Ключевые слова: синтагма, рифма, ассонанс, баллада, образ

Ключевые слова: синтагма, рифма, ассонанс, баллада, образ.

Баллады Иоганна Вольфганга Гёте входят в сокровищницу мировой поэзии. Это удивительное по художественной силе соединение тем и мотивов народной баллады и оригинального творчества величайшего поэта Германии, обогатившего мировую поэзию таким признанным шедевром, совершенным образцом поэзии, как его баллада «Лесной царь». Мастерство Гёте поражает, и сила его поэтического таланта раскрывается при пристальном прочтении и подробном анализе его баллад. Нами избрана для анализа его баллада «Рыбак» (1778).

Созданию баллады предшествовали перемены в жизни и общественной деятельности Гёте. Период с ноября 1775 и до 1786 года поэт находился в Веймаре, где поступил на службу к Веймарскому герцогу Карлу Августу и с энтузиазмом взялся за деятельность на государственном поприще. Он искренне хотел принять самое активное участие в организации жизни общества» [1, с. 362].

Однако, крах во многих из задуманных реформ на благо соотечест-венников привели Гёте к разочарованию в государственной карьере. Поэт понял, что самые благие начинания далеко не всегда достигают цели. Его посещают и мысли о том, что не только общество, но и человек как индивидуум не совершенны. Совершенство и гармонию он ищет и находит в природе.

Годы в Веймаре Гете рассматривал как важный вопрос созревания своей личности. Он приобретал новый жизненный опыт. Обязанности государственного чиновника дисциплинировали его. «Преодолевая препятст-вия, он яснее видел мир и себя самого». Спокойное наблюдение единичного вытеснило прежнее «живое воображение и ощущение человеческих проблем». Природа стала объектом, который надлежало изучать» [1, с. 387].

Стихотворение «Рыбак» («Der Fisher») (1778) повествует о встрече рыбака с русалкой [2, с. 68]. Обитательница реки была зла на человека за то, что тот «при помощи хитрости» (имеется в виду удочка с наживкой) ловил рыбу, покровительницей которой она себя считала. Русалка очаровывает рыбака своими словами и таинственным пением. И человек, то ли по собственной воле шагнув в воду, то ли утянутый русалкой «исчезает из виду». Таким образом, очевидно, что тематика и сюжет данной баллады тесно перекликаются с известной балладой И.В. Гете "Лесной царь".

Баллада "Рыбак" структурно состоит из четырех восьмистрочных строф строго ограниченного объема: каждая строфа содержит 56 слогов, при этом четные строки включают по 8 слогов, нечетные - по 6 слогов. Таким образом, объем всей баллады равен 224 слогам. Данная баллада в ее устной реализации одним из немецких артистов стала практическим материалом для изучения действия в ней фонетических средств выразительности.

Вся баллада И.В. Гете "Рыбак" построена на перекрестной рифме, т.е. первая строка рифмуется с третьей, а вторая - с четвертой, например, первую строфу можно представить схемой:

Das Wasser rauscht', das Wasser schwoll,a

Ein Fischer saß daran,b

Sah nach dem Angel ruhevoll. a

Kühl bis ans Herz hinan b

Und wie er sitzt und wie er lauscht, с

Teilt sich die Flut empor d

Aus dem bewegten Wasser rauscht c

Ein feuchtes Weib hervor.d

В третьей строфе автором использовано еще более точный звуковой повтор: рифмуются 1, 3, 5 и 7 строки:

Labt dich die liebe Sonne nicht,

Der Mond sich nicht im Meer?

Kehrt wellenatmend ihr Gesicht

Nicht doppelt schöner her?

Lockt dich der tiefe Himmel nicht,

Das feuchtverklarte Blau?

Lockt dich dein eigen Angesicht

Nicht her in ewgen Tau?

Автором была применена мужская рифма, т.е. ударным является последний слог слова, что подчеркивает смысловую значимость данного слова. Лишь в отдельных случаях автор нарушает этот четкий тип рифмо-вания и вводит в рифму слова с безударным последним слогом: schwoll - ruhevoll, meine Brut - Todesglut, что привносит в строгое чередование некоторое разнообразие.

Что касается степени созвучия гласных и согласных звуков в завершении строки, то в балладе представлена точная рифма, т.е. гласные и согласные звуки, входящие в созвучные окончания, в основном совпадают: Fuß - Gruß, geschehn - gesehn, Meer - her, Blau - Tau. Это значительно облегчает восприятие и запоминание текста.

Вся баллада "Рыбак" написана двусложным размером - ямбом, причем нечетные строки образуют четырехстопный ямб, а четные - трехстопный:

Das Wasser rauscht, das Wasser schwoll,

Ein Fischer saß daran,..

Ритмические вариации возникают иногда в результате пропуска одного из ударений и образованием тем самым вместо ямба стопы пиррихия, состоящей из двух безударных слогов:

Aus dem bewegten Wasser rauscht…

В некоторых случаях наблюдается также замена первой ямбической стопы на хореическую:

Sah nach der Angel ruhevoll...

или: Lockt dich der tiefe Himmel nicht,

В результате этого в завершении строки оказывается стопа без ударного слога. Однако данные нарушения строгого размера баллады встречаются лишь изредка и не затрудняют восприятия текста.

В устной реализации текст баллады содержит 34 синтагмы. Автор использует четырех- и шестисложные синтагмы: их количество составляет 2/3 общего объема данных единиц. Они создают основу для четкой ритмической организации текста.

Синтагмы охватывают синтаксически оформленные части высказы-вания и тем самым четко членят текст по смыслу, например:

Sie sang zu ihm, | sie sprach zu ihm: | "Was lockst du meine Brut |

Mit Menschenwitz und Menschenlist Hinauf in Todesglut? |

Ach, wüsstest du, | wie's Fischlein ist So wohlig auf dem Grund, |

Du stiegst herunter, | wie du bist, | Und wurdest erst gesund. |

В некоторых случаях происходит разбиение одной фразы на две синтагмы в ритмических целях, чтобы избежать слишком длинной синтагмы (20 слогов):

"Was lockst du meine Brut |

Mit Menschenwitz und Menschenlist

Hinauf in Todesglut? |

Мелодическая картина устной интерпретации баллады дополняет общее эмоциональное содержание произведения. Большинство синтагм, содержащих авторскую речь, оформлены прогредиентным движением мелодии, благодаря чему нарастает напряженность, усиливается предчувст-вие трагического происшествия:

Das Wasser rauscht',| das Wasser schwoll,|

Таким способом интерпретатор вызывает у слушателя внимание и интерес к дальнейшему развитию сюжета баллады.

Что касается мелодического оформления прямой речи русалки, то следует заметить, что в этой части текста, по объему равной двум строфам, т.е. половине всего текста баллады, лишь один раз наблюдается прогре-диентно либо интеррогативно оформленные синтагмы, что наполняет текст напряжением и удерживая внимание читателя:

Was lockst du meine Brut |

Mit Menschenwitz und Menschenlist

Hinauf in Todesglut?

Это связано частично с большим количеством риторических вопросов, которые лишь по форме являются вопросами, но не требуют практически никакого ответа, а сами несут сообщение:

Labt dich die liebe Sonne nicht,

Der Mond sich nicht im Meer? Kehrt wellenatmend ihr Gesicht

Nicht doppelt schöner her?

