография, фольклор, мәдениет, кезеңдестіру, түркітану, биография.
Түркітану ғылымының теориялық тұрғыдан қалыптасуына ерен еңбек сіңірген Ресей ғалымдарының бірі – профессор Н.Ф.Катанов. Тірі кезінде түркітану классигі дәрежесіне көтерілген ізденімпаз ғалым жан-жақты еңбек етті. XIX-XX ғасырларда түркі тілдес халықтардың тілі, әдебиеті, фольклоры, этнографиясы және т.б. мәселелер жөніндегі жаңа мәліметтер жинап, тың тұжырымдар ұсынды. Десек те, ғалымның ғылыми мұрасы әлі күнге дейін толықтай зерттелген жоқ және күні бүгінге дейін түркологиялық еңбектері тиісті бағасын ала алмай келеді.

ХХ ғасырдың соңында, түркі халықтарының көп бөлігі өз тәуелсіздігін жариялаған тұста, жұмыр жердің этногеосаяси шарттарынан түркітану ғылымы оқшау қала алмайды. Әсіресе, түркі халықтарының рухани болмыс-бітімін әлемдік этносаралық контексте пайымдауға ден қойғанда олардың өткенін, бүгінін және болашағын тарихи-мәдени біртұтастықта зерделеу мәселесі - көкейкесті іс. Осындайда Н.Ф.Катанов сияқты ірі тұлғаның мұрасын жаңа талаптар деңгейінде қарастыру, жұмыстарын түсіну және талдау жасау, оның ғылымға қосқан үлесін анықтау, шығармашылық ғұмырнамасы туралы тың деректер іздестіріп, қолжазба түрінде сақталған дүниелері туралы зерттеу жүргізу - ең басты мәселелердің бірі.

Түркітаным тарихына проф. Н.Ф.Катанов «Опыт исследования урянхайского языка с указателем главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня» (Қазан., 1903), «Среди тюркских племен» (ИРГО.,1893), «Этнографический обзор турецко – татарских племен» (УЗКУ., 1894), «О погребальных обрядах у тюркских племен с древнейших времен до наших дней» (СПб.,1894), «Восточные заметки» (Қазан.,1896). т.б. еңбектерімен енген [1, б. 25]. Ғалымның 1903 жылы «Опыт исследования урянхайского языка» деген тақырыпта қорғаған докторлық диссертациясы урянхай (тува) тілінің 50-ге жуық туыстас түркі тілдерімен салыстырмалы түрде ғылыми негіздегені белгілі. Еңбекте қазақ тіліне қатысты мәліметтер де келтірілген. Ғалым урянхай тілінің түркі тілдеріне тән екендігін бұлжытпас дәлелдермен айғақтайды. Белгілі түркітанушы С.Н.Иванов еңбектің құрылымына талдау жасай келе: «Опыт» содержит хорошо систематизированные материалы для сравнительной грамматики тюркских языков. Именно эти особенности позволили им, наряду с радловской «Фонетикой» заложить основы сравнительного изучения тюркских языков», - деп тұжырымдайды [2, б. 102]. Осы сынды пікірлерді Н.А.Баскаков, М.Расенен, Г.И.Рамстедт т.б. еңбектерінен де кездестіре аламыз.

Ғалымның 1921 ж. август айында толтырған анкетасында өзінің 36 жыл-дық шығармашылық ғұмырында түркі халықтарының археология, тарих, этнография, тіл білімі, әдебиетіне қатысты 382 ғылыми жұмыс жазғандығын атап көрсетеді [3,б.41]. Бүгінгі таңда С.И.Иванов, И.Л.Кызласов еңбектерінде ғалымның жарыққа шыққан еңбегінің саны - 181 деп көрсе-тіледі [4, б. 36], ал түрік ғалымы О.Ф.Серткая аталған еңбектерге қоса 75 еңбекті тапқанын айта келіп, жалпы саны – 256 дейді [3, б. 21]. Келтірілген деректерден ғалымның түркологиялық мұрасының қаншалықты бай екендігін білуге болады.

Кейбір библиогрофтардың мәліметтері бойынша ғалым әлемнің 114 тілін пайдаланған екен. Сондай-ақ ғұлама ғалымды замандастары «лингвистикалық энциклопедия», кейінгі толқын «Хакас Ломоносовы» деп атайды. Дегенмен, шығыстану әлемінде аса жоғары бағаланған ғалымның түркологиялық мұрасын зерттеу жұмыстары Ресейде өте баяу жүрді.

Ресей ғалымдарының деректеріне сүйене отырып, Н.Ф.Катанов еңбек-терінің ХХ ғасырда зерттелу барысын үш кезеңге бөліп қарастырамыз: 1) 1920 жылдар, 2) 1950 ж. бірінші жартысынан 70 ж. аралығы, 3) 1980 - 2009 жылдар аралығы.

Ғалымның өмірбаяны мен түркологиялық мұрасына баға беру дәстүрі ғалымның қайтыс болуына орай 1920 жылдарда жазылған естеліктерден басталады. Әсіресе жергілікті және орталық баспаларда жарық көрген басылымдардан көптеген мәліметтер мен замандастарының ой-толғамдарын кездестіреміз. Атап айтқанда, көрнекті ғалымдар В.А. Гордлевский «Памяти Н.Ф. Катанова. 1862-1922», А. Самойлович «Памяти Н.Ф. Катанова», «Про-фессор Н.Ф.Катанов – первый ученый из абаканских турков», А. Гаффаров «Николай Федорович Катанов (к годовщине со дня смерти)», Н.М. Покров-ский «Памяти профессора Н.Ф. Катанова», К.В.Харлампович «Проф. Н.Ф. Катанов» т.б. еңбектерде ғалымның өмірі мен шығармашылық жолы деректі түрде таныстырылады. Белгілі түркітанушы В.А. Гордлевский «Новый Восток» журналындағы «Памяти Н.Ф. Катанова» мақаласында: «Ресей түркітану тарихы түркі тілдерінің шебер майталманынан айрылды. Ол түркі ғылымында өшпес атын, өлмес мұрасын қалдырды» [4, б. 34] - деп ғалым есімін зор құрметпен еске алады. Ал А.Самойлович «Восток» журналында ғалымның ғылыми мұралары туралы былай дейді: «Ғалымның баспаға ұсынылмаған лингвистикалық және этнографиялық жинақ қоры енді жарияланады деген үміттеміз, оған дейін ғалым мұрасы сенімді жерде сақталынады» [3, б. 64]. Алайда, ғалымның еңбектері 20-жылдары да, одан кейінгі жылдары да жарық көрмеді. Оған арналған мақалалар жалпылама естелік күйінде жазылып, ғалымның нағыз лингвист, этнограф, нумизмат, саяхатшы, түркі тілдерінің барлық рухани-мәдени өмірін зерттеуші екендігі және ғылыми шығармашылығындағы жетістіктері нақты зерттеліп көрсетілмеді.

1933 ж. және 1943 жылдары Германияда Берлин университетінің профессоры В. Бангтың шәкірті К. Менгес Н.Ф. Катановтың Сібірге және Шығыс Түркістанға жасаған саяхаттарында жинақтаған қолжазбаларын жарыққа шығарды. 1926 жылы ғалымның әйелі Александра Ивановна неміс профессоры Бангқа ғалымның қолжазбаларының бірқатарын беріп жіберген болатын. Бұл еңбек проф. Н.Ф. Катановтың түркітану ғылымындағы орнын айқындады, сонымен қатар ғалымның ірі лингвист және этнограф екеніне бұлжытпас дәлел болды.

«Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабаршысы» журналының 1958 жылғы №5 санында жарық көрген «Н.Ф. Катанов, проф. Казанского университета» атты мақаласында белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың Н.Ф.Катанов жайлы ғылыми пікірі берілген. С.Е.Малов ұстазының өнегелі шығармашылық ғұмырына шолу жасайды. Ұзақ жылдар бойы тынбай еңбек етуі арқылы қол жеткізген табыстарын саралай келе, ғалымның «Опыт исследования урянхайского языка» атты еңбегінің құндылығы туралы былайша бағамдайды: «В труде Н.Ф.Катанова по урянхайскому (тувинскому) языку имеется не только грамматический очерк, но и тексты с переводами и словарь. Имеются различные указатели фонетических чередований; сравнение фонетики и лексики урянхайского языка с языком монгольским и прочим» [5, б. 4 ]. С.Е. Маловтың пікір-пайымдары мен байыпты талдау тұжырымдары ғалымның түркологиялық мұраларының ғылыми зерттеу тарихының жаңа бір парағын ашып беріп кетті.

Н.Ф.Катанов және оның түркологиялық мұрасы жайында ой-пікір айту 50-70 жылдардан басталады. Мәселен, 1958 жылы Н.Г.Доможаковтың құрастыруымен шыққан «Н.Ф.Катанов. Материалы и сообщения» кітабында Н.Г.Доможаков «Н.Ф.Катанов», С.Н.Иванов «К характеристике лингвис-тического наследства Н.Ф.Катанова», К.М.Патачаков «Этнографические материалы в трудах проф. Н.Ф.Катанова», А.Н.Катанова «Из воспоминаний об отце» т.б. мақалаларынан біраз мәліметтер аламыз. К.М.Патачаков ғалымның түркі тілдес халықтардың фольклоры мен этнографиясына аса қызығушылық танытқанын, оның «Образцы народной литературы тюркских племен», «Опыт исследования урянхайского языка» т.б. сүбелі еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін құнды мәліметтердің көзі саналатындығын айтады. Жалпы пр.Н.Ф.Катанов түркітану әлемінде қалам тартпаған саласы кемде–кем. Осы орайда, Н.Г.Доможаков пікіріне сүйенсек, ғалымның түркітану ғылымында қамтыған салалары сан алуан. Бірінші - түркі халықтарының тіл мәселесі, ал екінші-фольклор мен түркі әдебиеті, үшінші – этнография мәселелері. Сондай-ақ автор: «...Сол бір ашаршылық жайлаған қиын-қыстау кезеңде Катанов 8600 томдық құнды кітапханасынан айырылды. 1914 жылы 31 сандық кітап қоры Стамбулға жөнелтілді» -деп ғалым кітапханасының Түрік елінің премьер-министрі Хилми Пашаға сатылуы жайында баяндайды.

Профессор Н.Ф.Катанов туралы ең алғаш толымды еңбек жазған ғалым – С.Н.Иванов. Оның «Н.Ф.Катанов (Очерк жизни и деятельности, 1962)» атты зерттеу еңбегінде ғалымның өскен ортасы мен шығармашылық қалыптасу жолы қоғам өмірімен бірлікте алынып, ғылыми мұраларының құндылығын сөз етеді. Ол: «Н.Ф.Катанов түркі тілдерін бірден-бір жетік зерттеуші ретінде түркітану ғылымында ойып орын алады» - деп өз тұжырымын пайымдайды.

Ғалымның ғылыми мұрасын игеру, ғылымдағы үлесін атап көрсетуде 1980-2009 жылдары Ресей түркітану ғылымына келген жаңа толқын өкілдері жаңа кезеңді қалыптастырды. Зерттеушілер назарында ғалымның баспа бетте-ріндегі мақалалары мен мұрағаттағы еңбектері болды. Бұл XIX-XX ғасырдағы Ресей елінің ғылым мен мәдениеті дамуындағы түркітанушының орнын анықтауда және шығармашылық жолындағы көлеңкеде қалып келген этнограф, жидашы, саяхатшы, фольклор, мұражай ісі т.б. қырларын ашуға көмектеседі. О.А.Масалова мен Г.Р.Столярова «Коллекции Н.Ф.Катанова в этнографическом музее Казанского университета», В.В.Миндибекова «Н.Ф.Катанов как исследо-ватель фольклора тюркоязычных народов Сибири», Р.М.Валеев «Изучение этнографии тюркоязычных народов» және т.б. А.Каримуллиннің пікірінше, ғалым-тамаша библиограф. Оның «Н.Ф.Катанов – библиограф и книговед /Книга и люди/» атты еңбегінде: «Катанову принадлежит около 900 рецензий – аннотаций – рефератов по восточным книгам и востоковедческим трудам. В его библиографиях, каталогах описаны около 7000 названий книг на русском, восточных, европейских языках» - деп дәлелдеп көрсетеді.

Профессор Н.Ф.Катановтың түркологиялық мұралары туралы кеңірек пікірлерді И.Ф.Кокова мен И.Л.Кызласовтың еңбектерінен кездестіреміз. И.Ф.Кокова түркітану ғылымында өзіндік өшпес мұра қалдырған ғұламаның мұрағат қорларындағы еңбектерінің назардан тыс қалып келе жатқандығын сөз етсе, И.Л.Кызласов ғалымның 1885 жылдан 1921 жылға дейінгі еңбек-терінің библиографиясын ұсына келе, ғалымды тек оның қыл қаламынан туындаған ғылыми еңбектерді тереңдете зерттегенде ғана толықтай тани алатындығымыз жөнінде ой тастайды. Шынында да, ғалым еңбектерін жан - жақты толыққанды зерттемейінше, тарихтағы орнын тұтас тану мүмкін емес.

Қазіргі таңда ұлы тұлғаның ғылыми мұраларын зерделеп, ғылымға қосқан үлесін айқындау мақсатында ғылыми конференциялар мен халық-аралық ғылыми семинарлардың өткізіліп жатқандығын зор қуанышпен айта аламыз. «Катанов оқулары» атты ғылыми конференциялар Н.Ф.Катанов атындағы Хакас Мемлекеттік университетінде 1994 жылдан бастау алып келеді. 1997 жылы Қазан қаласында ғалымның туғанына 135 жылдығына арналған «Катанов оқулары», 2002 жылы 140 жылдығына арналған Абакан, Қазан қалаларында өткізілген халықаралық ғылыми конференциялар және сол жылы Стамбул университетінде халықаралық ғылыми симпозиум, 2005 жылы ғалымның түркітаным ғылымындағы мұраларының зерттелуі бағытында «Н. Ф. Катанов мұрасы: Еуразия түркі тілдес халықтарының тарихы мен мәдениеті» атты халықаралық ғылыми семинарлардың ғалым еңбектерін танытуда маңызы зор. Ғалымның түркологиялық мұраларын зерттеуде елеулі үлес қосып жүрген Р. М. Валеев, В. Н.Тугужекова,

О.Серткая, Р.Н. Алимов т.б. зерттеушілердің танымдық мақалаларында тың деректер берілген. Р.М.Валеев ғалымның Санк-Петербург, Қазан уни-верситеті жылдарындағы шығармашылық кезеңдеріне шолу жасай отырып, этнографиялық зерттеулеріне арнайы тоқталады. Ғалымның түркологиялық мұрасы туралы келелі пікірлер Түрік елі түркітанушыларының еңбектерінде де көрініс тапқан. Стамбул университетінің пр.О.Ф.Серткая «Н.Ф.Катановты танудағы түрік зерттеушілерінің ортақ көзқарастары» деген мақаласында түрік ғалымдарының Н.Ф.Катановты зерттеудегі еңбектерінің атап көрсетеді.

Түркітану әлемінің тұғыр тасын қалап, іргелі еңбектерімен танылған шоқтығы биік профессор Н.Ф.Катановтың жарыққа шыққан немесе қолжазба күйінде қалған хакас, татар, тува, қазақ және т.б. түркі тілдері мен этнографияға, фольклортануға қатысты зерттеу жұмыстарын саралау өз кезегін күтуде. Н.Ф.Катановты XIX–XX ғғ. түркітану ғылымындағы түркі тілдес халықтарды жан-жақты зерттеуге орасан зор еңбек сіңірген бірден-бір түркітанушы екендігін тану, әсіресе қазақ тілі біліміне қосқан үлесін, тигізген пайдасын зерделеу өзекті мәселенің бірі.
Әдебиеттер

1. 
   Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. - Алматы, 2004. – б. 358.
   