Большое значение для выразительности текста играет дифференциация фразовых ударений. Так, интерпретатор дифференцирует слова в тексте баллады по их значимости, выделяя ударением наиболее важные по смыслу лексические единицы: это главные персонажи баллады (ein Fischer, ein Weib), имеющие в тексте неопределенный артикль, который указывает на их рематическую функцию в высказывании. Другие фразовые ударения подчеркивают внутреннее состояние рыбака (ruhevoll, kühl, sehnsuchtsvoll) или его действия (sitzt, lauscht, sank).

Таким образом, ударения однозначно маркируют в тексте элементы, значимые с точки зрения интерпретатора, и он доносит свое видение текста до слушателя, воздействуя на него.

При анализе устного текста баллады, очевидно, что темп произведения не константен, он находится в постоянном изменении. Так, первой строфе, содержащей авторский текст и вводящей читателя в ситуацию, соответствует медленный темп, в то время как строфы, содержащие прямую речь русалки, имеют более быстрый темп. При этом темп возрастает к концу строф, что содействует повышению эмоциональности и росту напряженности. Последней строфе, содержащей кульминационную точку развития сюжета, соответствует значительное замедление темпа. Наиболее явственно это замедление в последних двух строках баллады: оно создает в сочетании с незавершенной мелодией пугающую, тревожную атмосферу:

Halb - zog sie - ihn, | halb - sank er - hin, |

Und ward - nicht mehr - gesehn. |

Наряду с изменениями темпа речи в балладе наблюдается изменение окраски голоса чтеца. С нарастанием темпа в прямой речи изменяется и тембр: голос становится ярче, звонче, светлее. Этим достигается апеллятив-ность голоса обитательницы речной глубины, повышается эмоциональное воздействие ее речи. В последней строфе, при замедлении темпа в развязке баллады, темнеет и тембр голоса: голос становится глухим, гнетущим, что также усиливает эмоциональное воздействие текста.

Из специальных фоностилистических средств для создания соответст-вующего эмоционального настроения автором используется ассонанс, т.е. созвучие ударных звуков. Так, при изображении мрачной картины на берегу реки и передаче отрицательных эмоций И.В. Гёте использует повтор заднеязычных ударных гласных, так называемых темных звуков: [о] [u]: schwoll, empor, hervor, Grund, Brut, Grus.

Частое использование этих гласных в тесте в целом создает минорный настрой, а в словах с негативным значением оно еще больше усиливает их воздействие на читателя, например: Todesglut.

И наоборот, для усиления воздействующей силы речей русалки в ее тексте преобладают переднеязычные светлые гласные [i] [е]: liebe, Meer, Gesicht, Himmel.

Для передачи шума речной воды автор использует звукоподражание: Das Wasser rauscht', das Wasser schwoll. При этом повторяются шипящие, агрессивные звуки, усиливающие таинственность и создающие напряженность.

Таким образом, анализ текста баллады и одной из ее устных реализаций свидетельствует о том, что и автором, и интерпретатором используются многочисленные средства фонетической выразительности, направленные на максимальное воздействие на читателя. Автор заложил в текст баллады в качестве средств выразительности строгий размер, рифму и звуковые повторы. Интерпретатор привносит в текст свое видение содержания путем изменения темпа речи, тембра голоса, дифференциации ударений, вариациями мелодии, что дополняет авторские средства и повышает прагматический эффект текста в целом.

Подобные баллады, в которых зловещая природа своими демоничес-кими силами являет смертельную угрозу человеку, историки литературы называют «природно-магическими». Основой этому вполне справедливому утверждению служит образ героини.

В «Рыбаке» обобщенность достигается именно системой образов: рыбак – стихия – русалка. На них держится основа конфликта баллады: человек – «демонические силы природы». На русский язык балладу перевел В.Жуковский и на казахский язык перевод осуществлен К. Бекхожиным [3, с. 134]. Перевод Жуковского и Бекхожина очень близок к оригиналу.

Противопоставление дано в первой строфе, где Гете говорит о неспокойности водной стихии и о «безмятежном» (ruhevoll/душа полна/езіліп жаны) «холодного сердцем» (Kühl bis ans Herz hinan/ прохладной тишиной/тыныштық меңдеп, судай бір салқын) рыбаке. Появившаяся жен-щина нарушает отчужденность и делает все, чтобы устранить безмятежность рыбака. Она упрекает его в неблагородном занятии – вытаскивать из воды ее детенышей (в оригинале) «выводок» (“Brut”/народ/жұрт) в «смертельное пекло» («Todesglut»/жара/ шөл), то есть наверх. А последние два стиха второй строфы напрямую говорят о его «болезни»: Du stiegst herunter, wie du bist, Und wurdest erst gesund. //В.Жуковский: Не стал бы ты себя томить / На знойной вышине // К.Бекхожин: Жүрмес ең қор боп жағада, құмда/ Өртеніп күнге, қақталып арқаң. Русалка манит его в первозданную стихию. И человеческое сердце не выдерживает.

Символическое многообразие финала стихотворения достигается синтезом образной и композиционной структур, в данном случае играющих смыслообразующую роль. В кульминационный момент исчезает противопос-тавление (полярность) [4, с. 8]. «Неспокойный» - «Безмятежный». Вода «ловит в сети, неводом» (!) босую ногу рыбака. Его сердце переполняется «томительным чувством». Женщина же «говорила с ним», «пела ему». Несказанно усиливает финал взаимосвязь персонажей – стихии, рыбака и русалки: «отчасти он сам сошел вниз, отчасти она его утянула…». И развязка: «И он не стал больше виден».

Поистине демонические силы действуют в балладе. Поистине демони-ческая концовка, делающая таковой всю балладу, практически невозможной для конкретного истолкования, ибо символической становится каждая фраза. Остается добавить, что Гёте об этой балладе сказал, что в ней ничего нет, «кроме желания искупаться в прохладной воде, особенно в знойный летний день» [5, с. 188-189].

Трудно сказать, почему Гёте дал именно такое истолкование своей балладе. Стихотворение в его время было довольно популярным и имело множество трактовок.

В словах заметен полемический тон. Вероятно, Гёте предостерегал читателей от чрезмерного субъективизма при истолковании баллады. Вряд ли замысел Гёте был столь тривиален. Само же произведение не может оставить чуткого и вдумчивого читателя на уровне столь одностороннего толкования стихотворения.

Согласно трактовке ряда немецких исследователей эти баллады побуж-дали Гёте сделать «шаг назад» к концепции периода «бури и натиска» относи-тельно понимания природы. Они приводят слова Гёте о том, что художник должен улавливать в природе некие свободные колебания, где с каждым толчком будет проявляться некий магический мир, невидимый и неощутимый для остальных. Вывод: «божественную сущность природы он ставит в центр. Он (художник) идет по пути возможностей человека в его постижении природы. Отсюда вытекает его (Гёте) концепция разделения природы и общественной жизни человека» [6, с. 295]. Человек заражен рационализмом. Он не видит «особенности случая». Природа, по мнению Е. Штойке-Бальк не трогает его (рыбака) сердце, но сердце человека способно чувствовать.

По мнению немецкого исследователя, человек остается один, ибо на стороне русалки вся природа, в том числе вода, «обнявшая влажную ногу рыбака», вода, трактуемая как «символ бесконечности и отражения макро-косма» [6, с. 297]. Данный мотив прослеживается и в других произведениях Гёте этого периода («Границы человечества», «Песнь духов над водами» и других).

«Больной» рационализмом человек в силу своей ограниченности трагически одинок в мире природы, ибо он в противоречии не только с ней но и с самим собой.

В последней строфе баллады «холодное сердце» человека перепол-няется «томительным чувством», и герой не в силах противостоять сердцу.

Эта баллада отражает отношение Гёте к рационалистко-механис-тическому подходу изучения природы. Одну из отправных точек его миропонимания: частность не может существовать сама через себя, ибо она – лишь «песчинка», «крупица» великой единой гармонии. Рыбак – частность, но в тоже время – часть растворяющаяся в необозримом целом: Чем отличаются/ Боги от смертных?/ Тем, что первых/ Волны исходят,/ Вечный поток:/Волна нас подъемлет,/ Волна поглощает –/ И тонем мы. [7, с. 168].

В балладах, созданных Гёте в этот период, отражается часть его миропонимания. В них и в частности в балладе «Рыбак» поэт говорит о неоднородной структуре сознания человека, его непостижимости и сложности. Гете воспроизводит художественный образ как один из основных средств воплощения мысли в балладе. Эксперименты в отношении освоения жанра баллады он переносит на разработку образной структуры. Тем самым, благодаря стилевым приемам, данное произведение приобретает масштабный характер и выходит из рамок простой баллады.

1. Конради К.О. Гёте. Жизнь и творчество. - М., 1987. - с. 362

2. Kayser W. Geschichte der deutsche Ballade - Berlin., 1936. – р.68.

3. Бекхожин Қ. Таңдамалы лирикалар - Алмата, 1983. –с.134.

4. Вильмонт Н.Н. Гёте - М., 1959. – с. 8

5. Эккерман И.П. Разговоры с Гете в последние годы его жизни - М., 1988. – С. 188-189.

6. Stoyke-Balk E. Weltanschauliche Aspekteder Goethe balladen “Der Fisher” und “Erlkoenig” in: Zietshrift fur Germanistik - Leipzig., 1982. – р. 279.

7. Гёте И.В. Шиллер Ф. Переписка. - М., 1988. – с. 168.

ИОГАНН ВОЛЬФГАНГ ГЁТЕНІҢ «БАЛЫҚШЫ» БАЛЛАДАСЫНЫҢ ӨЗIНДIК СТИЛЬДIК ЕРЕКШЕЛIГI

И.В. Гётенің «Балықшы» балладасында адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас тақырыбы өрбітілген. Баллада нәзік лирикалық мағынаға қарағанда басым драмалық мәнге ие. Неміс жазушысының баллада құрылымына енгізген өзіндік өрнегі негізінде балладаның қарапайым сюжеті философиялық терең мағынада көрсетіліп, Балықшы мен Су перісі арасындағы оқиға, тылсым тыныштық пен тынымсыз дауыл, адамзат пен табиғат күші арасындағы қарама-қайшылық астарлы түрде шынайы бейнеленген.

Түйін сөз: синтагма, ұйқас, ассонанс, баллада, бейне.

STYLISTIC ORIGINALITY OF THE BALLAD OF JOHANN WOLFGANG GOETHE

"THE FISHERMAN"

The article deals with the man and nature conflict in the ballad of I. V. Goethe "the Fisherman". The author tried to give more dramatic than lyric explanation. The writer analysed structure of ballad and simple plot acquires philosophic depth. The story of Fisherman and Mermaid symbolizes clash of serenity and storm, conflict between man and nature.

Key words: Syntagma, rhyme, assonance, the ballad, image.

УДК 82-1(420)

Однако, со временем эти пробелы начали восполняться. В 50-е годы XX века советские дипломаты открыли миру личность писательницы-англичанки, переселившейся в США, где она и проживала, после смерти своего мужа, Михаила Войнича, которому она обязана своим литературным именем. Огромный вклад в исследование биографии и творчества Войнич был внесен советским исследователем Евгенией Таратутой, автором нескольких книг о создателе «Овода». [1, с. 56]. К этому имени обратилась и английская критика. Романы писательницы – «Прерванная дружба», «Оливия Лэтем», «Джек Реймонд», «Сними обувь свою» были переведены на русский язык, а вскоре было издано собрание сочинений Войнич. [2, с. 54] Тем временем происшедшие в мире политические и социальные перемены вызвали неизбежную переоценку главной книги писательницы и полемику вокруг ее творчества.

Книга «Овод» получила такое одобрение в советской России еще и потому, что снискала репутацию антирелигиозной книги. Это было созвучно идейному настрою общества в то время. Но при более тщательном рассмотрении романа становится очевидным, что подход к данной проблеме у автора значительно сложнее.

Книги и герои Войнич привлекают более всего своим героическим и трагическим пафосом. Герой романа «Овод», Артур Бертон, англичанин, родившийся в Италии, посвятил всю жизнь борьбе за свободу и объединение этой страны. Девятнадцатилетним студентом он становится членом подполь-ной революционной организации «Молодая Италия», а позднее, под именем латиноамериканского журналиста Феличе Ривареса, пишущего под псевдони-мом Овод, ведет активно легальную и нелегальную работу в Италии и героически погибает. Молодая англичанка Оливия Лэтем, героиня одноимен-ного романа, изучая русский язык, погружается в политические и обществен-ные проблемы России, становится невестой русского революционера и после его гибели в тюрьме находит в себе силы вернуться к активной жизни и деятельности и выйти из депрессии. Джек Реймонд еще мальчиком противостоит жестокости и ханжеству и обретает в школе новых друзей и достойные цели в жизни. В двух романах, сюжетно связанных с романом «Овод», изображены те же полные высокого напряжения ситуации: в романе «Прерванная дружба» Артур Бертон отчаянно борется за свое возвращение в Италию, к революционной работе – от испытаний, пережитых в Латинской Америке, а в романе «Сними обувь свою» прабабушка Овода Беатриса, живущая в Англии XVIII века, всю жизнь ведет борьбу за реализацию своей личности и свое человеческое достоинство.

Поэтическая насыщенность и природа этого пафоса ясно ощутима в прозе Войнич. В наши задачи входит рассмотреть источники этого особого вида идейно-эмоциональной оценки героев и событий, а также роль и место религиозного пафоса в этой сложной системе ценностей. На наш взгляд, существенную роль здесь играют реминисценции из поэтического творчества двух английских поэтов, любимых Войнич – Джона Мильтона и Уильяма Блейка. Двух этих поэтов, живших в XVII веке и конце XVIII века разделенных столетием, объединяет насыщенность их поэтического твор-чества образами и мотивами священного Писания и нетрадиционная трактовка этих образов и канонов.

Эпическая поэма Джона Мильтона (1608-1674) «Потерянный Рай» (1663) основана на библейском мифе об изгнании Адама и Евы, первых людей на свете, из Рая за нарушение ими запрета Бога трогать плоды с дерева Познания, Мильтон сохранил основные мотивы этого библейского сюжета, но вложил в них новое содержание – политические и философские проблемы своего времени. В истории восстания Сатаны против Бога отражены события Гражданской войны Англии XVII века. Деятель буржуазной революции, Мильтон работал в правительстве Кромвеля и отдал двенадцать лет утверждению в политической и общественной жизни Англии пуританских идеалов. Работая в качестве Латинского секретаря с документами, он оставил на это время поэзию и загубил свое зрение – как говорил он сам «пожертвовал Революции поэзией и глазами». Идеалы Революции были дороги ему и стали всей его жизнью.