2. 
   Иванов С.Н. Н.Ф.Катанов - М, 1962.- с. 150
   
3. 
   Кокова И.Ф. Н.Ф.Катанов: Документально –публицистическое эссе. - Абакан, 1993. – с. 85
   
4. 
   Н.Ф.Катанов Автобиография и Библиография. // Составитель И.Л.Кызласов. – Абакан, 2000. – с. 50.
   
5. 
   Малов С.Е. Н.Ф.Катанов, проф. Казанского университета (1862-1922гг. К 95-летию со дня рождения // Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабаршысы. №5 -1958. – б. 6.
   

Particular attention ispaid to the roleof the scientistfrom the perspective ofunificationof the Turkic statesfor the conservation, protection and developmentof national values​​in a globalized world. The conclusionon the relevance ofcultural andspiritual developmentof Kazakhstan inthe context of theTurkic integration.

УДК 81.34 (574)

Елбасы бейнесі айтыс өнерінде оның ел үшін атқарған іс-әрекеттері арқылы баға берушілік сипатта сомдалған. Сондай-ақ айтыскер ақындар тарих тағылымынан нәр ала отырып, Елбасы бейнесін өткен тарихи тұлғалармен қатар ала отырып, суреттеуге жол береді. Бұл Елбасының көркем әдебиеттегі образын жалаң суреттеуден құтқарып, шынайы бейнелеуге мүмкіндік береді. Айтыс өнерінің өзі тікелей халық алдында орындалатындықтан, реализмі басым болуымен ерекшеленеді.

Тәуелсіздік, еркіндік, азаттық идеяларының бүгінгі күнде аяғын нық басып, батыл қадам алып, әлемге танылуының арғы жағында Елбасының сарабдал саясатының тұрғандығын айтыс мәтіндерінде ашық та шынайы айтылады. Аталған мақалада осы мәселелер бүгінгі айтыс ақындарының өлең мәтіндеріне талдау жасау арқылы тұжырымдалады.

Түйін сөз: айтыс, дәстүрлі өнер, образ, идея, көркемдік тұтастық, тәуелсіздік тақы-рыбы, айтыс өнеріндегі еркіндік көрінісі, фольклор.
Айтыс өнері - атадан балаға мирас болып келген, халқымыздың рухани төл мәдениетінің бір бөлшегі. Халқымыздың төл сөз өнері. Айтыстың өмір-шеңдігін бүгінгі күнге жетіп, жаңа заманға сай, дамып, жетіліп отыруынан көреміз.

Дала демократиясының ерекше үлгісі болған айтыс қай кезде болса да халықтың талап-тілегін, мақсат-мүддесін орындап, ел үмітінің үдесінен шығып отырған. Басқа өнер түрлерінен ерекшелігі де сол айтыс сәтте айтылып, заматында өзінің тыңдарманымен қауышып жатады.

Айтыс қай кезде де идеологиялық құрал ретінде пайдаланылып, өзінің сол сипаты арқылы көркемдік ерекшелігін дамыта алды.
Қазіргі айтыстың тәуелсіздік алғаннан кейінгі мезгілде ерекше дамуы, халықтың ыстық ықыласына бөленуі сол айтыстың тек қана әлеуметтік өмір шындығын айтуында болды.

Айтыста сан алуан тақырып қозғалады. Әсіресе, егемендік алған жылдардан кейінгі айтыста тәуелсіздік тақырыбын жырлау, азаттықты ұлықтау, еркіндікті емірене жырлап, бабалар арманы мен боздақтарымыздың қанымен келген қасиетті ұғымды жырлауда айтыс өнері жауынгерлік танытты десек артық айтқандық боламас. Біз осы ғылыми мақаламызда қазіргі айтыстағы тәуелсіздіктің тақырыбының идеялық және көркемдік тұрғыда жырлану ерекшеліктеріне қатысты ой қозғап, сол арқылы айтыстағы Елбасы бейнесінің ашылуына мән береміз.

Әдебиеттану ғылымында қазіргі кезең әдебиетіндегі ұлттық идеялар, ұлттық сипаттағы мәселелер төңірегінде біршама сөз айтылып келеді. Айтыс та қазақ рухани мәдениетінің бір бөлшегі ретінде ұлттық мәселелерді осы тәуелсіздік кезеңімен байланысты қозғап келе жатырғаны шындық. Ал, тәуелсіздік туралы ұғымды қозғасақ, Елбасы туралы сөз қозғамай өте алмаймыз.

Мақаламызға қатысты тақырыпты саралағанде, біздің байқағанымыз, біріншіден, Елбасы бейнесі айтыс өнерінде оның ел үшін атқарған іс-әрекеттері арқылы баға берушілік сипатта сомдалған. Сондай-ақ, айтыскер ақындар тарих тағылымынан нәр ала отырып, Елбасы бейнесін өткен тарихи тұлғалармен қатар ала отырып, суреттеуге жол береді. Бұл Елбасының көркем әдебиеттегі образын жалаң суреттеуден құтқарып, шынайы бейнелеуге мүмкіндік береді. Айтыс өнерінің өзі тікелей халық алдында орындалатындықтан, реализмі басым болуымен ерекшеленеді.

Екіншіден, тәуелсіздік, еркіндік, азаттық идеяларының бүгінгі күнде аяғын нық басып, батыл қадам алып, әлемге танылуының арғы жағында Елбасының сарабдал саясатының тұрғандығын айтыс мәтіндерінде ашық та шынайы айтылады. Бұл тұжырымдарға нақты мысал ретінде айтыс туралы екі томдық жинақты талдау барысында көз жеткіздік.

Тәуелсіздік жылдарындағы айтыстардың бұрынғы айтыстардан өзіндік ерекшелігінің бар екендігін жеке мемлекет болып, өз тізгінімізді қолымызға алуымыз, тілімізге тиген еркіндік, ұлт ретінде еркіндігініміз, жалпы рухани бодандықтан босауымыздан іздесек болады. Айтыста ақындар халықтың жағдайын айтуға, ел мұңын билік басындағыларға жеткізуге, мәселелерді шешуге ат салыса бастағанын байқаймыз. Қоғамдық мәселе көкірегі ояу, көзі ашық бір де бір ақынды бей-жай қалдырған емес, ақындар шама-шарқы жеткенше қоғамдық мәселелерді көтеруге, олардың жағымды және жағымсыз жақтарын жеріне жеткізе айтуға тырысады.

Бүгінгі өткен әрбір күніміз, қазіргі тәуелсіз Қазақстаннның тарихи парақтары болып жазылып қалады. Өз еркіндігін алған еліміз 1991 жылдан бері қаншама қиындықты бастан кешіріп, жоқшылыққа шыдап бағып, бір ғана асыл мұратқа тәубе етіп келді. Ол – азаттық, еркіндік, тәуелсіздік болатын. Алғашқы еліміздің шынайы тәуелсіздік жолында қадам басқан кезден күні бүгінге дейін, бейбітшілік пен тыныштықта, баршылық пен молшылыққа халқын кенелту жолында тынбай, елің қамын ойлап, қайыспас қара нар тәрізді еңбектеніп келе жатырған Президентіміз Н.Назарбаев - тәуелсіз елдің тарихындағы мәңгі жасай беретін тұлға болып қалады.

Ғалым Нұрдаулет Ақыш: «Іс жүзінде 1989 жылдан бастап Қазақ­стан Республикасының бірінші басшысы болып сайланған Нұрсұлтан Әбішұлы осы жиырма жылдан астам уақыт ішінде өзінің қандай деңгейдегі басшы екендігін тек өз еліне ғана емес, сыртқы жұрттарға, халықаралық қауым­дастыққа жан-жақты таныта білді. Тәуелсіздігін енді ғана алған жас мемлекеттің басшысы болу үлкен сын болып табылатын­дығын ешкім жоққа шығара алмаса керек. Өз уақытында баспасөз беттерінде Елбасы туралы жарық көрген түрлі поэзиялық, прозалық туынды­лардың, эсселер мен көркем очерктердің маз­мұны, міне, осындай нақты пайымдауларға әкеліп саятын. Оларда Елбасының бейнесі негізінен қоғамдық ірі тұлға ретінде әр қы­рынан, әр түрлі адами индекстер тұрғысынан көрініп жататын. Елбасының азаматтық және саяси тұлғасын әр автор өз таным-түсінігіне лайық әр түрлі деңгейде сомдап келеді. Менің­ше, қаламгерлер ең алдымен Елбасының ауқымды деңгейдегі ұйымдасты­рушылық қабілетін, яғни, саяси тұлғасын, Қазақстанның патриоты, қазақ ұлтының жанашыры ретіндегі қырларын да ашып көрсет­кендері жөн-ақ», - деп атап өтеді өзінің газет тілшілеріне берген бір сұхбатында.

Н.Назарбаевтың нар тұлғасын айшық­таған көркем проза, поэзия, драматургия, кино туындылардың қатары жыл өткен сайын көбейіп келеді. Елбасымыздың адами, азаматтық келбеті бүгінгі қазақ прозасы, поэзиясы, драматургиясында зерттеу нысаны болуға лайық екендігі ақиқат. Елбасы­мыздың өмірі мен шығармашылық ғұмырынан алып жазылатын көркем шығар­маларға жүк болар тақырыптар әлі де жеткі­лікті. Ал, бүгінгі біздің тақырыбымыздағы айтыстағы Елбасы бейнесі туралы сөздің өзіндік ерекше-лігі бар. Айтыс өнерінің өзінде сахналы элементтің болуы, оның халық санасына әсер ететін эмоционалдық, драмалық күйінің молдығын көрсетеді.

Жалпы тарихи тұлғалардың көркем әдебиетте бейнеленуінің өзіндік дәстүрі бар. Айтыстың тарихына үңілсек, тарихи тұлғаларды жырлаудың дәстүрі қалыптасқанын көреміз.

Елбасы туралы айтыста біршама айтылып келеді. Зер салып қарасақ, айтыс ақындарының Елбасы туралы толғаныстары көбіне тәуелсіздік ұғымымен егіз аталып отыратынына көз жеткіземіз. Мысалы:

Армандап тәуелсіздік арда күнді,

Сары алтыннан сайладың балдағыңды.

Хан Кене, жүрегіңмен сүйіп өттің,

Қалың елің, қазағың ардағыңды.

Ұлтымды бодандыққа бермеймін деп,

Абылайлап қоздырдың аруағыңды.

Оң жағыңа ертіп ап қол бастадың,

Ағыбай, Наурызбайдай тарланыңды.

Шен таққан ақ патшаның өкілдерін,

Көрмеуші ең қарқылдаған қарғы құрлы.

Өз бауырың қырғызың тор құрғанда,

Өкініп шайнап едің бармағыңды.

Азаттықты аңсаған, кемеңгерім,

Алыстан болжапсың-ау алдағыңды.

Бүгін, міне, тәуелсіз қазақ болдық,

Нұрағаң орындады арманыңды! [2,34] – деп жырлаған Аманжол Әлтаев өз сөзінде біздің бүгінгі жетіп отырған тәуелсіздігіміздің жолында құрбан болған, қазағымыздың ханы Кенесары және оның қол бастаған батырларын, қырғыздың сатқындығын суреттей отырып, сол бабалар аңсаған азат күнді Кенесарыдай ханның ісін жалғасытырып, тәуелсіздікке қол жеткізудің көш басында Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев тұр деген ойды ұғамыз. Айтыста Нұрсұлтан Назарбаев Елбасымызды ақын құр мақтамай, өткен тарихты айта келіп, сол бабалар аманатын орындаушы және сол аманат жүгінің өте ауыр да жауапты іс екенін аңғартып, біз секілді келешек ұрпақтың жарқын өмір сүруін меңзейді.

Ал мына бір Мұхаметжан Тазабеков пен Қуаныш Мақсұтовтың айтысында Елбасы туралы шумаққа назар салсақ, тәулесіздіктің алғашқы жылдарындағы ауыр кезеңдерді артқа тастап, жаңа-жаңа елдің жағдайы жақсарып келе жатырғанын және Н.Назарбаевтың президенттік мерзімінің екінші кезеңіне сайлауға түскенін көреміз. Мысалы, Мұхамеджанның Қуаныш ақынға айтқан сөзін келтірсек:

Жеті жыл артта қалды ырым қылар,

Тәуелсіздік жаныңды жылындырар.

Назарбайдың Президент немересі,

Ол да үміткер, әр сөзі – жұғымды бал.

Данышпан ел мұңайтпас Нұрсұлтанын,

Көп тірлік тындырды ғой тығын қылар.

Жаңадан кеп қосылған жолдастан да,

Ескі дос ертерек сырыңды ұғар.

«Үйренген хан иленген терідей» деп

Бекер айтты дейсің бе бұрынғылар[2, 137].

Мұқият зер салып оқыған адамға бұл жерде айтыстың үгіт-насихаттық жағын аңғару қиын емес. Жеті жылдық мерзімі өтіп, екінші рет сайлауға түскелі отырған Елбасымыздың тындырған, ел үшін жасаған әрекеттерін саралай келіп, тәжірибесі барын айтып, тек Қуаныш ақынды ғана емес, сөз астарымен барша халықты қолдауға шақырып отырғанын көреміз

Қазіргі айтыстарда өткен тарихтағы көрнекті тұлғаларымызбен қоса, бүгінгі көзі тірі ортамызда жүрген, ел үшін жаны тыныш таппай жүрген елбасыдан бастап, көптеген қоғам қайраткерлерінің нысанға алынуы заңды құбылыс. Тақырыбымызға сәйкес, Елбасының образын сомдауда айтыскер ақындар оның ел үшін атқарған іс-әрекеттерінің төңірегінде жырлай отырып, тарихи тұлғаның ертеңгі ұрпаққа үлгі болар әрекеттерін жырға қосады. Мысалы, Бекжан Әшірбаев пен Қуаныш Мақсұтовтың айтысында Қуаныш ақын Елбасының ел жалғыздығын, оның қызметіне барша ел болып, тілектес болуымызға шақырады.

Халықтың қуанышын ұқпайды ма,

Бағасын болашақтың нықтайды ма?

Нұрсұлтан жалғыз жүр ғой ел ішінде,

Бір өзі күллі елді мықтайды ма?

Ағайын, бірлік болмай - тірлік болмас,

Осыны мына Бекжан ұқпайды ма?[6]

Бұл үзіндіде елбасы туралы мақтау, көркем образды айшықты сөздер айтылмаса да, "жаяудың шаңы шықпас" дегендей, Елбасының жалғыздығы, оның саясатын жүргізуге барша халықтың көмегі қажет екені айтылады.

Ал, Бекжан Әшірбаев болса, өз сөзінде тәуелсіз азат елдің төрі - қазақтікі екендігін ашық айтып, көк бөрінің ұрпағы, ата-бабаның салт-дәстүрін аялаған ұрпақ ретінде шабыттана айтып, Нұрсұлтан Назарбаевтың саясатын жүргізуге ат салысатын, кейбір әкім-қаралардың алаяқтығын ашына айтады:

Орнатпай есігіне ілгек іштен,

Диқаншы оралады түнгі егістен.

Бар малын сатуменен күнелтеді,

Су ішпес шөлдегенде кім кебістен?

Әкімдер ештеңеден қорықпайды,

Суретке Нұрекеңмен бірге түскен.

Тәуелсіз тәуліктері, тоны келте,

Аздырмас азат ұлды жолы демде.

Төрі ортақ, дәстүрі озық ел едің ғой,

Бабасы бұқа мүйіз, бөрі кеуде.

Аталар зираты бар заңды жерді,

Хақың жоқ қара шекпен төрі деуге[6].

Қазақ халқының қалыптасу, даму жолындағы тарихи оқиғалар, көрнек-ті адамдар, атамекен қоныстар туралы да қамтыла жырланады. Ақындардың жырларынан өзінің туып-өскен, өркендеген ата-бабаларын, үрім-бұтақ әулеттерін, атамекен қоныстарын ардақтаған перзенттік махаббатқа толы көңіл-күй әуендерінің бұлайша төгілуі – табиғи құбылыс. Өзінің әуелгі шыққан тегін, үрім-бұтақ әулеттерін, ағайынын, туысын, ата-баба қоныстарын ардақтай жырлау байырғы сақ, ғұн, одан кейінгі түркі өркениеті заманындағы әдеби мұраларындағы желісі үзілмеген тақырып екендігі мәлім. Ал, әкімдерді сынауы жалпы айтыстың сыншылдығын көрсетеді. Жалпы, сыншылдық, шынайы реализм айтыс өнерінің бірден-бір сипаты.

Сөзімізді түйіндей келсек, Елбасының өмірі мен шығармашылық ғұмы-рынан жазылған және жазылатын көркем шығар­ма­ларға жүк болар тақы-рыптар әлі де жеткілікті. Ал, айтыста өз кезегінде сахнада Елбасының шы-найы бейнесін жаңаша қырынан танытуға әлі де күш салады деп ойлаймын.

1. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. – 338 б.

2. Қазіргі айтыс. 1-кітап. Құраст.: И.. Нұрахметұлы, С. Дүйсенғазин. – Астана: «Күлтегін» баспасы, 2006. – 312 бет.

3. Құлманова З. Айтыс – өнер майданы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2000. қыркүйек. – 42-43‑б.

4. Ахметов З. Идея // Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Жазушы, 1998.

5. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. – Алматы: Таймас, 2008. – 296 б.

6. Қазіргі айтыс. 2-кітап. Құраст.: Н. Айтұлы, С. Дүйсенғазин. – Астана: «Күлтегін» баспасы, 2006. – 336 бет.

7. Жармұхамедов М. Қазақ поэзиясындағы айтыстың тегі мен дамуы. –Алматы: Мұраттас, 2001. – 231 б.

8. Жолдасбеков М. Қазаққа Алланың берген сыйы еді // Егемен Қазақстан. – 2008. 12-желтоқсан.

9. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Жазушы, 2001.

10. Ақыш Н. «Елбасы бейнесінің өнер мен әдебиетте кейіпкер ретінде сомдалуы» // Егемен Қазақстан - 2012. 30-қараша.

Р.Б. Султангалиева, Ж.Г. Мусина

ТРАДИЦИЯ ВОСПЕВАНИЯ ТЕМЫ НЕЗАВИСИМОСТИ В ЕДИНСТВЕ

С ОБРАЗОМ ЕЛБАСЫ В ИСКУССТВЕ АЙТЫСА
В статье сделана попытка текстового анализа традиции воспевания темы независи-мости, государственности, свободы в единстве с образом Елбасы в искусстве айтыса.

Ключевые слова: анализ, айтыс, образ Елбасы, идея, художественность, темы незави-мости, единстово.

R.B. Sultangalieva, Zh.G. Musina

THE TRADITION OF CHANTING THE THEME OF INDEPENDENCE

IN UNITY WITH THE IMAGE OF THE PRESIDENT IN AITYS
The author of the article tried to analyze the themes of independence, peacefulness, freedom in unity with the image of the president in aitys.

Key words: analyze, themes, independence, peacefulness, freedom, unity, image, president, aitys.

УДК 82-7 (574)

Қазақ елі өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, Д. Исабеков, Ш. Мұртаза, С. Балғабаев, Б. Мұқай, И. Сапарбай, Р. Отарбай, Т. Ахметжан Р. Мұқанова сынды бірқатар драматургтердің белсенді араласуымен көркемдік биік деңгейде қалыптаса бастаған қазіргі қазақ драматургиясы бүгінгі күнгі төл әдебиетімізде қалыптасқан, үнемі жаңару, толығу үстінде. Бүгінгі таңдағы ұлттық драматургиядағы даму, жаңаша тың тақырыптағы драмалардың көр-кемдік-идеялық ерекшелігін ашуда С. Балғабаев шығармаларының рөлі зор.

Сұлтанәлі Балғабаев жалпы қазақ драматургиясының, соның ішінде ХХІ ғасырдың соны тақырыптарының игерілуіне, жас ұрпақтың патриоттық рухын оятып, психологиялық дамуына сүбелі үлес қосқан, қазіргі заман драматургиясының қарыштап кемелдене дамуына еңбек сіңірген, қазақ драматургиясында өзіндік қолтаңбасы бар талантты драматург. Драматур-гияның өз ішінен бірнеше жанрларға қалам тербеген С. Балғабаевтың әзіл-сықақ интермедялары өзінше бір төбе.

Драматургтың «Аспирант, әйел және жын» пьесасы бүгінгі замандағы бақталастар ортасын танытатын туынды. «Аспиранттың үйі. Бөлмеде бір стол, диван, орындық. Қабырғада арзанқол кілем. Столының жанында Аспирант аяғын айқастырып жіберіп телефонмен сөйлесіп отыр» деп басталатын Сұлтанәлі Балғабаевтың «Аспирант, әйел және жын» аталатын бір актілі пьесасында пендешілікпен атаққа да, байлыққа да, баққа да құмар адамдардың характерлерін сипаттау барысында, халық өмірінің терең шындығын, іштарлық, көреалмаушылық сипаттарын дәл көрсеткен. Аспирант, әйел, жын ғана қатысатын бұл пьесада автор ең алдымен өмірде дос болғансып күндес болатын, ақылдаспақшы болып жат пиғыл ойлайтын адамдардың психологиясына үңілген. Яғни аспирант пен әйелдің атақ алудағы ең бірінші міндеті – достары Айранбай мен Гүлзипадан қай жеріміз кем деген мақсатты ұстануы. Драматургтың шебер тілімен кестелеген екі кейіпкердің (әйел мен жын) арасындағы тұздығы тұшымды диалогында болған үстіне бола берсін деген ашкөздікті байқататын тұсына көз жіберіп көрейік. Мысалы, интермедияның басталуындағы көріністе:

Оқиғаның байланысында, «...іші тар адам нақ өз дұшпанына қастық қылғандай, өзін-өзі кейістікке ұшыратады» (Демокрит) яғни, профессор болған Айранбайдың атақ-дәрежесін көре алмайтын аспиранттың әйелі оны күндейді. Мәселен, оны төмендегі мысалдан анық аңғаруға болады:

Алдымен әйел, аспирант күйеуінің ғылым кандидаты, кейін ғылым докторы болғанын қалады, одан соң профессорлық дәрежесін менсінбей, енді оның тіпті академик болғанын қалайды. Мысалы, интермедияның шарықтау шегінде:

Әйел. Әй қойшы! Сені де жын дейді -ау! Бір профессордың өзін жасай алмайсың! Айтпақшы Айранбайдың үйіне звандайыншы. Ә-ау! Гүлзипа-мысың?! Халің қалай?! Жақсы... жақсы күйеуің қалай?! Жас жігіттей шапқылап жүр ме?! Профессор болса да, қартайған жоқ па?! Не?! Профессор емес?! Сонда кім?! академик?! Ой сұмдық-ай! Естідің бе, өзі академик... өзі жап-жас...

Жын. Кейде ондай болады...

Әйел. Жақында «Мерседес» алыпты... Енді әйелімен бірге сайраңдап жүрген көрінеді...

Жын. Академик болғасын алады ғой енді...

Әйел. Біз неге академик болмаймыз?! Біз неге «Мерседес» алмаймыз?! [1, 208] - деген қызғанышты сезімінен оның достарымен бақталас екені анық байқалады. С. Балғабаев осы интермедиясының шешімін дүниеде ақшамен, атақпен, бақ-дәулетпен сатып алуға, орын толтыруға болмайтын жалғыз нәрсе бар, ол – уақыт дегенге әкеліп саяды.

Пьесаның күретамыр тартысына қатыспағанмен қысылтаң, қиын-қыстау кезде көрінетін жын бейнесі автордың тапқан жетістіктерінің бірі. Себебі жынның құдірет күші арқылы аз күннің ішінде аспиранттан профес-сор атағына дейін көтерілу, аяқ астынан мол қаражатты болу бұл тек ғана адам қиялынан туындайтын түсінік ғана. Автордың шеберлігі оқиғаның соңын қайтадан жынның көмегімен алғашқы аспиранттық кезіне айналдыруында.

Интермедия – сахнада драмалық шығармаларының көрінісі арасындағы ойналатын қысқа комедиялық пьеса немесе көрініс [2, 357].

Драматургтың «Лекция», «О дүниеден оралған сиыр», «Анау мен Мынау», «Қызды қалай айналдыруға болады», «Консультация», «Өтірік айтпайтын адам», «Күйеуге тиген еркек», «Хирург» сынды әзіл-сықақ интермедиялары бар.

«Драматургияның басқа жанрларына қарағанда, комедия финалы көбіне тартыстың жағымды шешімімен, жамандық жеңіліп, жақсылық үстем болған баянды күймен аяқталады.

...Комедия жанры поэтикасының шарттылығы бойынша жағымсыз кейіпкерлер түптің түбінде бармақ шайнап, қателігін мойындайтыны, жеңіліп тізе бүгетіні, сөйтіп адал ниет, ақ тілек, әділ іс салтанат құратыны» [3, 218] - деген екен. Әрине бұнда драматург Сұлтанәлі Балғабаев бүгінгі заман тақырыбына жазылған драмаларындағы қоғамдық, адами ірі мәселелерді өткір тартыс аясында бейнелесе, сонымен бірге өмірімізде ұшырасатын кейбір жағымсыз жайларды күлкіге айналдыра отырып, қатты сынға алады.

Сұлтанәлі Балғабаев «Консультация» интермедиясында шамадан тыс шіренуден шығатын, негізсіз күпініп кісімсулерінен, орынсыз одыраң қылық-тарынан туындайтын күлкілі де қызықты әрекеттерінің шым-шытырығында әлек болып жүретін пьеса кейіпкерлерінің (көзілдірікті әйел мен көрші әйел) әрқайсысының жеке-жеке тағдырымен ішкі өзіндік иірімдерге толы өмірі психологиялық қайшылықтармен шынайы ерекшеленген. «Әрбір ән сияқты әр комедияның да өз уақыты, өз дәуірі бар» (С. Сервантес). Интермедияның идеясы өзінің олқылығын байқамаса да, өзгенің сәл кемшілігін әңгіме етуден тайынбайтын замандастардың пенделік қасиеттерін әшкерелеу арқылы жаңа қоғам жастарының арасында ақжүректі, таза еңбекті сүйетін, адал іске жаны құмар, ұсақ әңгімеге араласпай, ірі істердің жанынан көрінер азамат тұлғасын қалыптастыру арқылы қоғамды түзетуді көздейді. Оқиға көзілдірікті әйелдің үйіне көрші әйел келуінен бастау алады. Өз ісінің маманы, әлемнің соңғы жаңалықтарынан хабары бар көзілдірікті әйелдің мамандығы – электрик. Интермедияға да арқау болатын оның мамандығы.

Міне, осыншалықты күлкілі жағдай барысында жүзеге асқан интер-медия кейіпкерлері қазіргі қоғам адамдарының мінез-құлықтарын нақты ашып береді.

Кезінде мойындамай, рухани жадап-жүдеп жүрген пұшайман адамға сәтімен айтылған марапат – ол адамның омырауына алтын таққанмен бірдей деген идеяны қамтитын Сұлтанәлі Балғабаевтың «Анау-Мынау» атты әзіл-сықақ интермедиясының қысқалығына қарамастан, заман талабына сай өзекті тақырыпты қозғайды.

«Комедияда әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі қылықтары мен кесірлі мінездері сықақ етіледі» (әл-Фараби). Драматург бұл пьесасында ХХІ ғасыр мансапқа құмартып күн кешкен дәуірін қатты сынға алған атақ-дәрежесіне қол жеткіземін деп жүргенде алдына қойған мақсат-мүддесінен адасқан жандардың жан дүниесін қатты әжуамен сынға алады. Осындай күрделі құбылыс бұл пьесада да көрініс береді.

Комедияның күші – күлкіде, күлкінің күші – шындық пен табиғилықта. Шыншыл һәм табиғи күлкі терең мазмұнды тартыстан туып, толыққанды юморлық, не сатиралық образдарға көркем жинақталып, парасатты биік идеяға шебер бағындырылғанда ғана комедия жалаң водевиль, жеңіл фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулақ, бұл жанрдың шын мәніндегі шынайы шығармасына айнала алады [4, 332] -деген пікірінің драматургтың әзіл-сықақ интермедиясына да қатысты екені ақиқат. Себебі «Анау-Мынау» интерме-диясы күлкінің күші арқылы қоғамдағы шындықты қатты сынға алады. Оқиға небәрі екі кейіпкердің қатысуымен өтеді. Интермедияның өзегімақтауды жаны сүйетін басшы ағасы мен мақтай білетін інісі арасында жүзеге асады. Оқиғаның басында Анау: «... Мікеңнің азаматтығы бүкіл жанынан, болмысынан байқалады» [8, 234]-деген мақтауынан жеке басының қамы үшін, күні үшін еш жамандықтан тайынбайтын Анау бейнесінің протиптерін автор қазіргі өз қоғамымыздан да көруге болатындығын аңғартады.

Сұлтанәлі Балғабаевтың «Лекция» аталатын әзіл-сықақ интермедиясы – ХХ ғасыр дертіне айналған маскүнемдіктің адамзатқа тигізер әсерін астарлы кескінмен тамаша баяндайды.

Пьесаның идеясы Әмір Теміровичтің «Маскүнемдік – дерт» атты тақырыпта оқитын лекциясына саяды. Завклуб пен лектор арасында өрбитін оқиға желісі жас оқырмандары мен көрермендерін адамгершілікке, салауатты өмір салтын сақтауға үндейді. Драматургтың басты мақсаты локтор Әмір Теміровичтің оқыған лекциясымен астасып жатыр.

Лектор: «Құрметті жолдастар! Маскүнемдіктің дерт екенін бәріңіз де жақсы білесіңіздер. Ішкілік деген адамның асқазанын бұзады. Бауырын шірітеді. Жұмыс қабілетін төмендетеді. Тіпті көп ішіп кеткен адам семьясына да ие бола алмай, абыройынан айырылып, алиментчик болып кетеді. Сондықтан да маскүнемдікке қарсы күрес ерте заманнан бері аяусыз түрде жүргізіліп келеді... Мысалы бір кезде Қытайда маскүнемдікке салынып, арақ ішкен адамның жон терісін сыпырып, таспа тілетін, бірақ жұрт ішуін сонда да тимаған. Ертедегі Египетте ішкіштердің басын шауып тастап отырған, бірақ маскүнемдер сонда да азаймаған. Азаймақ түгілі қайта көбейген. Индияда алкачтарды өлімші етіп соққыға жыққан, бірақ олар есін жинай салып қайтадан бөтелкеге жүгірген» [1, 228].