Поэтому и в его поэме угадываются революционные события: Бог у него – «небесный король» и тиран, а Сатана – бунтарь, похожий на Кромвеля. Адам и Ева, утратив Рай, не сломлены: – для них всего важнее их супружеская любовь и Рай для каждого из них – там, где другой супруг, иначе райские кущи пусты. Они готовы к жизни, полной испытаний и труда, и не отвергают своих будущих детей, которые принесут на землю много горя и греха – ведь это их дети! Героический пафос Мильтона покоряет.

Поэма Мильтона – сложнейшее сочетание общечеловеческих и религиозных идей. «Общий дух песен «Потерянного Рая», изображающих борьбу Неба и Ада, отражает атмосферу, хорошо известную тем, кто пережил бурные годы революции, - пишет А. Аникст. – Именно атмосферу. Титанические сцены битв Космических сил Небес и Ада мог написать только поэт, знавший, что такое картина всеобщей войны, в которую вовлечено все живое и мертвое. Мильтон настолько дышит духом своего времени, что забывается и вводит в свое описание битв небесных ратей артиллерию!»[3, с. 18-19]. И вместе с тем, поэма Мильтона не является целиком аллегорией, где события революции XVII века облечены в библейский сюжет. Поэт берет из Библии свой главный конфликт – борьбу Добра и Зла. «Ему, пуританину, всегда представлялась главной борьба Добра и Зла в мире. Библия дала символические, обобщающие образы этой борьбы в фигурах Бога и Сатаны. Пуританину Мильтону безусловно близка идея Бога как воплощения всех лучших начал жизни. Но Мильтон – бунтарь и революционер – хорошо чувствует и понимает Сатану».[3, с.19]. Таким образом, в поэме заключена двойственность восприятия мира и надежда на гармоническое соединение разных противоборствующих сил: Сатана и силы Ада низвергнуты в прах, но сцены, выражающие дух их восстания исполнены трагического величия.

Истинный драматизм поэмы Мильтона – отправная точка для философ-ских раздумий. Здесь религия не сводится к перечню нехитрых правил, а становится высоким философским рассуждением о судьбах человечества и наполняет монологи и диалоги поэмы значительным философским смыслом.

Поэзия Уильяма Блейка (1757-1827) также пронизана бунтарскими настроениями. Они в его стихах сочетаются со склонностью к символике, сложным мифологическим образам и религиозно – мистической романтикой. Гравер и художник, Блейк сам издавал свои книги с рисунками и гравюрами к ним и, подобно Мильтону, религиозная картина мира сливалась у него с гуманистическим утверждением красоты жизни и свободы. «Песни невин-ности»(1789), «Песни опыта»(1793), «Бракосочетание Неба и Ада» (1793) - сборники его философской лирики. В его стихах звучат мотивы единения Природы и Бога, утверждения религиозного сознания без смирения и принижения: «Бог не писал в своей скрижали, чтобы себя мы унижали. Себя унизив самого – ты унижаешь Божество. Ведь ты и сам – частица вечности, молись своей же человечности».[4, с.441-442]. «Вечносущее Евангелие» (1797) Блейка, - также как и его «Пословицы Ада» (1794) - это его ироничес-кие, парадоксальные, страстные и глубокие размышления и фантазии на еван-гельские темы. В них отражена оригинальная и неповторимая личность поэта.

Как и Мильтон, Блейк разворачивает картину столкновения Неба и Ада, но это не мятеж, как в «Потерянном Рае», а союз-бракосочетание, не лишенное внутреннего противоборства. Ранние работы Блейка дышат духом бунтарства и в них есть элементы протеста против догматической религии. Это настроение особенно прослеживается в бракосочетании Неба и Ада, в котором Сатана – герой, борющийся против авторитарного божества. В поздних работах Блейка он выстраивает особое видение гуманности, человечности, которые искупаются самопожертвованием и прощением. Однако, и здесь ощущается порою элементы неприятия авторитарности традиционной религии. Это развитие идей поэта о единении и целостности души и тела. От идеи о независимости двух начал, Духа и Материи, Блейк приходит к внутреннему обогащению и гармонии.

Блейк считает ошибочным мнение, что человек разъят на Тело и Душу, что Действие (Зло) идет от Тела, а Мысль (Добро) от Души и что Действие наказуемо. Он видит истину в противоположном: Душа и Тело неразделимы, ибо Тело есть частица Души и его пять чувств суть очи Души, что Жизнь – это Действие и происходит от Тела, а Мысль привязана к Действию и служит ему оболочкой, а Действие есть Вечный Восторг. («Бракосочетание Неба и Ада»). Он придерживается мнения, что вопреки ограничениям человек находит себя в Действии и Любви и это и есть бытие, угодное Богу. Одно из главных изречений из «Бракосочетания Неба и Ада» звучит так: «Бог существует и действует только в людях».

Идеи Джона Мильтона были близки духу поэзии и философии Блейка. Ему принадлежат пророческие поэмы «Вэйле» (1795-1804), «Иерусалим» (1820) и написанная между ними поэма «Мильтон» (1804-1808), где он погружается в поэзию и жизнь своего великого предшественника. Именно в пророческих поэмах воплощена знаменитая поэтическая мифология Блейка, обобщающая опыт духовных исканий поэта и его восприятие действи-тельности.

Эти каноны двух великих поэтов привлекали Этель Лилиан Войнич: ей были близки нестандартные истолкования библейских сюжетов и рели-гиозно-философских идей. С самого начала ее духовная жизнь строилась на этих образцах.

Этель Лилиан Войнич, в девичестве Этель Буль: происходила из образованной и известной семьи. Ее отец, Джон Буль, был знаменитым математиком, крупным ученым, занесенным в Британскую энциклопедию. Мать, урожденная Мери Эверест, дочь профессора греческого языка, помогала мужу в работе, оставила о нем воспоминания, в честь ее брата, известного географа Джорджа Эвереста была названа горная вершина в Гималаях. Этель Буль, несмотря на скромное финансовое состояние семьи после смерти отца, получила прекрасное образование, училась музыке в Германии, изучала языки и медицину. Своей специальностью она выбрала русский язык – в те времена, когда А. Герцен и Н. Огарев издавали в Лондоне запрещенный в России журнал «Колокол», а вокруг них собралась русская диаспора, состоявшая из тех, кто вынужден был оставить Россию из-за политических преследований, интерес к России был велик и связан с пафосом борьбы. Это и было воспринято юной Этель Буль и определило ее судьбу.

Поэзия всегда влекла ее: «Произведения Вильяма Шекспира, Джона Мильтона, Перси Биши Шелли вошли в ее жизнь, и эти великие английские поэты стали ее постоянными спутниками, - пишет в своей книге о Войнич Е. Таратута. – Радостно повторяла она звучные и мудрые строки Вильяма Блейка. Особенно любила она его книгу стихов «Песни опыта», а самым любимым было стихотворение «Мошка». Настольной книгой в семье была Библия. Ее грозные и трогательные образы, героические истории производили на Этель всегда огромное впечатление. Много читала она греческих и римских писателей, особенно восхищаясь историей жизни греческого философа Сократа». [5;с.66-67]. Именно литературный псевдоним Сократа «Овод» она передала своему герою - революционеру и журналисту, и этот псевдоним определил и название знаменитого романа.