Лектордың сыры – бір-ақ сыр. Дүниедегі маскүнемге айналған жандардың арын құрбандыққа шалып, денсаулығы мен отбасын аяқ асты ететін жағдайға душар боларын сездіру.

Пьесадағы ең басты кейіпкер – лектор Әмір Темірович. Тіпті күллі идея, мақсат оның қатысуына, соның мән-мағынасын ашуға құрылған десе де болғандай. Драматург лектор бейнесіне көп мағына, идея сыйғызуға күш салған.

Дүние үшін, мал үшін жаны мен арын құрбандыққа шалар адамгер-шіліктен гөрі пендешілігі басым жандардың ішкі жан дүниесіне, болмысына куә ететін Сұлтанәлі Балғабаевтың «О дүниеден оралған сиыр» атты интермедиясы қасиет-сипатымен, түсінік дүниетанымымен оқырмандарды өзіне баулитын шығарма. Интермедияның түп қазық идеясы – қоғамға, адамгершілікке жат моральды аяусыз әшкерелейді. Бөлім меңгерушісі мен қызыл сиыр шығарманың басты кейіпкері. Интермедия тартысы – әділетті көксеген қызыл сиыр мен өмірдің бар қызығы, дүниенің бар шырыны қу құлқынының қамын ойлайтын бөлім меңгерушісі арасында. Оқиға желісі бойынша мал басын, одан түсер пайда, сауылған сүтті есепке алып отырған бөлім меңгерушісі – Айранбай Қиқымбаевқа о дүниеден қызыл сиыр қоңырау шалады. Бір жыл бұрын қыста арам қатқан сиыр өзінің өлгендігі жөнінде акт жасатып, біржолата есептен шығартуын өтінеді. Дегенмен, пендешілігі басым Айранбай Қиқымбаев қызыл сиырды өлген тізімнен шығармағаны былай тұрсын, тіпті бұзаулатып қойғандығы да белгілі.

Сұлтанәлі Балғабаев кейіпкерлердің ішкі жан дүниесіне үңіліп, әрқайсысының ерекшеліктерін ашуға көңіл бөлген. Драматургтың шебер тілімен кестелеген екі кейіпкердің диалогына көз жіберіп көрейік.

«Қызыл сиыр. Айреке-ау, енді айып етпеңіз... Мен қашан бұзаула-ғанымды әлде де түсінкіремей тұрмын...

Бөлімше меңгерушісі. Туһ, өзінің не қылған кеще сиырсың, айттық қой биыл көктемде деп... Бөлімшеміз төл алуын жоспарын орындай алмай жатқанда бұзаулағансың. Тура бір бұзау жетпей тұр еді... сол кезде сен...сен әйдік еркек бұзауды сарт еткіздің ғой... Рахмет саған, сол үшін!

Қызыл сиыр. Рас айтасыз ба?

Бөлімше меңгерушісі. Рас айтпағанда ше?! Тіпті сен бізге төл алудан ғана емес, сүт сауудан да сұмдық көмектесіп тұрсың. Тоқсандық жоспарымызға қауіп төнгенде... бар болғаны екі-ақ күн қалғанда сен лақ еткізіп төрт жүз литр сүт бере салдың ғой...

Қызыл сиыр. Кәдімгі сүт пе?

Бөлімше меңгерушісі. Сен сияқты сиырдан қай бір жөнді сүт шығушы еді. Әрине, ептеп ашыған. Бірақ өйтіп-бүйтіп жүріп есепке кіргіздік қой...

Қызыл сиыр. Ойпырмай, менен қыруар пайда көрген екенсіңдер де!

Бөлім меңгерушісі. Қайдағы пайда?! Сен үшін бақташыға ай сайын бес жүз теңге ақша төлейміз. Бұзаушыға, сауыншыға кеткен шығын тағы бар.

Қызыл сиыр. Е, солай ма? Өйтіп әуреге түскенше шығарып, біржолата құтылмайсыз ба? Оның үстіне мойныма мініп, пәле болдың деп бақташым да мазамды алып барады...

Бөлімше меңгерушісі. Өй, өзің бір әр нәрсені айтып, адамның басын қатыратын заржақ неме екенсің. Жарайды енді...бара бер, бірдеңесін ойластырамыз... [1, 233].

Драматургтың «О дүниеден оралған сиыр» атты интермедиясының түп қазық идеясы – қоғамға, адамгершілікке жат моральды аяусыз әшкерелеу. Автор әжуа мен мысқыл тәсілі арқылы бүгінгі қоғамның біз білмейті қараңғы тұстары күлкі найзасына ілген.

Интермедияның астары заман өзгеріп Мынау өлгеннен кейін, Анаудың қолына билік тиіп, сол билікті ұстап қалуды мегзейді. Бұл интермедиядан диалог, бірер ситуация, оқыс жағдай тудыратын күлкіден қоғамдық мәні зор күлкіге ауысамыз.

Сұлтанәлі Балғабаевтың «Хирург» атты интермедиясының айтпақ идеясы: өлім – жау, дәрігер – қолбасшы, күрес тактикасын жақсы білген дәрігер ғана жеңе алатындығын жеткізген. Оқиға тек екі адамның, яғни Жәкен – қызметі белгісіз кісі және Мәкен – мединституттың соңғы курс студенті арасында жүзеге асады. Автор ең алдымен әзіл-сықақ интермедия-ларына өмірлік жағдайлардың бірін сәтімен таңдап алған. Ал денсаулық сақтау саласындағы түрлі құйтырқы әрекеттер, парақорлық, білмсіздіктен шыққан маман екі күннің бірінде кездесетін жағдай. Оқиға барысында оқуға көкесінің көмегімен түскен Мәкеннің мамандығына бейім емес екенін, оның негізгі өзі қалаған мамандығы телемастер екендігін оның: «Оны білемін аға! Сізді жұрттың бәрі адал, принципшіл деп мақтайды. Бірақ со жолы маған көмектеспей-ақ қоюыңыз керек еді. Онда мен қазір дырдай телемастер болып жүретін едім» [1, 249] –деген өз сөзінен аңғаруға болады. Оқиға соңында оқуға түсуге өзіне көмектескен көкесі Мәкенге эксперимент болып келуімен аяқталады. Оқиға тартымдылығымен, әрі мысқыл арқылы қоғам шындығын өзгеріссіз жазғандығымен ерекшеленеді.

Әзіл-сықақ интермедиялардың тақырыбы – бір алуан күлкі, отбасылық жағдайлардан, махаббат шырғалаңдарынан, бозбалашылық қызықтардан туындап жатады. Бұл орайда автордың «Қызды қалай айналдыруға болады?» атты интермедиясында нағыз махаббат шырғалаңына тап болған жігіттің басынан кешкен оқиғасы баяндалады. Қыз, қыздың жеңгесі, жігіт арасында өтетін оқиға жігерсіз жігіттердің қазіргі қоғамда да кездесетіндігін және ескі салт-дәстүрдің үлгісін қатты әшкерелейді. Драматург кейіпкер-лердің ішкі дүниесіндегі қайшылықтарды шеберлікпен көрсеткен. Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Қоғамдағы болып жатқан құбылыстар сөзссіз әсер етеді. Мысалы: Оқиға оқырманын күлкіге қарық қылып, көрерменін кейіпкерлер шынайы әрекеттерімен баурап алары сөзссіз.

«Кейіпкердің мінезі көптеген жеке бейнелермен, белгілі әлеуметтік топқа қосылатын түрлі адамдардың бейнелерімен құралады... Бір жұмыс-шының, топтың, дүкенші саудагерлердің портретін дұрыс суреттеп жазу үшін топ, жұмысшы саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек» (М. Горький) [5, 204].

Баршамызға мәлім, әр дәуірдің өз өзгешелігі мен ерекшелігі, өз болмысы, өз мәселелері болатыны заңдылық. Соған орай замандас бейнесін жасауда да жаңаша тәсіл, тартысқа құрылған әзіл-сықақ интермедиялардың легіндегі ерекешеліктер С. Балғабаевтың өзіндік ерекшелігі.

Бір қарағанда әзіл-сықақ интермедиялары қарапайым оқиғаға құрылған болып көрінуі ықтимал, бірақ тереңірек үңіліп, ой жүгіртсек қоғам өміріндегі аса маңызды әлеуметтік құбылыстың жай-жапсарын көрермен қауымға етер әсері мол. Драматург жеке адамның тағдыры арқылы бүгінгі өмірдегі әлеу-меттік қайшылықтарды, кейіпкердің философиялық толғанысын, шынайы шындықтың құпиясын қарастыруда ұмтылған іштей тартысы арқылы барған.

С. Балғабаевтың әзіл-сықақ интермедиялары жанрлық формалары жағынан сан алуан болып келеді. Күлкі тудырудағы ситуация, психология ерекшеліктері, характерлер тартысы, шарттылық амалдар, затты, детальды ойнату, тілдік сипаттамалар, неше түрлі көркемдік құралдар еркін қолданылған.

С. Балғабаевтың әзіл-сықақ интермедиялары атының астарлы, символ-ды мәні бар, кейіпкерлер есімі олардың әлеуметтік ортасының моралінен, идеалынан жақсы хабар береді. Персонаждар тілі лексикалық, синтаксистік, интонациялық жағынан дараланып берілген.

Әлеуметтік мәнді проблемаларға құрылған, әр түрлі характерлері бар, сан алуан күлкіге негізделген, жанр шарттарына толық жауап беретін С. Балғабаевтың әзіл-сықақ интермедиялары қазіргі қазақ драматургиясының дамуына үлкен әсер етті. Драматургтың интермедияларында адамгершілік табиғатына жат құбылыстар, адам мінезіндегі олқылықтар – махаббат тұрлаусыздығы, жағымпаздық, парақорлық, зиянқорлық дүниеқоңыздық күлкі болады. Бұнда дараланған мінездер бар, табиғи күлкіге негізделген реалистік астар бар.

1. 
   Балғабаев С. Біз де ғашық болғанбыз. – Астана: Ақ арман, 2008. - 250 б.
   
2. 
   Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2008. - 965 б.
   
3. 
   Нұрғалиев Р. Арқау. І том. – Алматы: Жазушы, 1991. - 576 б.
   
4. 
   Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2007. - 358 б.
   
5. 
   Кітапта: Ақыл кені. – Алматы: Көшпенділер, 2005. - 244 б.
   
6. 
   Әшірбек С. Сарыарқадан ескен сахна саздары. // Қазақ әдебиеті №50 (3161) 2009 жыл.
   
7. 
   Қазақ сахна өнері. Тәуелсіздік кезеңі. Ұжымдық монография. – Алматы: Кие, 2009. - 488 б.
   

Поэзия тілі жайлы ғалым Ә.Қоңыратбаев былай дейді: «Ақындық шеберлікке тікелей қатысы бар мәселенің бірі – поэзия тілі. Тіл - көркем әдебиеттің басты бір элементі, образдаудың ең негізгі құралы екені белгілі. Образдаудың троптық, тілдік, синтаксистік-фигуралық және типтік-характерлік арналары бар десек, осының екеуін де тілсіз жасауға болмайды. Ал, поэзияға келгенде, тіл музыкамен қанаттасып, адам жанын меңгертетін күштердің ең сиқырлысы болып табылады» [2, б. 117].

Қасым Аманжолов - поэзиядағы бейнелеу құралдарының өлшем – өрнектерін жаңарта, жақсарта отырып, өзіндік қолтаңбасын қалыптастырған, поэзияда өзіндік үні бар, поэтикалық тілі шұрайлы ақын. Ол қазақ поэзиясына жаңа ажар, соны сипат қосты.

Қасым Аманжоловтың ақындық шеберлігінің айқын көрінісі – эпитет, теңеу, метафора, кейіптеу, меңзеу (синекдоха) және т.б. бейнелеу құралдары оның өлеңдерін көркемдік жағынан байытып қана қоймай, автор өлеңдерінің мән –мазмұның ашуға көмектесіп отырады.

Олай болса, Қасым Аманжолов поэзиясындағы синекдохалардың қолдану ерекшелігіне тоқталсақ. Синекдоха туралы ой қозғамас бұрын, осы терминнің теориялық қыр-сырларын айқындап алғанымыз жөн. Өйткені, академик Зейнолла Қабдоловтың сөзімен айтқанда: «... не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін анық танып, біліп алған жөн» [3, б. 9].

Сөздерді мән – мағына байланысына қарай құбылтып, ауыстырып, бір бүтін нәрсенің орнына оның бөлшегін, бөлшектің орнына бүтінді қолданудың бір түрі – меңзеу (синекхода) деп аталады.

Ұлттық энциклопедияда меңзеуге мынадай анықтама берілген: «Меңзеу (синекдоха) – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, көптің орнына жекені немесе керісінше ауыстырып қолдану тәсілі. Мысалы, «мал-жаның аман ба?», «үй-ішің қалай?» дегенде малға немесе үй ішіне қатысты ғана емес, отбасындағы жандардың амандығы түгелдей сұралады. Сондай-ақ елдің бәрі жиылды – «тайлы-тұяғы қалмай келді», қанша балаң бар? – «қарғаң нешеу?», «мал басы түгел», «бағар көбейсін» деген секілді сөз қолданыстарында меңзеу көрініс тапқан. Көркем шығармада меңзеудің алуан түрі кездеседі. «Абайлардай ақын қазақта туа бермейді ғой» деп айту меңзеуге мысал бола алатынын Ахмет Байтұрсынов көрсетеді» [4].

Ахмет Байтұрсынов өзінің «Әдебиет танытқыш» еңбегінде сөз талғау, сөз дұрыстығы, тіл тазалығы, тіл (лұғат) анықтығы, тіл дәлдігі, тіл көрнекілігі турасында сөз болады. Мысалы, «Тіл көрнекі болу үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей суреттеліп, адамның сана-саңылауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек» [5, б.184] деп, «көрнекі тіл» немесе «көріктеу әдістері» деген қазақша атау беріп, 3 тапқа (көріктеу, меңзеу, әсерлеу) бөліп, оның «көріктеу», «меңзеу» (теңеу – әншейін теңеу, әдейі теңеу), «ауыстыру», «бейнелеу», «дамыту», «алмастыру», «кейіптеу», «әсірелеу», «мезгеу», «әсерлеу» (лептеу), «арнау» («сұрай арнау», «зарлай арнау», «жарлай арнау» түрі бар), «қайталақтау», «шендестіру», «түйдектеу», «бүкпелеу» сияқты түрлерін анықтап береді.

Меңзеу Қасым Аманжолов шығармашылығында басқа көркемдеу құралдарына қарағанда аз кездеседі. Алайда, ақынның бұл көркемдеу құралын пайдаланудағы өзгешелігін, өзіндік даралығын ерекше байқауға болады. Меңзеудің ақынның өлеңдерінде кездесетін бір тобы – ауызекі сөйлеу тілімізде ұшыраса беретін жалпының орнына жалқының немесе жалқының орнына жалпыны қолданып айта беретін қарапайым түрі. Мысалы, Қасым Аманжоловтың «Оқудағы қарындасыма» деген өлеңіндегі мына жолдарға көз салайық:

Ұмытпа: әлде болса жат жаулар бар!

Кертартпа, кеще, кесір жалқаулар бар,

Жырып жеп аузыңнан жатса-дағы -

Сезбейтін ашық ауыз аңқаулар бар.
Әлі де түрлі бұзық, қаскүнем бар,

Қаңғырған, карта ойнаған маскүнем бар

Өтірік, өсек, ұрлық, мақтаншылық

Надандық, сылбыр-салақ, нас «сүмең» бар.

Бас бұзар, бәле қуған «пысықтар» бар,

Ас ішіп, пыр-пыр ұйықтап өмір сүрген

Күңгірт ой, көңлі соқыр «мысықтар» бар.

[6, б. 175].
Ақынның осы үш шумақ өлеңі түгелдей көркемдеу құралының меңзеу (синекдоха) түрімен аяқталған. «Жалқаулар, жаулар, аңқаулар, қаскүнем, маскүнем, нас «сүмең», қырсықтар, пысықтар, мысықтар» дегендер жалқының орнына жалпыны қою арқылы жасалған меңзеулер.

«Болат сұңқар» атты өлеңінде:

Тоқсандағы Жамбылдар да,

Жүректен жыр толғады.

[6, б.34].

«Сүйемін мен испанканы» өлеңінде:

Ол махаббат идеалы,

Құмар қылған Байрондарды.

[6, б.100].

«Хан Тәңірі» атты өлеңінде:

Келіп қапты Хан Тәңірге жақындап.

[6, б.92].

«Ақын» өлеңінде:

Амал қанша! Жалмауыздар желікті,

Аямапты, ақын қанын төгіпті.

[6, б.104].

Қасым ақын бұл мысалдарда жалқының орнына жалпыны қолданса, кейде жалпының орнына жалқыны қолданады.

Мысалы, «Айбынды қызыл әскер күші» атты өлеңінде:

Француз бен ағылшын,

Беріп мылтық, қылышын.

Зеңбірегін, кемесін...

Жапон шығып Шығыстан.

Шапты Герман батыстан,

Керіп бәрі өңешін:

Айтақтады ақтарды.

[6, б.187].

Ал, «Айбынды қызыл әскер күші» атты өлеңіндегі мынау жолдарда Қасым бүтіннің орнына бөлшекті, тұтастың бір бөлігін қолданып, әдемі меңзеу жасаған:

Солқылдата жер шарын,

Қуанта жердің «нашарын»,-

[6, б.188].

Ақынның «нашар» деп отырғаны - еңбекші тап, кедейлер. Халық тұрғысынан «нашар» - бүтіннің бөлшегі, тұтастың бір бөлігі. Сонымен қатар, осы өлеңдегі мынау жолдар Қасым ақынның меңзеуді қолданудағы өз жаңалығы болып табылады:

Социалды ордамның

Керегесі жайылды.

Босағасы қағылды,

Шаңырағы салынды.

Туырлығы жабылды...

Қайнап жатыр қазаны;

[6, б.190].

Қасым Аманжоловтың «Жетпіс пен жеті» атты өлеңі бастан-аяқ меңзеуге құрылған. Мұнда жас бала - «жеті», ал ақсақал - «жетпіс» деген санды ғана білдіреді. Осы жеті мен жетпіс арқылы ақын бала мен қарт адамның әдемі образын жасаған. Мысалы:

Жеті жасар баласын

Жетпісте шал жетектеп,

Келе жатыр көшеде,

«Қайда әлгі мектеп»,- деп.

Міне, сенің мектебің;

Сабағыңа зейін сал,

Ақылды бол, тентегім,-

Деп бір жетпіс күрсінді,

Жеті нені түсінді?

Келіп жеті мектепке,

Жамырады жас өмір;

Келер заман шуындай

Сонда естілді бір дүбір,

Жеті кетті жүгіріп,

Жетпіс қалды үңіліп.

[6, б.375].

Бұл жолдардан меңзеу арқылы бейнелі өлең жолдарын жасауға болатынын көреміз. Сонымен бірге, образ жасап тұрған сюжетті жолдар емес, дәл сол меңзеуге құрылған жолдардың өзі. Мысалы, жетпістегі шалдың мектепке жеті жасар баласын жетектеп келе жатуы - образ емес, баяндау. Ал «жетпістің сүрініп, жетінің жүгіріп» келе жатуы – образ. Сондай-ақ, «жетпістің күрсінуі, оның күрсінгенінің себебін жетінің түсінбеуі» олардың ішкі дүниесін, психологиялық жайларды, әсіресе жетпістің ой – арманын, ондағы өкініштің сыры мен сипатын ашып тұр. Үшінші шумақтағы ақындық тапқырлықпен қиысқан осы ұрпақ иесі болар болашақ заман шуына, соның хабаршысындай дүбірге жетінің жүгіріп барып қосылуы өте сәтті, символикалық шешім болса, оған жетпістің үңіліп қалуы – табиғи заңдылықтың көрінісі, ақындық шеберліктің куәсі. Бұлардың жиынтығы – Қасым ақын поэзиясының өзіндік ерекше сипаты. Сөйтіп, Қасым ақын шығармашылығынан оның көркемдеу құрал – меңзеу түрін де өте шебер қиыстырғаны танылады.

Қасым Аманжолов поэзиясында осы меңзеу тәсілі арқылы жасалған бейнелілік-көркемдік байлықтар сонылығымен тәнті етеді.

Құя алман үгітілген балшық өлең,

Көңілімде көл жасаман тамшыменен,

Серінің сертке соққан семсеріндей,

Өлеңнің бір өткірін алшы менен, -

деп, Қасым ақын қазақ өлең өнеріне мазмұн жағынан да, түр жағынан да мол жаңалық әкелді және көркемдеу құралдарының, сөз өрнектерінің жаңа үлгілерін тауып қолданды.

Әдебиеттер

1. 
   Веселовский А.И. Историческая поэтика. – Москва: Высшая школа, 1989. – 406 с.
   
2. 
   Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары. – Алматы: Жазушы, 1979. – 164 б.
   
3. 
   Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1970. – 376 б.
   
4. 
   «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энцикло-педиясы», 1998.
   
5. 
   Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы./Құраст. А.Ісімақова, Г.Пірәлиева және т.б. – Алматы: Алаш, 2003. – І-том. - 408 б.
   
6. 
   Аманжолов Қ. Төрт томдық шығармалар жинағы. 1-том - Алматы: Жазушы, 1977.- 526 б.
   

УДК 82.081:821.111

При этом все эти ученые, исследуя произведения классика английской литературы, не обходят вниманием проблему женского характера, всегда волновавшую Гарди. Эта проблема, в свою очередь, связана у романиста и поэта с «глобальными» вопросами бытия и места человека в истории, в мироздании.

Женским образам отведена значительная роль в его романах – будь то Юстасия Вэйл в «В возвращении на родину» или Тэсс Дарбейфилд в «Тэсс из рода д’Эрбервиллей». В центре романа «Джуд Незаметный» два женских образа – Арабелла Донн и Сью Брайдсхед – противопоставленные друг другу по роли, которую им суждено сыграть в судьбе главного героя. Мастерство писателя в создании этих образов, их реалистическая убедительность и глубина психологического анализа характера исключительны. По значимости в художественной системе Гарди его женские характеры не уступают мужским: в них воплощена важнейшая для писателя идея слияния социального конфликта и фатального трагизма бытия, определившего проблему героя в его произведениях.

В отличие от романов Гарди цикл «Группа благородных дам» почти не изучен. Этот цикл из десяти рассказов создан в том же году, что и главное создание Гарди – роман о Тэсс, - в 1891 году. Само название говорит за себя – это галерея женских образов, связанных общим замыслом. Малая форма прозы Гарди вообще исследовано гораздо менее, чем романы, а этот цикл пока не получил убедительного литературоведческого истолкования. Между тем, проблем здесь намечено немало.

Прежде всего, следует обратиться к документальной основе этих произведений и включении их в общий для Гарди замысел, связанный с дорогим ему образом Уэссекса. В своих произведениях автор изображает жизнь в сельской и провинциальной Англии в 30-80 гг. XIX века. Он создаёт cвою страну – Уэссекс, на территории которой развивается не только дейст-вие его романов и рассказов, но и создается поэтический художественный образ, целый мир, воссозданный им со всей страстностью его таланта. Гарди впервые использовал термин «Уэссекс» во время написания романа «Вдали от обезумевшей толпы» (1874). Это было преднамеренное воскрешение названия вымершего королевства, как объяснил сам автор в феврале 1895 г. в предисловии к the Osgood, mc Ilvaine изданию Уэссекских романов.

М. В. Урнов замечает, что «Уэссексом Гарди называет территорию юго-западных графств. В V-VI вв., примерно на той же территории распола-галось одно из семи королевств древних саксов, Уэссекс, – историческая ос-нова Англии как единого национального целого» [1, с. 222]. Такого графства не существует на карте Англии, поэтому писатель в своих произведениях легко пересекает границы Уэссекса, переименовывает деревни, дома и другие топографические реалии так, как считает подходящим для своего воображаемого мира. Кроме того, Урнов М. В. делает важный вывод о том, что в Уэссексе действует система устойчивых связей и отношений, полупатриархальный уклад жизни. Действительно, писатель рассматривает в своих произведениях борьбу интересов, горение страстей, изломанные судьбы, страдание обездоленных [1, с. 220-222].

Т. Гарди нигде так не полагается на исторические записи о своей стране и о существующих местных традициях, как в сборнике рассказов «Группа благородных дам» (1891). Как убеждают ученые, повествование в данном собрании в большинстве своем основано на информации о родословных знаменитых английских семей, записанной в книге Джона Хатчинса «История и античность графства Дорсет». Гарди обращается к этой книге на протяжении всего своего творчества. Автор книги связывает свои повествования исключительно с лицами, имеющими титул, а также старые большие особняки и замки, расположенные в юго-западной Англии.

Исследователи обычно делят рассказы Гарди на четыре основных цикла, не всегда совпадающих с разбивкой их по сборникам. Это, во-первых, деревенские рассказы и местные предания; во-вторых, «романтические истории», сильно сдобренные порой юмором или иронией; в-третьих, пара-доксальные истории, которые сам Гарди назвал «маленькими насмешками жизни»; и наконец, в-четвертых, драматические, а иногда и трагические рассказы и повести.

В «Группе благородных дам» Гарди описывает случаи из жизни десяти женщин. Все эти истории рассказаны членами «Уэссекского Полевого и Антикварного клуба» (Wessex Field and Antiquarian Club), которые из-за дождя не могут совершить намеченную экскурсию по окрестностям и, уютно расположившись в местном музее, решили скоротать время в рассказах о легендарных женщинах из региона Уэссекс. Члены клуба принадлежат к мирному обществу, которое обеспокоено происходящим вокруг. Рассказчи-ками являются честные сквайры, ремесленники, торговцы, приходские священники, почтенные клерки.

Здесь возникает еще одна линия исследования цикла Гарди: его жанро-вая природа и композиция. Цикл явно восходит к жанру так называемого обрамленного цикла новелл, который возник в средневековый период европейской литературы.

Наиболее известный памятник литературы, созданный в этом жанре, относится к литературе эпохи Возрождения – это «Декамерон» (1352-1354) итальянского писателя, ученого-филолога и выдающегося гуманиста Джованни Бокаччио. Сюжет строится на том, что во время эпидемии чумы 1348 года десять образованных и остроумных молодых людей (трое юношей и семь девушек) выезжают из Флоренции в загородное поместье, где укрываются от страшной болезни. В период вынужденного пребывания взаперти каждый из них в течение десяти дней рассказывает по новелле – отсюда и название «Декамерон» - десятидневник. Их рассказы разнообразны – это истории жизненных превратностей, благополучно разрешенных, часто волею случая, анекдотические фаблио о проделках шутников и весельчаков, иногда не вполне пристойные повествования о монахов. Действительность представлена в «Декамероне» полнокровно и ярко: шутка, остроумие, ирония, утверждение жизни с ее чувственными радостями нанесло удар религиозно-аскетической философии средневековья. Самые откровенные сюжеты решены с изяществом и живым весельем. Живой и красочный язык, каламбуры и народные пословицы и присказки создают особую атмосферу жизнерадостности и полноты бытия.

В английской литературе эта сюжетная форма была блистательно воплощена в собрании новелл, также связанных между собой обрамляющим повествованием – это знаменитые «Кентерберийские рассказы» (1386-1389) Джеффри Чосера, считающегося отцом английской литературы. Взяв за основу историю паломничества к гробу святого Томаса Беккета в город Кентербери тридцати паломников, Чосер нарисовал широкое полотно английской действительности той эпохи. Книга состоит из двадцати двух стихотворных и двух прозаических новелл и связующих их интермедий. Перед читателем проходит галерея разнообразных социальных типов Англии XIV века. Среди паломников, собравшихся в гостинице, чтобы потом отправиться в Кентербери, рыцари и купцы, студент и юрист, продавец индульгенции и монах, настоятельница женского монастыря и мажордом, мельник и Батская ткачиха, веселая и энергичная вдова и другие. Каждый рассказывает историю, соответствующую его социальному и психологи-ческому облику и жанры здесь разнообразны – озорное фаблио и жития святых, рыцарский роман и моральная аллегория, басня и притча, охваты-вающие все жанры литературы того времени. В книге проявились качества гуманизма Чосера: оптимистическое жизнеутверждение, интерес к конкрет-ному человеку, чувство социальной справедливости, демократизм.

Таковы знаменитые предшественники Гарди в жанровой форме, которую он взял для своего цикла. Однако, он внес в нее значительные новшества. Во первых, он черпает сюжеты из истории любимого Уэссекса. Во вторых, центральными персонажами избраны именно женщины и причем определенного социального строя – это английское нобилити, титулованное дворянство. Из этих фигур Гарди создает свою галерею женщин, представленную участниками своего утопического клуба.

У Гарди этот утопический клуб служит для коллекционирования цельных «антикварных» натур благородных дам «восхитительного Уэссекса». Некоторым из них Гарди позволит иной раз даже завоевать счастье, но тут же не преминет поиронизировать над этим счастьем. Если, в рассказе «Леди Моттисфонт» все кончается благополучно для главных действующих лиц, то за это благополучие заплачено судьбой всеми покину-того ребенка, маленькой Дороти, внебрачной дочери сэра Эшли, которую в конце концов отвергают обе ее романтические мамы, приемная и настоящая – кроткая жена сэра Эшли и блистательная графиня; и лишь впоследствии в любви простого человека нашла бедная девушка счастье, которого не сумели ей дать ее знатные родители. Таким образом, Гарди дает здесь разоблачение романтических чувств обеих героинь, но не средствами сатиры, к которой он нигде не прибегает, а внося пародийный оттенок во все ситуации роман-тического повествования. Отметим кстати, что понятие «noble» (знатный, благородный) для Гарди не исчерпывается генеалогией, наоборот, он стремится к раскрытию духовного благородства. Показательно, что наиболее «благородные» дамы – это Эммелина, дочь сельского священника, которая, вопреки своим желаниям, становится герцогиней Гемптонширской, что и приводит ее в конце концов к трагической гибели, и крестьянская девушка Милли, согласившаяся взять на себя «грешки» маркизы Стонэндж.

Если говорить о степени исторической достоверности рассказов, то важно заметить, что большей частью эти истории были основаны на реальных фактах. Об этом Гарди сообщил своему другу Эдварду Клоду. Но писателя интересует преимущественно бытовая история страны. В предисловии к «Группе благородных дам» он пишет: «Информация о родословных знаменитых семей графства может дать представление вообще об истории графства…» [3, с. 209].

Некоторые исторические данные автор использует в тексте рассказов.
Заметим, что манера повествования в сборнике придает рассказам бытовую окраску, затеняя историческую значимость сюжета.

«Группу благородных дам» часто называют замечательной галереей женских образов и характеров, искусно изображенных писателем. Здесь Гарди пытается показать и объяснить необычное поведение женщин, попадающих в трудные ситуации. Автор не утомляет читателя долгими рассуждениями, описывая психологическое состояние своих героинь. В первую очередь он приводит факты, а характер героев помогает читателю упорядочить их и лучше разобраться в ситуациях.