Факты биографии Джона Мильтона послужили сюжетной основой для формирования характера героини романа «Сними обувь свою». Беатриса после смерти отца, которого любила всем сердцем, оставлена во власти легкомысленной и глупой матери, тут же вступившей в новый брак, и молодого отчима – негодяя, от насилия со стороны которого она едва спаслась. Жизнь в отчем доме невыносима и девушка выходит замуж за первого, кто это предложил. Ее муж – заурядный и недалекий помещик, которого занимают охота и дешевые интрижки. Ее старшие сыновья пошли в отца и далеки от матери. Ее любимый младший сын погибает в результате несчастного случая. Опорой для нее являются лишь дочь Глэдис и приемный мальчик Артур, сын рыбака, спасшего двух ее детей на реке – вместо вознаграждения он просил помочь выучиться его сыну. Эти два подростка – дети ее души, а в будущем они станут супругами и дедом и бабкой Овода. В эпилоге романа кратко говорится о юности его матери. Беатриса также морально и фактически поддерживает своего брата, молодого ученого, жизнь которого тоже сложилась очень нелегко.

Что дает душевные силы героине Войнич выдержать все испытания, не сломиться и отстоять свою личность? Писательница дает этому такое объяснение: отец Беатрисы, выдающийся ученый, ослеп и девочка в сущности стала его секретарем и годы вела его переписку, писала под его диктовку научные труды, читала те книги, которые были недопустимы для чтения благовоспитанных девушек ее среды – будь то «Сатирикон» Петрония или «Путешествия Гулливера» Джонатана Свифта. Ее мировоззрение и характер сформировались под этим влиянием. Это ее достоинство и ее беда: она обладает сильной волей и умом, в то же время усваивает сатирический, жесткий, негативный взгляд на природу человека – именно это она берет у Петрония и Свифта. Этот налет мизантропии помешал ей в свое время понять собственную мать, которую она несправедливо сочла хитрой интриганкой.

Факты юности Беатрисы восходят к биографии Мильтона. После поражения пуританской революции и Реставрации монархии Мильтон попал в опалу. К этому времени он ослеп и лишь слепота спасла его от тюрьмы. Ему было разрешено поселиться в маленьком домике в окрестностях Лондона с семьей и несколькими слугами, где он тайно писал свои главные труды – драму «Самсон Борец» и поэму «Потерянный Рай», в которые вложил свою веру в торжество пуритан даже после их поражения. Роль секретарей при ослепшем отце исполняли две его дочери – они писали под его диктовку этот титанический труд, читали ему и переписывали рукописи. Этот известный факт и натолкнул Войнич на подобную сюжетную ситуацию.

Страстный пафос и ирония, которые смешиваются в восприятии религиозной темы у Мильтона и Блейка, сказались на трактовке этой темы в «Оводе». Формально для истолкования части сюжета в антирелигиозном и антиклерикальном плане есть основания. Католическая церковь в Италии начала и середины XIX века изображена как формация, сотрудничающая с австро-венгерскими властями, против которых восстает итальянский народ. Артур Бертон переживает в юности сильнейший удар: то, что он сказал на исповеди священнику отцу Карди, стало немедленно известно полиции – Карди оказался полицейским шпионом. Произведены массовые аресты, друзья считают Артура предателем, он теряет любимую девушку, его жизнь сломана. Ему становится известно, что самый дорогой ему человек после покойной матери, его учитель и исповедник кардинал Лоренцо Монтанелли – его настоящий отец. Юношеский максимализм не позволяет ему отличить один вид обмана от другого: то, что в одном случае это гнусность со стороны священника, не достойного этого звания, а в другом – страсть и мука двух людей, которых соединила запретная для них обоих – замужней женщины и католического священника - любовь, их общий ребенок и общие страдания. Ему не хватает зрелости понять, что это – разные измерения. Для него это ложь и обман, порочащие религию. Он разбивает молотком распятие, инсценирует самоубийство и покидает страну.

Поэзия Блейка также пронизывает роман. Любовь Артура Бертона к подруге своего детства, как и он, англичанке, рожденной в Италии, Дженифер Уоррен, дочери врача, которую подруги – итальянки звали Джеммой, драматична. Им было суждено потерять друг друга: Джемма считала Артура погибшим, долгие годы жила с чувством непоправимой вины, вышла замуж за революционера по имени Джованни Болла, потеряла отца, мужа и ребенка. Она вернулась в Италию, к революционной борьбе, бывшей смыслом ее юности. Тринадцать лет спустя в изувеченном человеке, лицо которого искалечено шрамом, ей чудиться ее прежний возлюбленный, которого, как она считает, давно нет в живых. И лишь получив предсмертное письмо Овода, которое ей передали уже после его казни, она понимает, что это был Артур Бертон, друг ее юности, первая и главная любовь ее жизни.

Это открывается ей в стихах Блейка, которые они когда-то вместе учили детьми: это стихотворение «Муха», один из лучших образцов философской лирики Блейка. В стихах четко даются тезисы уподобления жизни человека – жизни живой природы: «Муха-малютка, твой летний рай смахнул рукою я невзначай. Я тоже муха, мой краток век. А чем ты, муха, не человек?» Сходство – в бренности бытия живых существ, в неожиданности завершения этого бытия: «Вот я, играя, живу, пока меня слепая смахнет рука». Однако, живым существам дается радость бытия, а человеку – радость мысли «Thought» ощущение того, что он жил: «Счастливой мошкою летаю, живу ли я иль умираю». ( Перевод С.Я.Маршака). [6, с.32].

Эти завершающие строки и приводит Артур Бертон в письме вместо подписи: «So am I, a happy fly if I live or if I die»[7, с.163]. В мелодичных и простых внешне, но глубоких по содержанию стихах Блейка заключается та религия бытия и утверждения красоты и радости, которую Блейк вводит в свою философию. Интонация и образы Блейка пропитывают художественную ткань романа «Овод» и смягчают суровые и иронические пассажи героя.

В романе «Оливия Лэтем» писательница также прибегает к сопоставлению человеческого бытия и бытия других существ на земле: героиня, страдающая тяжкой депрессией после гибели в тюрьме жениха, способна на прогулке растоптать цветок и это – показатель ее душевного нездоровья и отсутствия гармонии бытия. Но в финале романа Оливия и ее друг Карол вновь обретают радость жизни, ощущают ее красоту: звезды на небе отражены во множестве таких же желтых цветочков на лужайке и Оливия знает, что и холм, где похоронен ее жених Владимир, усеян такими же цветами. «Karol pointed down at the grass. " And all the stars are here. The little gold things are merciful; they come even to Akatui. Next month Volodya's swamp will be thick with them too." The stars of last night's heaven had fallen to earth, and lay about their feet as buttercups». [8; с.199-200].

Художественная манера Войнич здесь созвучна лирике Блейка. Английская поэзия по-разному ощущаются в ее прозе и окрашивает ее особой страстностью, эмоциональностью и лиризмом.

1. Таратута Е. А. Э. Л. Войнич. Судьба писателя и судьба книги. - М., 1964. - с. 245.

2. Войнич Э.Л. Собрание сочинений в трех томах. – М.,1975. – с.463.

3. Аникст А. Джон Мильтон./ Джон Мильтон. Сочинения. Б-ка Всемирной литературы. – М.,1976. – С.5-24.

4. Блейк У. Вечносущее Евангелие. / Хрестоматия по зарубежной литературе. XVIII века. Т. I. Состав. Б.И.Пуришев и Б.И.Колесников. – М.: Высшая школа, 1970.- С.441-442.

5. Таратута Е.М. По следам Овода. – М., 1962.- С.66-67.

6. Блейк У. Избранное. В перев. С.Я. Маршака. – М.:Худ.лит.,1965. - С.32.

7. Blake W.Poems - L.,1975. – p. 205.

8. Voynich E. L. Olive Latham. - L.,1904. - p. 199-200.

К.М. Медеу

«Әтель Лилиан Войнич шығармашылығы және ағылшын поэзиясы: Джон Мильтон және Уильям Блейк»
Мақалада ағылшын жазушысы Әтель Лилиан Войничке және оның шығармаларындағы кейіпкерлердің табиғатына ұлы ағылшын ақындары Джон Мильтон мен Уильям Блейктің әсер етуі туралы талдау берілген.

Түйін сөз: роман, кейіпкер, ағылшын поэзиясы, дін, поэма, өлендер.

K.M. Medeu

The novels by Ethel Lilian Voynich and the English poetry:

John Milton and William Blake
The article deals with the problem of influence of two great English poets – John Milton and William Blake – in the artistic principles and the prose of English writer Ethel Lilian Voynich who is known by her novel «The Gadfly» (1897).

Key words: the novel, the hero, the English poetry, religion, poem, poetry.

тарих история history

УДК 903.53(574.1)

К этой же теме Башкирский областной комитет КПСС вернулся в 1963 г., осудив взгляды некоторых историков, пытавшихся тогда более или менее правдивее освещать тему образования Башкирской автономной республики [3, с. 11].

Активное и непосредственное участие 3. Валиди в общественно-политической жизни связаны с его деятельностью в качестве представителя Уфимских мусульман в мусульманской фракции Государственной Думы с конца 1915 г. Особенно значима его роль в подготовке I Всероссийского мусульманского съезда (Москва, 1–11 мая 1917 г.) [4, с. 159]. В ходе этого съезда зародилось самостоятельное башкирское национальное движение, которое развернуло борьбу за территориальную автономию, за землю и другие права башкир.

10 мая башкирские делегаты мусульманского форума официально заявили о создании «Башкирского областного бюро», которому было пору-чено созыв I Всебашкирского съезда в Оренбурге. В состав этого бюро вошли Сагит Мрясов, Аллаберды Ягафаров и Заки Валиди. Но после Московского съезда вплоть до открытия I Всебашкирского курултая З. Валиди находился в Туркестане, что было связано с его убеждением в том, что пока освобо-дительное движение не наберет силу в Туркестане, оно не развернется ни в Казахстане, ни в Башкортостане [5, с. 183]. Однако возникновение само-стоятельного башкирского национального движения заставило его отойти от туркестанских дел и отдать все свои силы решению проблем самоопре-деления башкир.

З. Валиди, С. Мрясов, А. Ягафаров развернули большую агитационно-массовую работу среди башкир. В первом номере газеты «Башкорт иттифагы бюроhы мехбире» (Известия бюро башкирского народа) была опубликована статья З. Валиди. «В ней, писал он, – я высказал мысль, что Башкортостан сыграет роль своеобразного моста между Туркестаном и Поволжьем, что достижение самостоятельности Башкортостана в конечном счете приведет и татар, выступающих ныне против нас, к необходимости присоединиться к освободительному движению на Востоке России» [5, с. 184].

20 июля 1917 г. в Оренбурге в торжественной обстановке открылся I Всебашкирский курултай. З. Валиди, в числе других организаторов башкир-ского движения, вошел в состав президиума съезда, выступил с обстоятель-ным докладом по земельному вопросу, о государственном управлении, участвовал в составлении резолюций курултая. В резолюции съезда об управлении Башкортостаном говорилось о необходимости «освободиться от опеки других народов путем завоевания совместно с восточными и восточно-южными степными тюркскими народностями национально-политической автономии» [6, с. 139]. На этом съезде возникло Центральное башкирское шуро (совет), которое возглавило национальное движение башкир. Особенно значима была роль З. Валиди в провозглашении после Октябрьской револю-ции 1917 г. 15 ноября 1917 г. в г. Оренбурге автономной государственности башкир. Это историческое событие вызвало у башкирского народа необы-чайный духовный подъем, воодушевление.

III Всебашкирский учредительный курултай (8–20 декабря 1917 г.), обсудив проблему национально-государственного строительства, после голо-сования по этому вопросу заявил: «Объявленную 15 ноября Центральным башкирским шуро территориально-национальную автономию утверждает единогласно» [6, с. 201].

В ходе III Всебашкирского учредительного съезда были образованы парламент и правительство Башкортостана. З. Валиди был избран членом Ксе-курултая или предпарламента Башкирской автономии. Он же стал заведующим военными и внутренними делами правительства Башкортостана. Однако широкомасштабная деятельность правительства по созданию авто-номной государственности была приостановлена местными оренбургскими большевиками. Они, обвинив З. Валиди и членов башкирского правительства в буржуазном национализме, сотрудничестве с контрреволюционным казачьим атаманом Дутовым, арестовали их в феврале 1918 г. и заключили в тюрьму [7, с. 142].

В дальнейшем в силу ряда обстоятельств, конкретно из-за репрес-сивной политики коммунистов по отношению к башкирскому движению, отрицательного восприятия башкирским народом ленинского декрета о земле, которым было уничтожено вотчинное право башкир и по другим причинам, когда летом 1918 г. началась полномасштабная Гражданская война, Башкирское правительство решило действовать вместе с белым движением против «насильников-большевиков» [6, с. 518-522].

Следует отметить, З. Валиди считал, что существование башкирской государственности, хотя бы в форме автономии, невозможно без собственных вооруженных сил. В этой связи еще в ходе I Всебашкирского съезда была принята резолюция об обязательности формирования «...с национальным уст-ройством положений, отдельных башкирских полков с оставлением на службе в будущем этого башкирского войска на родине самих башкир» [6, с. 143].

Особенно четко этот вопрос был сформулирован в ходе III Всебаш-кирского учредительного съезда. В резолюции «О войске» подчеркивалась необходимость наличия собственных «воинских сил автономной Башкирии» для защиты его «суверенитета», для «обеспечения внутренних и внешних дел». В этом же документе перечислялись необходимые для создания национальных вооруженных сил меры [6, с. 218-219].

Действительно, летом 1918 г. (июнь–июль) были сформированы национальные воинские части, которые с июня 1918 г. по февраль 1919 г. сражались в стане белых.

Однако белые генералы, воспитанные при царизме в великодержавном духе, в том числе адмирал Колчак, объявивший себя в ноябре 1918 г. «Вер-ховным правителем России», не захотели признать Башкирскую автономию, попытались расформировать башкирские войска.

В данной обстановке З. Валиди и его сподвижники решили перейти на сторону советской власти, красных, которые не отрицали права народов на самоопределение, что нашло свое отражение в «Декларации прав народов России», обнародованной в ноябре 1917 г. В марте 1919 г. Центральное советское правительство признало Башкирскую автономную республику и подписало об этом Соглашение с Башкирским правительством, за которым стояло боеспособное, беспредельно преданное своим лидерам национальное войско. После подписания «Соглашения» на военном съезде башкирских войсковых представителей, 21 февраля было создано Башкирский револю-ционный комитет или сокращенно Башревком. Председателем этого революционного органа власти был избран З. Валиди. Следует подчеркнуть, что З. Валиди «автономию» понимал в европейском смысле этого слова: внутренняя самостоятельность в политических, экономических и культурных вопросах при наличии собственной вооруженной силы и милиции и это положение по настоянию лидеров башкирского национального движения легло в основу Соглашения 1919 г.