Можно предположить, что в рассказах автор через ситуации и их влияние на героев также показывает традиции и нравы, характерные для бытовой истории страны.

Писатель предпочел рассмотреть то, что происходило «behind the scenes» в начале века. Несмотря на то, что Гарди брал свои сюжеты из книги Хатчинса, он давал часто вымышленные имена своим героям. Это можно объяснить тем фактом, что редакторы журналов, где первоначально печата-лись рассказы, выступали против того, что писатель откровенно раскрывает семейные тайны. Цензура считала это оскорбительным. Редакторы говорили, что развязка историй не соответствовала вкусам современного общества. Гарди не хотел обидеть «the local family» и поэтому частично исправил свои рассказы [3, с. 99]. Но, чтобы сохранить правдоподобность историй, писатель делает намеки, используя географические названия в своих сочинениях. Кроме того, Гарди создает карту Уэссекса, на которой можно примерно определить места нахождения описываемых событий.

Например, в рассказе «Маркиза Стонэндж» («The Marchioness of Stonehenge»), имена «Стонэндж» («Stonehenge») и «Граф Эйвонский» («the Earl of Avon») наводят на мысль о том, что «то старинное и весьма богатое поместье, находящееся не дальше, чем в ста милях от Мелчестера», на самом деле является домом Уилтона (Wilton House). Кроме того, река Эйвон («Avon») течет в нескольких милях с востока от Стоунхенджа и Уилтона. Прототипом маркиза Стонэнджа был маркиз Ателни (Сомерсет) (Athelney Somerset) [2, с. 378].

В рассказе «Леди Моттисфонт» («Lady Mottisfont») имя «Эшли Моттисфонт» (имя мужа главной героини), вероятно, произошло от названия изображенных на карте Уэссекса монастыря Эшли Дауна и Моттисфонта (Ashley Down and Mottisfont Priory), расположенного в графстве Гэмпшир. Также карта Уэссекса показывает, что упомянутый в рассказе «Динслей парк» в реальности является Бродлэндзом (Broadlands) (домом лорда Палмерстона). «Фернелл Холл» («Fernell Hall») на самом деле является Эмбли («Embley») (домом Флоренса Найтингейла) [2, с. 378].

В комментарии к рассказу «Герцогиня Гемптонширская» («The Duches of Hamptonshire») указывается, что герцог Гемптонширский не жил в графстве, имя которого он носил. Он владел Бэттонским замком (Batton Castle). Его можно найти на карте Уэссекса, что в реальности является поместьем Тотенхэм (Tottenham House), которое находится на юго-востоке от Марльборо (Marlborough) [2, с. 379].

Реальностью является также и тот факт, что в Англии действительно существовал клуб «The Dorset Natural History and Antiquarian Field Club». Первоначально свои заседания они проводили на самом деле в старом музее на улице Тринити (Trinity Street), в Дорчестере. В 1884 году был открыт современный музей графства (the present County Museum). Гарди также был членом этого клуба и часто посещал важные собрания [2, с. 376].

Таким образом, взяв реальные факты из английской сельской старины, соединив свои сюжеты с атмосферой своего неповторимого Уэссекса, Гарди поместил их в рамки традиционного, возникшего еще в средневековой литературе, способа повествования обрамленного сборника новелл. Столь необычное соединение дало высокие художественные результаты: цикл Гарди необычен и интересен и отличается богатство тематики и стиля.
Литература

1. 
   Урнов М.В. Харди Томас // Краткая литературная энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия, 1975. – 8 том, с. 220-222.
   
2. 
   Allen W. The short story in English. – Oxford: Clarendon press, 1981. – p. 413
   
3. 
   Hardy T. Preface to A Group of Noble Dames // The New Wessex Edition of the Stories of Thomas Hardy. in 3 vol. Vol. 1. - L.: Macmillan London ltd., 1977. – p. 209.
   
4. 
   John Hutchins The History and Antiquities of the County of Dorset // EP Publishing, 3rd Edition published 1868 – p. 534
   
5. 
   Pinion F.B. Notes to A Group of Noble Dames//The New Wessex Edition of the Stories of Thomas Hardy. In 3 vol. Vol. 1 / T. Hardy. – L.: Macmillan London ltd., 1977. – p. 376-380.
   

The article deals with the cycle of stories of an outstanding English author Thomas Hardy “The Group of Noble Dames” which was published in 1891. The author of the article analyses the role of female characters in Hardy’s prose.

УДК: 81' 374.243

Учебный словарь – это не просто справочник, дающий определенные сведения о значении слов-терминов, это учебное пособие, на основе которого осуществляется усвоение основных категорий и понятий изучаемой науки. Основная цель учебного словаря-минимума состоит в концентрации той части профессиональной лексики, которая составляет понятийное ядро изучаемой темы учебника и которой должен активно овладеть учащийся на конкретном этапе обучения. Наряду с лексикой активного усвоения в словарь должна войти и лексика, предназначенная для рецептивного усвоения, которая необходима для понимания читаемого материала учебника.

В составе словаря языка науки выделяют три самостоятельных слоя лексики: общеупотребительную, общенаучную, специальную (терминоло-гическую).

В общеупотребительную лексику входят лексические единицы, упот-ребляющиеся в любом функциональном стиле общелитературного языка, составляющие нейтральный пласт специального текста или специальной речи.

Общенаучная лексика включает лексические единицы, с помощью которых характеризуются явления и процессы в самых разных научных областях независимо от профиля специальности.

Терминологическая лексика представляет собой совокупность специальных наименований, объединенных в отдельные микросистемы. Термины составляют лексико-семантическое ядро языка науки и являются его наиболее информативной частью [1].
Нами разработан и подготовлен к печати «Русско-казахский налоговый терминологический словарь», который можно использовать как учебное справочное пособие преподавателям и студентам вуза, колледжа.

Отбор терминологического материала предполагает обоснование правомерности выделения термина в качестве особой единицы отбора и связан с определением его лингвистической сущности.

В данном исследовании вслед за Б.Н. Головиным под термином понимается слово или подчинительное словосочетание профессиональной сферы употребления, являющееся наименованием специального понятия в определенной области науки и требующее дефиниции [2].

За единицу отбора принимается значение (слова или словосочетания), соотносимое с одним понятием, закрепленным и функционирующим в сфере налоговой деятельности.

В современной лингводидактике утвердились следующие принципы отбора: частотный, тематический, стилистической неограниченности, семан-тической ценности, словообразовательной способности, сочетаемостных возможностей.

Установление коммуникативного значимого терминологического ядра проводилось прежде всего на основе употребительности, включающий в себя критерии частотности и распространенности. Под частотностью в лингво-дидактике понимается суммарное количество употребляемой языковой единицы в тексте или совокупности текстов. Однако такая частотность терминов пока не установлена. В связи с этим нами была использована субъективная частотность, выявленная в процессе экспериментальной работы с информантами-специалистами, которым было предложено выписать на основе интуиции из терминологических словарей по экономике те термины, которые составляют базовый минимум для будущего специалиста.

С целью выявления распространенности терминологической единицы нами произведено апплицирование терминологических словарей, предмет-ных указателей учебников по специальным дисциплинам, предназначенных для студентов экономического профиля. Этот принцип широко применяется в практике составления лексических минимумов на основе совмещения существующих списков, дающих определенное представление о количест-венной характеристике термина.

Считая необходимым использование принципа семантической ценнос-ти при отборе терминологического минимума, в качестве одного из основных принципов была выдвинута коммуникативная ценность терминологической единицы.

Реализация принципа коммуникативной ценности возможна и эффек-тивна в сочетании с принципом лексической сочетаемости терминологии-ческих единиц. Связь этих двух принципов отражает одну из важных системных особенностей лексики – связь явлений лексической синтагматики и парадигматики.

В соответствии с данным принципом при решении вопроса о включении термина в словарь-минимум отдавалось предпочтение терминам с широкими сочетаемостными возможностями. Так, термин пошлина обладает широкой сочетаемостной способностью. Сравните: пошлины – антидемпин-говые, ввозные, импортные, внешнеторговые, государственные, золотые, вывозные, компенсационные, патентные, транзитные и др.; пошлина (на что?) на документы, на дарения; пошлины (чего?) таможенного тарифа; возврат (чего?) пошлины; надбавка (к чему?) к импортной пошлине и т. д.

Важную роль в разработке СМТН (словаря-минимума терминов нало-гообложения) играет такой принцип, как представление терминологической микросистемы с её основными характеристиками. Принцип представления терминологической микросистемы означает, что минимум не есть ограни-ченный в учебных целях набор единиц определенного уровня языка, в частности терминологического пласта русской лексики. Отобранный тер-минологический материал должен отражать взаимосвязи терминологической единицы, характерные для всей лексико-семантической системы языка, представлять термины как элементы единой подсистемы.

Реализация этого принципа осуществлялась на основе следующих критериев: 1) степени представленности основных тематических групп в ТН; 2) учета системных связей термина на уровне языка – синтагматических, парадигматических и деривационных.

Также при отборе нами учитывалась терминообразующая активность единиц, то есть соотношение словообразовательной ценности термина и его продуктивности, в соответствии с которым в первую очередь включались термины, обладающие высокой словообразовательной способностью. Это такие термины, как гарант (гарантия, гарантирование, гарантийный, гаран-тированный, негарантированный, гарантировать); лицензия (лицензиар, лицензиат, лицензирование, лицензионный); налог (налоговый, неналоговый, наложить, налогать, налогоплательщик, налогообложение, налогоспособный, налогоспособность); экспорт (реэкспорт, экспортный, экспортер, экспортёр-ский, экспортирование, экспортировать); тариф (тарифный, тарификация, тарификационный, тарифицировать) и т.д.

Отбор ТН проводился на основе строго определенного круга источников. В настоящем исследовании в связи с поставленными задачами были использованы следующие словари: «Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя» Ж.М. Аяповой, Е.М. Арынова, Алматы, 1993г.; «Рыночная экономика. Русско-казахский толковый словарь-справочник» под редакцией М.Р. Насыровой, Алматы, 1995г.; «Налоговый терминологический русско-казахский словарь-справочник» под редакцией М.Т. Оспанова, Алматы, 1996 г.

На основе наложения полученных списков терминов, определенных путем апплицирования терминологических словарей, предметных указателей основных учебников по специальности, путем выписывания случаев употребления терминов в периодической печати, был установлен исходный словник терминов, усвоение которых целесообразно для овладения навыками и умениями чтения специальной литературы с целью получения нужной информации и пользования терминами налогообложения в специальной языковой коммуникации.

1. Митрофанова О.Д. Научный стиль речи: проблемы обучения. - М.: Русский язык, 1985. - 231с.

2. Головин Б.Н., Кобрин Р.Ю. Лингвистические основы учения о терминах. - М.: Высшая школа, 1987.

3. Налоговый терминологический русско-казахский словарь-справочник/ В.М.Дунаев и др. Под ред. М.Т. Оспанова. - Алматы: Познание, 1995. - 428с.

4. Рыночная экономика. Русско-казахский толковый словарь-справочник/ М.Р.Насырова и др.; Под ред. М.Р.Насыровой. - Алматы: Білім, 1995. - 608с.

УДК 811.512.122

А.С. Ниетова - аға оқытушы,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ

Е-mail: n.aigul_s@mail.ru
БАЙҰЛЫ ЭТНОНИМІНІҢ ТАРИХЫ
Андатпа. Мақалада Кіші жүз бірлестіктеріне тән этнонимдік материалдар негізінде Батыс Қазақстан өңірі этнонимдерінің, соның ішінде Байұлы этнонимінің қалыптасу тарихы сөз болады.

Түйін сөз: этоноим, Алшын, Кіші жүз, тайпа, Әлімұлы, Байұлы, жазба деректер, ру-тайпа, атау, мағына, сөз, тарихи жазбалар, Азия халықтары, шежіре, аңыз, ұрпақ, жазба деректер.
Соңғы кездері қазақ тіл білімі ғылымында этнолингвистикалық, психолингвистикалық, лингвомәдени және метамәдени, т.б. зерттеулер кеңінен жүргізілуде. Аталған мәселелер отандық ғалымдар Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Т.Жанұзақ, Ж.Манкеева, Н.Уәлиев, Э.Сүлейменова, Б.Момынова, Ш.Б.Сейітова еңбектерінде жан-жақты зерттеле бастады. Десек те Кіші жүз бірлестіктеріне тән этнонимдердің зерттелуі әлі де болса кешеуілдеп келе жатыр. Осыны ескере отырып Батыс Қазақстан өңірі этнонимдерінің, соның ішінде Байұлы этнонимінің қалыптасу тарихына тоқталуды жөн санадық.

Этнонимнің (атау) пайда болуы, мағынасы сөйлеу қызметі аясында пайымдауы әр түрлі тілдік тұлғада көрініс табады, әрі ол түрлі этно, - лингво және метамәдени факторларға қатысты болады.

Қазіргі Батыс Қазақстан облысының территориясын ерте дәуірлерден Кіші жүз ұлысы, соның ішінде Байұлы, Жетіру тайпа бірлестіктері мен Әлімұлының кейбір рулары жайлағаны белгілі.

Байұлы - қазақ халқын құраған тайпалардың бірі, шежіре бойынша Кіші жүздің құрамына еніп, Алшын одағына кіреді. Алшын Кіші жүздің басында тұр, қазақ аңызы бойынша ол Алаш ханның баласы. Алаш ханның үш ұлы болған, үлкені – Әлім. Одан Әлімұлы бұтағы өрбиді. Әлімұлы ежелден аға ұрпақ санатында, оның рулары орданың үлкені деп есептеледі. Алаш ханның ортаншы баласы Қадырқожаның он екі ұлы болған, сол себепті еркек кіндікті балаға бай, ұлға бай аталған. Сөйтіп содан он екі ата Байұлы ұрпағы тараған. Ал кенже баласынан жеті ұл туып, Жетіру ұрпағын құрайды деген аңыз бар [1].

Алайда аңыздан гөрі қазақ тарихын зерттеген ғалымдар пікіріне сүйенсек, Тевкелев: «Кіші Орда тек алшын тайпасынан тұрады, ал «алшын екіге, яғни қаракесек пен байұлына бөлінеді», ал ұсақ та әлсіз жеті руды Тәуке хан бір топқа біріктіріп, алшынға қосқан», - дейді. Алшындардың Әлімұлы мен Байұлы руларынан құралатынын, шағын жеті руды Тәуке біріктіріп, Кіші Орда құрамына енгізгенін Левшин де растайды [2].

Байұлы этнонимі түркі қағанаты кезінен бергі жазба деректерде жиі кездеседі. Орхон-Енисей жазбаларында Байырқу, ал Таң империясының жылнамаларында Байегу деп аталады. Байұлы алғашында Теле бірлестігінің құрамында болған. Түркі қағандығы оларды бағындырған соң, әуелі 1- Шығыс Түркі қағандығының, кейін 2 - Түркі қаған-дығының құрамына енеді. Қытай деректері олардың Канганьхэ өзенінің (Канганьхэ өзенінің қазіргі атауы әлі анықталмаған, шамасы Селенганың жоғарғы аңғары болуы керек.) бойын мекендегенін айта келіп: “бәрі де ауқатты, 60 мың адамы бар, 10 000 әскер шығара алады” деп жазады.