К сожалению в дальнейшем, особенно в 1920 г., когда стало ясно, что большевики одерживают вверх над белыми, Ленин и его окружение в одностороннем порядке решили свести автономию Башкортостана к чему-то, похожему, по выражению З. Валиди, на «национально-культурную автоно-мию» [2, с. 494]. Все это нашло свое отражение в декрете советского прави-тельства и ВЦИК от 19 мая 1920 г. По этому поводу З. Валиди был на приеме у вождя революции, но эта встреча не дала никаких результатов, ибо В.И. Ленин считал недопустимым, чтобы в недрах Советской Российской республики появился островок без диктатуры пролетариата. После этих событий З. Валиди, не имея возможности возвратиться в Башкортостан, был вынужден скрыться в Туркестане, где возглавил «басмаческое», фактически народное движение, а оставшиеся члены Башревкома подали в коллективную отставку.

В нашей историко-публицистической литературе бытует мнение, осуждающее З. Валиди, в том числе членов Башревкома за уход с своих постов, оставление некоторыми из них Башкортостана [8]. По их представлению, все они должны были находиться на местах и вести борьбу за права республики и дальше. Но подобный подход к данной проблеме не учитывает сложившуюся в Стране советов обстановку. Во-первых, уход лидеров башкирского движения со своих постов был своего рода формой протеста против действий центральных властей. З. Валиди, как честный, целеустремленный и принципиальный человек, не смог дальше сотрудничать с большевиками, нарушившими свои слова. Во-вторых, и это самое главное, З. Валиди, находясь в Москве и общаясь с В.И. Ленином и В.И. Сталиным и другими вождями революции, прекрасно понял, что дни Башревкома сочтены, что Центр терпит его и других лидеров башкирского национального движения у власти до поры и до времени, что в ближайшем будущем на них обрушится топор репрессий и, как дальновидный политик, решил вести борьбу за подлинное самоопределение тюркских народов вне пределов Башкортостана и Центральной России. Поэтому сокрушительный и малопродуктивный удар по автономии Башкирии в 1920 г. вынуждает его, вызванного в Москву, чтобы удержать его подальше от Башкортостана, выехать в Среднюю Азию. Но, как уже было сказано, политическая и военная ситуация в России изменилась. Разрозненные, раздробленные племенными раздорами движение так называемых «басмачей», среди которых было сильно влияние фанатичных мулл с чисто средневековым мировоззрением и мало интеллигенции, способной понять суть происходящих в России и мире событий, не сулило успеха. После разгрома остатков белогвардейцев, особенно белополяков, части Красной Армии устремились в Туркестан. З. Валиди и его единомышленникам не оставалось ничего, как выехать за границу. Затем в 1925 г. З. Валиди прибыл в Стамбул, где занялся научной и преподавательской деятельностью.

Таким образом, в переломные годы двух революций, Гражданской вой-ны во главе башкирского национального движения стоял человек, обладаю-щий большим организаторским талантом, истинный патриот своего народа.

В конце ХХ – начале XXI вв. в Республике Башкортостан проделана немалая работа по объективному, с новых позиций, без прежних идеоло-гических шор изучению жизни и деятельности, научного наследия З. Валиди. Большая работа в этом направлении была проделана прежде всего фило-софом по специальности историком по призванию A.M. Юлдашбаевым. Он перевел на башкирский и русские языки «Воспоминания» З. Валиди, ряд его научных трудов, выпустил целый ряд книг о нем [9]. Научная деятельность З. Валиди в России была исследована канд. ист. наук. А. Салиховым [10]. Кстати, он сейчас работает над докторской диссертацией по научному наследию З. Валиди. Общественно-политическая деятельность З. Валиди получила всестороннее отражение в трудах С.Ф. Касимова, М.М. Кульша-рипова, Н.У. Ишемгулова и других [11].

Неоценимый вклад в изучение творческого наследия З. Валиди, в целом раскрытию его образа как выдающейся личности, внесли литераторы Г.Б. Хусаинов, Р.Н. Баимов, Г.Г. Шафиков [12].

Однако личность З. Валиди не совсем адекватно оценивается со стороны некоторых историков, в частности сотрудника Института истории РАН С.М. Исхакова. В своих работах, имеющих отношение к З. Валиди, он всячески пытается принизить его роль в национальном движении народов Востока России, изображая его агентом ЧК, человеком корыстолюбивым, мечтавшим лишь о своей карьере [13]. Вызывает сожаления и то, что Исхаков увлекается лишь поиском негатива в трудах башкирских историков, зани-мающихся изучением творческого наследия З. Валиди, выставляя себя при этом эдаким бесстрастным исследователем деятельности лидера башкирского движения. На деле Исхаков продолжает линию негативизма, которая обозна-чилась в татарской историографии еще в 20-х гг. XX в., по отношению к башкирскому движению и его лидерам. Чего стоят, например, его беско-нечные измышления о национальной принадлежности З. Валиди, вопреки очевидным фактам.

Татарскими историками до сих пор муссируется мнение, пущенное в оборот в свое время Г. Исхаки и С. Максуди о том, что образование Башкирской АССР явилось удовлетворением личных амбиций З. Валиди [14, с. 27, 29, 81]. В татарских изданиях также постоянно повторяется оши-бочный тезис, по которому большевики сознательно пошли на раскол общего татаро-башкирского, мусульманского движения и сверху, волевым путем допустили образование отдельной Башкирской республики [15, с. 177–241]. По их мнению получается, что не было никакого мощного башкирского национального движения, возглавляемого З. Валиди. Притом не следует забывать, что башкирское национальное движение опиралось на собственные национальные вооруженные силы.

Личность З. Валиди и его общественно-политическая деятельность на сегодня остается в эпицентре идеологической борьбы в связи с великодер-жавными, унитаристскими попытками федерального Центра ликвидации Республики Башкортостан.

В последнее время усилились нападки на республику, в том числе на личность З. Валиди, что, по-видимому, связано с 20-летием принятия Декла-рации о государственном суверенитете Республики Башкортостан и ростом в федеральном Центре тенденций по ограничению политических, экономии-ческих, культурных прав национальных республик.

Так, выступая 25 декабря в ходе пленарного заседания Госдумы, депутат парламента от «Единой России» Андрей Назаров предложил Комитету Госдумы по безопасности запросить в ФСБ информацию о сотруд-ничестве А.- З. Валиди с фашисткой Германией. По его словам «в самой России имеют место случаи возвеличивания исторических персонажей с сомнительным прошлым». В частности, он сообщил, что одна из централь-ных улиц в Уфе стала называться в честь Ахмет-Заки Валиди. Депутат заверил, что личность этого человека уже развеяна в многочисленных публикациях о его участии в комплектовании мусульманских подразделений «Ваффен-СС». Также якобы имеются достоверные данные о сотрудничестве Ахмет-Заки Валиди с разведкой Польши в годы войны, которая, в свою очередь, активно сотрудничала с германской разведкой, указал Назаров.