Түркі қағандығы кезінде Әлімұлы құрамында болған 9 ата Байұлы тайпасының бірігу-ыдырау үрдістерінің салдарынан олардың қаншасының қазақ топырағына табан тірегенін, қаншасының басқа жұрттың арасына шашылып кеткенін анықтау қиын. Дегенмен, байырғы байырқу-баегулердің негізгі бөлігі Қазақстанның батыс аймағын мекендеп, ноғайлы тұсында алшын бірлестігінің құрамында болған. Ал Ноғай ордасы ыдыраған кезде алшын, алтыауыл, жембойылық ноғайлының басты жұртының бірі тамалар-мен бірге қазақ хандығының құрамына енген Байұлы жайлы деректер 18 ға-сырдың 1-жартысынан бастап орыс әкімшілігінің құжаттарында жиі ұшыраса бастайды. Оны 12 ата Байұлы (кей тізімдерде 13 ата) деп көрсетеді. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында «Байұлы құрамына шеркеш, ысық, есентемір, байбақты, беріш, адай, алтын-жаппас, тана, алаша, масқар, таз, қызылқұрт рулары енеді», - деп көрсетілген. Алтын мен жаппас бір ру ретінде бірге аталады [3]. Ал кейбір мәліметтерде 13 ата деп көрсетілу себебін Б.Қойшыбаев былай түсіндіреді: «Жекелеген зерттеушілер, «Он екі ата Байұлы» деп келетін құлаққа сіңісті қалыптасқан тіркеске қарамастан, қосақ-талған атауды екіге бөліп, он үшінші ата ретінде алтын руын жеке атайды» [1].

Байұлы этонимінің тарихы тереңде жатқанын көптеген ғалымдар еңбегінен кездестіре аламыз. Солардың бірі Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті Ғ.А.Меңілбаев түркі академиясы сайтында жарияланған «Қазақтың «бай» ұғымы мен ру-тайпаларының тарихы» мақаласында: «Құрамында «бай» сөзі бар ру-тайпа аттары Орта Азия мен Солтүстік Азия халықтарының көбінде кездесіп отыратынын Бая және Бай түбірлі этнонимдердің тұңғыс-маньчжур, маңғол, түркі халықтарында кеңінен тарағанымен байланыс-тырады. Ғалым эвенкілерде  Бая-ки, Бая-шин, Бая-гир (ру), эвендерде Бая-шин, Бая-ки (ру),Ульчи мен орокилерде Бая-усе-ли (ру), орочи мен нанайларда Бая (ру), маньчжурларда Бая-ра (ру), гиляктарда Баи-л (ру), маңғолдарда Баи-т (ру), Бая-у-д, буряттарда  Баян-дай, якуттарда Баи-д (ру),  ұйғырда  Бае-гу (тайпа), ал Енисей өзенінің төменгі жағындағы  энцілерде, Бай-гадо (ру) Енисейдегі Кеттерде (кайбол) сияқты атаулардың жиі кездесетініне назар аудара келе, біздің Байұлы тайпасының аты да осылармен тектес болуы ықтимал», - деген қорытынды жасайды.  Сонымен қатар «бай» сөзі арқылы жасалған этноним, топоним және антропонимдер қазақ, өзбек, қырғыз, башқұрт, якут, ұйғыр сияқты түркі халықтары тілде-рінде ежелгі заманнан қолданыл-ғанына тоқталады. Орхон жазбаларында Байир-ку, ұйғырларда  Баегу болса, IX-XI ғасырлардағы Қият тайпаларының бірінің аты – Байандур екенін, осы сипаттағы этнонимдер қазақ тілінде Байшора, Байсын, Байұлы болып келсе, якуттарда Баид түрінде кездесетінін атап көрсетеді [4].

Ертеде түркі тектес тайпалардың Азияда әрі-бері ауысып, бір орыннан екінші орынға орналасып отырғаны И.И.Крафт, А.Левшин, В.В.Радлов, Мейер, Ш.Уәлиханов, М.Тынышбаев, Б.Қойшыбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінен белгілі. «Бай түбір сөзі арқылы жасалған этнонимді иемденгендердің бір тобы Азияның шығысы мен солтүстігінде, екінші тобы орта бойында мекен еткені шындыққа жақын.  Бұған назар аударсақ, бай сөзі арқылы жасалған этнонимдердің архетипі көне дәуірге, атап айтқанда, Алтай дәуіріне тән болар деген тоқтамға келеміз», - деген Ғ.А.Меңілбаев пікірімен толық келісеміз [4]. Себебі «Бай» сөзі ру-тайпа аты ретінде алғаш рет б.э. бұрынғы 694-250 жылдардағы қытай жылнамаларында Алтайда өмір сүрген динлиндер тайпасының атымен байланысты танылады. Олардың бір бөлігі Байди аталған, ал бай екі түрлі мағынада «солтүстік» және «ақ» мағынасында көрсетілген. Бай сөзінің көне лексикалық мағынасы сол Алтай дәуіріне тән сөздердің мағынасын аңғартатынын, өйткені, бұл сөздің қазіргі мағынасы мен бұрынғы мағынасының (солтүстік және ақ) арасында ешбір жуықтық, жақын байланыс білінбейтінін, ал  қазіргі  ру, тайпа және кісі аттарында келетін бай сөзінің мағынасы соңғы дәуірлердегі жағдаймен байланысты екенін Т.Жанұзақ еңбектерінен де кездестіреміз [5]. Ал Р.Г.Кузеевтің монографиясында «баюлы» (бурзянский род), племя таз (таз, тазлар), племя байлар, Тана, Байулы / род-Бурзян /, Масқар/ род-племя Катай, Ногай-бурзян, 12 биев бурзян т.б. ру-тайпалардың атаулары көрсетіліп, оларға ғылыми талдау жасалады. Ғалым башқұрт құрамында жоғарыда аталған рулар мен тайпалардың бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болғанын айтады және осы еңбекте Байұлы құрамында кездесетін Тана, Таз, Масқар ру-тайпаларының атауларына да тоқталады [6].

Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде Байұлы атауының шығу тарихы Кіші жүз Алшынның ортаншы ұлы Қыдырқожаның малды адам болғаны, соған орай жұрт «байеке», «бай» деп атағаны, сондықтан ұрпағының «Байұлы» атанып жүргені туралы айтылады [7].

Қаржаубай Сартқожаұлының «Байырғы түрік жазуының генезисі» еңбегіне сүйенсек, «bajyr-quu» (байырқу - тайпалық одақ), байырқуды  байұлы одағы деген жағдайда [8], «bai» (бай), байұлының атауына негіз болған атау болуы мүмкін деген қорытынды жасауымызға болады.

Ғалымдарымыздың қайсысының пікіріне сүйенсек те «Байұлы» этнонимі тарихының тамыры тереңде жатқанын анық дәлелдейді.

1. 
   Қойшыбаев Б. Қазақ ру-тайпаларының тарихы: Байұлы туралы. // Ақиқат. 2010 №11, -Б. 98
   
2. 
   Левшин А. Описание киргизкайсацких или киргиз казачьих орд и степей. Ч. 1 - СПб., 1832 - С. 6-8
   
3. 
   «Қазақстан»: ұлттық энциклопедиясы 2-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998 - Б. 77
   
4. 
   Меңілбаев Ғ.А. Қазақтың «бай» ұғымы мен ру-тайпаларының тарихы. Түркі академиясы сайтынан
   
5. 
   Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы (атаулар сыры-3). – Алматы, 2007 - Б.494-496
   
6. 
   Кузеев Р.Г. Произхождения Башкирского народа (этнический состав: история расселения ). – Москва: Наука, 1974 – С 250-487
   
7. 
   Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. – Астана, 2008 – Б. 298
   
8. 
   Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Астана, 2007 – Б. 107
   

UDC 070

A newspaper is means of communication and a powerful tool of persuasion and these are the two properties that distinguish the newspaper style from scientific or belles-lettres styles. Newspaper texts perform two functions: informative and regulative; interaction of these assures two specific characteristics of information transfer – standardized speech on one hand and expressiveness on the other. Writing an article is to be compliant with certain standards and rules and this feature supports informative function whereas presence of regulative function is explained by author’s ultimate goal to express his point of view through influencing on addressee’s emotions. Delivering both functions specifically stipulates the focus on pragmatics in newspaper articles as well as mass media in general.

As stated by George Yule (1996:3), “Pragmatics is the study of meaning as communicated by a speaker (or writer) and interpreted by a listener (or reader);

“Pragmatics deals with the factors that govern our choice of language in social interaction and the effects of our choice on others.” (David Crystal, 1995:81).

Nina D. Arutyunova mentions that pragmatics “studies the behavior of characters in real communication processes (1985:3).

Ultimately, pragmatics is a linguistic discipline that studies the ability of language speakers to express their intentions as well as perceive the intentions of a talker by means of separate words or syntactic structures utilized depending on certain context or a situation. Also, it studies methods for creating specific attitude towards a subject matter.

The following linguistic means are the object of study in pragmatics: deictic expressions, anaphors, irony, idioms, metaphors, etc.

Pragmatic aspect of an utterance (or a text) embraces multiple aspects. Among all others the attitude of an author to an addressee is considered as most obvious and leading aspect. However, other aspects are also important and are worth mentioning. The following issues are the focus of interest in pragmatics: linguistic mechanism of pragmatics performance, linguistic functions, forms of pragmatic content delivery; verbal and non-verbal means of newspaper pragmatics execution (i.e. exclamations vs. caricatures). All listed means, both explicit and implicit, serve to purvey a certain attitude towards an article, which is an ultimate destination point of a journalist.

It is hard to over evaluate the importance of expressive (emotive) function, as it focuses on addressee and, at the same time, reveals the author's emotions and reflects his/her evaluation of the subject. However, one cannot deny that some emotions have nothing to do with the content of a text as thunder the influence of external factors, like bad mood, unsuitable environment, tiredness and so on. This is why expression cannot be equivalent to pragmatics since the latter is a far more complicated notion. It is means of gaining the objectives of pragmatics.

In newspaper style, expressive function is widely used in all sorts of articles, be it an editorial, commercial, gossip column or an obituary as well as in headlines and basically to render facts. The author expresses personal attitude towards the subject by "pulling right strings" of a reader's emotions.

See the examples:

“Barclays Cuts 2,000 “Casino” Jobs” (The Sunday Times, February, 2013); “Whistleblowing Laws to be Revamped” (The Guardian, February, 2013)

Connotative function of newspaper language conveys a direct and most impressive focus on a reader. This feature is rendered through imperatives as part of volitive linguistic structures calling for response action. Imperative structures express an order, getting an addressee to implement/ stay away from implementing a verbal act, which is a core message of a phrase.

Example: “Subscribe to the Guardian Weekly - a unique digest of the week's news delivered to your door - and receive four issues free!” (The Guardian, February, 2013)

As it was mentioned above, the most obvious feature of connotative function is focus on a reader or so-called “factor of Addressee”. In practice, the factor of Addressee is always related to the factor of Addresser, for it is the Addresser’s message that a reader is supposed to perceive. This interrelation lies in the essence of pragmatics in general.

A good example of phatic function in a newspaper text would be a piece of speech USA President, Barack Obama gave on November 7th, 2012 after winning the second term.

“ …To the best campaign team and volunteers in the history of politics – the best – the best ever – some of you were new this time around, and some of you have been at my side since the very beginning.

But all of you are family. No matter what you do or where you go from here, you will carry the memory of the history we made together...” (The Guardian. November 2012)

Another way to capture an addressee’s attention is focusing on the shape of an utterance, which serves to attract, tune on desired emotional mood and ultimately mould a corresponding Addressee’s attitude to the text. All these objectives can be reached through poetic function. Below you may see a typical example of delivering pragmatics by means of poetic function:

“Should I Stay or Should I Go?: Daytime Television Bosses Play Musical Chairs” (The Guardian, February 2013)

Focus on efficient rendering of contextual information. A peculiar feature of newspaper style pragmatics is that is can be reached by implementing specific linguistic functions and stylistic approaches as well as structuring an article in a way a Reader can get the most of its content just by throwing a glance on a page. Defining specific text structure is a tool, successfully utilized by journalist of most contemporary newspapers. First and foremost condition here is rendering the key message and most of the article content at a minimal concentration and attention conveyed by a reader.

Notwithstanding to the abundance of ways of executing essential objectives of pragmatics, i. e. creating specific attitude of a Reader and ensuring interrelation between the Addresser and the Addressee, a non-native speaker struggles to perceive pragmatic targets adequately and in full measure. The ground for that is basically the difference Addresser and Addressee’s linguistic world pictures. Therefore, studying a foreign language on a professional level should encompass the features of rendering pragmatics in a live speech. This is successfully achieved by including the study of original newspaper articles.

Since standardization and expressiveness are two basic characteristics combined in a newspaper style, the role of pragmatics is way more obvious in this specific style as in any others. Producing an influence on an Addressee through a number of stylistic functions and approaches is an essence of pragmatics, which totally fits the major goal of any article.

1. 
   Arutyunova N.D., Paducheva E.V., The Sources, Problems and Categories of Pragmatics // The New in Foreign Linguistics /gen. editing by Paducheva E. V. – M.: Progress. 1985. – Issue. 16. Linguistic Pragmatics. – pp. 21-38.
   
2. 
   Crystal D., Postilion Sentences // Journal of Clinical Speech and Language Studies, Vol. 5, 1995. – pp. 79-90.
   
3. 
   Nayer V. L., Pragmatic Aspects of the Newspaper Language // Col. sc. works, MSPIFL by Toress, Issue 205. M., 1983. – pp.49-58;
   
4. 
   Yule G., Pragmatics // Publisher, Oxford University Press. 1996. – 138.
   
5. 
   Shakhovskiy V. I., Communicative-Pragmatic Aspect of Expressiveness // Philological Hermeneutics and Common Stylistics. Tver.1992. pp. 125 – 133.
   
6. 
   Barack Obama’s Victory Speech [Electronic Resource] // The Guardian, 7 November, 2012.
   

7. 
   Barclays Cuts 2,000 “Casino” Jobs [Electronic Resource] // The Sunday Times, 10 February, 2013. URL: http://www.thesundaytimes.co.uk/sto/business/Finance/article1211006.ece. Date of address: 16/02/2013
   
8. 
   Whistleblowing laws to be overhauled as new claims emerge over NHS trust [Electronic Resource] // The Guardian, 15 February, 2013. URL: http://www.guardian.co.uk/politics/2013/feb/15/whistleblowing-laws-overhauled-nhs-trust. Date of address: 16/02/2013
   

УДК 82-2:821.111

Драматизированное повествование было хорошо знакомо Бернсу. Народная и литературная баллада, к опыту которой он обращался, делится на лиро-эпическую и лирико-драматическую баллады, и вторая из них строится как пьеса, обычно без ремарок, и представляет собой сценический диалог. Так построены некоторые лирические стихи Бернса – «Ночной разговор» или знаменитый «Финдлей». У Бернса есть маленькая поэма «Две собаки», где повествование ведется как разговор двух смышленых животных. «Два добрых пса, два вечных друга» - породистый пес лорда Цезарь и сельский пес Люат, принадлежащий крестьянину – пахарю и поэту, ведут неспешную беседу о нравах и жизни людей. Социальная жизнь богачей и бедняков предстает через восприятие естественным разумом животного – этот художественный прием очень удался Бернсу. В жизни людей псы, простодушные и наблюдательные философы, находят много несообразного и, благодарят судьбу, создавшую их собаками, а не людьми. Эта «сказка», как назвал ее Бернс, была дорога ему: Люатом звали его собственную любимую собаку, гибель которой и натолкнула его на замысел написать такое произведение. Это ранние стихи Бернса: именно они открывали и первое издание его стихов 1786 года и два последующих сборника стихов поэта.

«Веселые нищие» создавались приблизительно в то же время: пьеса датируется 1784-1785 годов. При жизни автора она не была издана и осталась в рукописи. Впервые она вышла отдельным изданием в Глазго в 1799 году, через три года после кончины Бернса. Затем последовали издания Стюарта (1801 и 1802), Кромека (1808). Первоначальное название произведения, данное Бернсом, - «Любовь и Свобода»(«Love and Liberty»). Оно было восстановлено в трехтомном собрании сочинений Бернса в издании Кинсли, вышедшем уже в ХХ веке, в 1968 году. Однако, за пьесой закрепилось название «Веселые нищие», данное автором позднее.

«Веселые нищие» - произведение музыкальное, все стихи в нем имеют свою мелодию. Авторское обозначение жанра – КАНТАТА. В то время под кантатой понимался цикл песен, которые были написаны от лица нескольких лирических героев. Эти персонажи были объединены местом действия и ситуацией и песня каждого из них сопровождалась РЕЧИТАТИВОМ: в нем давалась краткая характеристика исполнителя песни. Кантата была разновидностью жанра, созданного в Англии в ХVIII веке и получившего огромную известность и успех. Это была так называемая «БАЛЛАДНАЯ ОПЕРА» - музыкально – драматический жанр, созданный английским драматургом Джоном Гаем в 1728 году, когда он поставил свою знаменитую «Оперу нищего» («The Beggar’s Opera»). Ее успех был так велик, что заслонил схожее произведение английского драматурга Рамзея «Счастливые нищие» («Happy Beggars»), созданное в 1724 году. В английской драматургии и на английской сцене была создана оригинальная музыкально-драматическая поэтическая традиция, на которую и опирался Роберт Бернс в своих драматургических исканиях.

Жанр «балладной оперы» был основан на том, что драматическое действие в нем сопровождалось комическими ариями и пародией на популярные песни и модную итальянскую оперу. Эффект комического создавался, когда персонажи в процессе сценического действия вдруг запевают песню – на знакомую, узнаваемую зрителями мелодию. Она сопровождает развитие событий, позволяя взглянуть на них с иной стороны.

В «Опере нищего» Джона Гэя изображалась жизнь лондонского дна и главными героями были вор и грабитель Мэкхит, скупщик краденного Пичем и его дочь Полли, ставшая женой Мэкхита. Все персонажи изображались без прикрас, преступный мир был лишен привлекательности, но живой диалог был приправлен циничным юмором, и это придавало пьесе веселость. В основе сюжета была не только криминальная деятельность Мэкхита, в конце концов, приведшая его на виселицу, но и его похождения. Он оказывается многожен-цем, что создает в финале неотразимо комическую сцену: к нему прямо в камеру смертников является столько жен с детьми, что выведенный из себя, Мэкхит упрашивает тюремщиков скорее вести его к месту казни. Спектакль завершается монологом старого нищего, который утверждает, что нравы высшего света мало чем отличаются от нравов преступного мира и порою трудно понять, подражают ли преступники джентльменам – или наоборот.

Созданная в ХVIII веке традиция «балладной оперы» благополучно пережила века и в ХХ веке воплощена великим немецким поэтом, драматургом и реформатором театра Бертольдом Брехтом в его драме «Трехгрошовая опера» (1928) – на сюжет Джона Гэя, а затем в прозаическом произведениеи «Трехгрошовый роман» (1934).Стилевые особенности драм Брехта и сущность его реформы в театре связаны с опытом «балладной оперы»: действие в его пьесах сопровождают зонги – особые арии и песни, комментирующие действие. Драматург и поэт, Брехт написал большинство текстов зонгов сам.

В традиции этого музыкально-драматического жанра одна из ступенек развития – это кантата Роберта Бернса. В отличие от «балладной оперы», кантата не предполагает сценического воплощения. Но песни и арии кантат могут исполняться. В «Веселых нищих» это песни, которые поэт собирал повсеместно, песни, знакомые ему с детских лет.

Кантата «Веселые нищие» переводилась на русский язык неодно-кратно. Переводы С.Маршака, П.Вейнберга, поэта Эдуарда Багрицкого были озаглавлены «Веселые нищие», перевод С.Петрова – «Голь Гулящая». Переводчикам в значительной мере удалось передать музыкальность, выразительность языка и колорит оригинала.

Место действия кантаты – кабачок в Мохлине, принадлежавшей миссис Гибсон по прозвищу «Киска Нэнси» (Poosie Nansie), где проводили время и бедняки из окрестных деревушек, и бродяги и нищие. Бернс заглядывал сюда нередко – со своими тогдашними друзьями Джоном Ричмондом и Джеймсом Смитом. Джеймс Смит был шестью годами моложе Бернса, но это не мешало им крепко дружить и понимать друг друга. Джеймс Смит – сын небогатого купца, он жил в Мохлине, где сам одно время торговал тканями и был совладельцем ситценабивной фабрики. Именно ему Бернс заказал свадебный подарок – шаль для своей невесты Джин Армор. Именно к Джеймсу Смиту обращено «Послание к другу», одно из самых сердечных и искренних стихотворений Бернса о дружбе. Позднее Джеймс Смит разорился и уехал на Ямайку, куда чуть было не уехал в трудные дни своей жизни и Бернс; он пережил своего друга-поэта на три десятилетия и всегда помнил его.

Кабачок, который они посещали в Мохлине, и стал местом действия «Веселых нищих» - принято считать, что кантата написана поэтом с натуры. В мохлинском кабачке Бернс услышал и некоторые песни, которые вошли в кантату и были использованы и в других его стихах.

Композиция кантаты соответствует ее жанровым особенностям. Вна-чале идет описание кабачка и посетителей, затем следует песни каждого из них, сопровождаемые речитативом-комментарием. Арии носителей кабачка – это монологи, в которых изложена их судьба и выявлен тип и характер.

В кабачке собрались семь веселых бродяг:

- солдат в изорванном мундире, который бродяжничает уже два года;

- его Подруга, в прошлом «жена полка»; кормившаяся вокруг военных лагерей;

- бродячий Шут, жонглер и акробат, выступающий за мелкую плату, где придется;

- Вдова разбойника горца Джона – она промышляла кражами, а он со своей ватагой грабил по дорогам, за что и был казнен;

-Скрипач, играющий по кабачкам;

-Лудильщик, который бродит от дома к дому и по рынкам и лудит посуду;

-и наконец, Поэт, «певец бродячий», который завершает цепочку песен-монологов.

Их объединяет то, что они собрались вместе ради свободной беседы, вина и веселья. Контраст между их неприкаянностью, бедностью, бездом-ностью и испытаниями, которые стали их уделом, - и их непритворным весельем прекрасно обозначен Бернсом. Отношение Бернса к своим героям выделяет его кантату в ряду других «опер нищих». Он не судит этих людей, не выявляет их порочности, а показывает, как много в них великодушия и умения радоваться жизни, вопреки их нищенскому положению.

Кантата внешне выглядит как цепочка рассказов о судьбах, собрав-шихся в кабачке, но в ней прослеживается и внутренний сюжет. Когда Вдова горца рассказала о своем покойном мужем, то Скрипач воспылал к ней любовью и призвал стать его подругой - он прокормит ее своей игрой на скрипке. Но его соперником становится Лудильщик, который обещает Вдове, заботится о ней лучше - ведь на нем рабочий передник и у него всегда есть работа:’’And take a share with those that wear/The budget and the apron’’ [1,400]. Вдова бросается на шею Лудильщику, и Скрипач решает не мешать им – он признает их право на любовь и желает им счастья.

Сюжетное, эпическое начало есть и в каждом из монологов персона-жей: Солдат рассказывает свою историю, Шут – свою. Для примера следует рассмотреть одну из них: это песня Подруги солдата, биография которой вместила многое. В начале жизни – беззаботное девичество и первая любовь к красавцу солдату, барабанщику полка. Сама дочь солдата, она чувствует пристрастие к военным и конечно солдат становится ее первым избранником:

1.Once was a Maid, tho’ I cannot tell when,

And still my delight is in proper young men:

Some one of a troop of DRAGOONS was my daddie,

No wonder I’m fond of a SONG LADDIEER,

Sing lal de dal c.

The first of my LOVES was a swaggering blade ?

To rattle the thoundering drum was his trade;

His led was so tight and his cheek was so ruddy,

Transported I was with my SODGER LADDIE.[1,390]
-И я была девушкой юной,

Сама не припомню, когда;

Я дочь молодого драгуна,

И этим родством я горда.

Трубили горнисты беспечно,

И лошади строились в ряд,

И мне полюбился, конечно,

С барсучьим султаном солдат.

И первым любовным туманом

Меня он покрыл, как плащом,

Недаром он шел с барабаном

Пред целым драгунским полком;

Мундир полыхает пожаром,

Усы палашами торчат…

Недаром, недаром, недаром

Тебя я любила, солдат. [1.438 с.]

Следующий этап - замужество: расставшись с солдатом, она соглашается обвенчаться с пожилым полковым какелланом. Сейчас, на склоне лет, она говорит об этом с горькой иронией, но тогда ей казалось, что пора устроить свою жизнь, и она поддалась на уговоры:

But the goodly old Chaplain left him in the lurch,

The sword I forsook for the sake of the church;

He ventured the SOUL? And I risked the BODI,

‘Twas then I pro’d false to my SODGER LADDIE.[1.390 с.]
Но прежнего счастья не жалко,

Не стоит о нем вспоминать,

И мне барабанную палку

На рясу пришлось променять.

Я телом рискнула, - а душу

Священник пустил напрокат.

Ну, что же! Я клятву нарушу,

Тебе изменю я, солдат![1.438 с.]

Однако она переоценила себя, и брак ее рухнул: старый муж вмиг опротивел, а тоска по утраченной любви стала нестерпимой. Бернс мастерски создает трагикомическую ситуацию: его героиня бросается в другую крайность – из почтенной супруги священника она стала полковой девкой. Ее образ жизни – не распутство, а яростная жажда вернуть, восполнить то, что она потеряла.

А далее было нищенство. Годы прошли, война сменилась миром, армия распущена, здоровье, красота, молодость ушли. Из молодой красавицы она стала неопределенного возраста нищенкой. И тут ее ждала встреча с любимым: искалеченный, оборванный бывший солдат просил милостыню на ярмарке. Они узнали друг друга – и больше уже не расставались.

Песню завершает ее размышление о прожитой жизни – все, что в ней было, миновало, осталось главное – веселье, застольная песня и главная и единственная в ее жизни любовь.

And now I have lived – I know not how long,

And still I can join in a cup and a song;

But whilst with both hands I can hold the glass steady,

Here’s to thee, MY HERO, MY SODGER LADDIE. [1.390 с. ]

Я вольных годов не считала,

Любовь, раздавая свою;

За рюмкой, за кружкой удалой

Я прежние песни пою.

Пока еще глотка глотает,

Пока еще зубы скрипят,

Мой голос тебя прославляет,

С барсучьем султаном солдат! – [1.439 с.]

Это – одна из семи песен, составляющих кантату “Веселые нищие”. В других песнях представлены и другие судьбы. Невозможно не отметить смелость и мастерство Бернса, который на мотив народной песни “SODGER LADDIE” с такой простотой и с выразительностью разворачивает историю человеческой жизни. В трактовке нет ханжества , нет попытки осудить или обелить своих героев- он показывает правду жизни и это и есть его истинный демократизм и истинная народность.

Невозможно не отметить и работу переводчиков. Невзирая на кажущуюся простоту текста, перевод этой песни не простое дело и каждый решает переводческую задачу по – разному. Передача песенной основы, ритма, просторечий и внутреннего накала чувств для каждого переводчика завершилась, на наш взгляд, удачей. Перевод поэта Э. Багрицкого как будто бы дальше от оригинала, чем переводы профессиональных переводчиков: он удлиняет текст, избегает прямого просторечия, меняет размер,- но именно ему, возможно, более всего удалось передать дух этой песни и ее сочетание суровой реальности и неистребимой романтики чувств.

Кабачок в Мохлине – место колоритное. Речь персонажей кантаты Бернса пересыпана жаргонными словечками, порой весьма грубыми: ”tozie”/пьяный/, “trepan”/завладеть, поработить/,”caird”/лудильщик, медник/, особенно много словечек, обозначающих гулящую женщину:”doxy”, “drab”, ”callet”, “martial CHUCK”/ та, что промышляет вокруг военных лагерей/

Бернс прибегает и к искусному пародированию и травестированию известных текстов . Например, любовное признание Скрипача:”An’ go wi’me an’ be my Dear”-это реминисценция заглавной строки песни Кристофера Марло:”Come live with me and be my love”, неоднократно повторенной в песенниках XVII века. Бернсу было, вероятно, известна и пародия на нее “Come live with me and be my whore,/ and we will beg from door to door” Не случайно, при всей завлекательности любовных речей Скрипача, его побеждает Лудильщик: по представлениям той эпохи ремесленник – даже бродячий лудильщик, был человеком значительно более респектабельным, чем бродячий музыкант или солдат, поэтому лудильщик так уверен в себе: ему защитой его рабочий “передник”.

Мелодии народных песен также искусно подобраны Бернсом. Это песенки “Солдатская утеха”, «Красавец-солдат”, “Ох, помер ты, хозяин мой”, “Будь оно, что будет!”, “Котлы лудить: Бернс использует здесь распрост-раненный в английском и шотландском фольклоре жанр” песен лудиль-щиков”\ tinker-songs\,имевших часто фривольный характер. Мотив народных песен соединены с реминисценциями из известнейших стихов Рамсея, Марло, шотландского поэта Фергюксона.

“Веселые нищие” завешаются песней-монологом Барда – так именует Бернс своего бродячего Поэта, который близко стоит к нему самому, к образу автора. Он поет две песни: первую - о любви, как и положено поэту. Но собравшиеся просят еще балладу у него и он поет песню о жизни, о радости- они не в деньгах и спеси, не в унынии и скучной обывательской жизни с ее лицемерием и скопидомством, а в иных ценностях. Именно от сюда взяты часто цитируемые строки « Courts for COARDS were erected, /CHURCHERS built to please the Priest. / «Тюрьмы – трусам оборона, / Церкви – ханжеству приют». – /Перев. С. Маршака/. Он утверждает простые радости, которым и не обделены эти обделенные всем люди: равенство, дружеское застолье, любовь верных подруг и – песни!

В заключение следует сказать о нашем опыте обращения к «балладной опере». Университетский театр «ЭХО», начавший работу в 1998 году и работавший 10 лет, - был основан на опыте «балладной оперы». Спектакли «Играем Гете», «Играем Брехта», «Играем де Сент-Экзюпери», «Играем Зегерс» и другие представляли собою воплощение творческого сценария по творчеству писателя и музыкальную трактовку его в виде зонгов. Я сам актер этого театра и написал немало зонгов для его спектаклей, в частности, зонг «Песня Беззаботного Летчика» для спектакля «Играем Брехта». Театр стал призером Международной Ярмарки, номинирован немецким Гете – центром, его работа широко освещалась в печати. Мы задумали поставить и «Веселых нищих» Роберта Бернса – к сожалению, этот замысел не был воплощен, но сценарий был разработан. Поэтому драматическое творение Роберта Бернса особенно дорого нам и нашему университету.

1. Бернс Р. Стихотворения. Сборник. Сост. И.М. Левидова. На англ. и рус. языках, - М:.Радуга, 1982.-705 с.

УДК 82-1(430.2)