Аналогичного содержания измышление о З. Валиди было опублико-вано неким Денисом Игнатьевым в газете «Правда», органе КПРФ (20–23 марта, 2009 г.).

В интернете в массовом порядке стали появляться подобные же материалы с хлесткими заголовками [16].

Таким образом, Заки Валиди был не только лидером башкирского национального движения, основателем Башкирской автономной республики, но и « отцом русского федерализма, как назвали его московские публицисты [18]. Он также сыграл большую роль в те годы в решении вопросов самоопределения не только башкир, но и народов Казахстана и Туркестана.

1. 
   Янски Герберт. Ахмет Заки Валиди Таган// Юлдашбаев А.М. Известный и неизвестный Заки Валиди в памяти своих современников. Уфа, 2000. С. 29.
   
2. 
   Образование Башкирской Автономной Советской Социалистичес-кой Республики. Сб. док и мат. / Под ред. Б.Х. Юлдашбаева. – Уфа: Башкир-ское книжное издательство, 1959.
   
3. 
   Кульшарипов М.М. З. Валидов и образование Башкирской Авто-номной Советской Социалистической Республики (1917–1920 гг.). – Уфа: Китап, 1992.
   
4. 
   Протоколы Всероссийского мусульманского съезда, проходившего в Москве с 1 по 11 мая 1917 г. – Пг., 1917. (На татар. яз.)
   
5. 
   Тоган З.В. Воспоминания. Кн. 1. – Уфа: Китап, 1994
   
6. 
   Национально-государственное устройство Башкортостана (1917–1925 гг.). Док и мат. / Автор-сост. Б.Х. Юлдашбаев. Т. 1. – Уфа: Китап, 2002.
   
7. 
   Кульшарипов М.М. Башкирское национальное движение (1917–1921 гг). – Уфа, Китап, 2000.
   
8. 
   Советская Башкирия. 1997, 23 сент.
   
9. 
   Юлдашбаев А.М. Профессор А.-З. Валиди Тоган. (Научно-популяр-ная брошюра). – Уфа, 1991; Ахметзаки Валиди Тоган // Судъба и наследие башкирских ученых-эмигрантов. – Уфа, 1995; Не сочтите за пророчество… Письма, сообщения, выступления. – Уфа, 1998; Известный и неизвестный Заки Валиди (в памяти своих современников). – Уфа, 2000.
   
10. 
    Салихов А.Г. Научная деятельность А. Валидова в России. – Уфа, 2001.
    
11. 
    Касимов С.Ф. «Хатиряляр»  – «Воспоминания» А.-З.Валиди Тогана… // Востоковедение в Башкортостане. История. Культура. Кн. 2. –Уфа, 1992; Автономия башкортостана: становление национальной государственности башкирского народа (1917–1925 гг.). – Уфа, 1997; Кульшарипов М.М. З. Валидов и образование Башкирской Автономной Советской Социалис-тической Республики (1917–1920 гг.). – Уфа: Китап, 1992; Башкирское национальное движение (1917–1921 гг). – Уфа, Китап, 2000; Заки Валиди как политик и ученый востоковед. Уфа, 2010 (соавторстве с А.М. Юлдашбае-вым); Ишемгулов Н.У. О некоторых проблемах башкирского национально-освободительного движения // Востоковедение в Башкортостане. История. Культура. Кн. 1. –Уфа, 1992
    
12. 
    Хусаинов Г.Б. Ахметзаки Валиди Туган. Историко-биографическая книга. (На башк. яз.). –Уфа, 2000; Баимов Р.Н. Полет сокола. Историко-документальный роман. Уфа, 1997; Шафиков Г.Г. Крючья под ребро. Эссе, мысли, стихи. – Уфа, 1993; Дыхание жгучей истории. – Уфа, 1998.
    
13. 
    Исхаков С.М. Ахмет-Заки Валидов: новейшая литература и факты его политической биографии // Вопросы истории. № 10, 2003; Из истории российской эмиграции: письма А.З. Валидова и М. Чокаева. 1924–1932 гг. – М., 1999.
    
14. 
    Сагдиев, А.В. М. Султангалиев и идеология национально-освобо-дительного движения. Научно-аналитический обзор. – М., 1990.
    
15. 
    Султанбеков, Б.Ф., Малышева, С.Ю. Трагические судьбы. – Казань, 1996.
    
16. 
    Сайт «Уфагубъ». В. Стечкин. Башкирские власти отмывают пособ-ника фашистов Валиди от коричневых пятен и т.д.
    
17. 
    См.: Российская газета. 9 декабря, 2009 г.; Республика Башкор-тостан. 20–23 января, 2010 г.
    
18. 
    Борисюк Ю., Шишков А. Заки Валидов. Степной волк, отец русского федерализма// Профиль, 1998, 9 марта, С.
    

УДК 94(574)

Естеліктердің тарихнамалық зерттеу объектісіне айналуы тәуелсіздік жылдарынан басталады. Бұл бағытта С.Шеретов [1], Қ.Әлімғазинов [2] диссертациялары қорғалды.

С.Шеретов естеліктерге Ресей тарихнамасы тұрғысында теориялық – методологиялық мән берсе, Қ.Әлімғазинов азамат соғысына қатысушылар естеліктерін тарихи дерек көзі ретінде зерделейді.

Естелік иелері, олар мемлекеттік құрылыс қайраткерлері, партия, кеңес қызметкерлері, өндіріс ұйымдастырушылары. 1920-1940 жылдардағы мұнай кәсіпшіліктерінің дамуы, өндіріс мәселелері, маман кадрлардың жағдайы туралы қоғам қайраткері Сабыр Шарипов (1882-1942) естеліктерінің мәні зор.

С.Шарипов 1928-1932 жылдары «Ембі-мұнай» бірлестігі басшысының орынбасары, 1938-1941 жылдары Құлсары, Доссор кәсіпшіліктерінде қызмет атқарған.

С.Шариповтың ерекше еңбегі, ол жергілікті жерлердегі қазақ балаларының техникалық білім алуына қамқор болуы еді. Оның еңбектерінде мұнайшы мамандар туралы шыншыл деректер көп. Осы жылдардағы кәсіпшіліктердің материалдық-техникалық базасы, темір жол құрылысын салу, кадрларды ФЗУ, Горпромуч, мұнай техникумында және орталықтан дайындау мәселесі комсомол ардагері Қ.Ізімбергенов [3], Ембі мұнай трест басшылары Я.Лаврентьев естеліктерінде баяндалады.

Соғыс жылдарындағы ғалымдар мен мұнайшылардың ерен еңбегі туралы сол кездері КСРО мұнай өнеркәсібі министрінің орынбасары болған Н.К.Байбаковтың [4] жазбалары тарихи құнды.

Себебі, онда отты жылдары Сібір мен Қазақстандағы мұнай кеніш-терінің ашылуы нақты баяндалады.

1930-1960 жылдардағы мұнай кәсіпшіліктері туралы, Ұлы Отан соғы-сының отты күндері, өндіріс орындарының ашылуы жөніндегі мағлұматтар С.Мұқашев [5], С.Өтебаев [6] естеліктерінде баяндалады.

Қазақстанның мемлекет қайраткері Саламат Мұқашев (1927-2004) 1947 жылы Атырау мұнай техникумын бітірген. 1970-1988 жылдары Атырау, Маңғыстау облыстық партия комитетін басқарған. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі төрағасы қызметтерінде мұнай өнеркәсібімен тікелей айналысқан.

Мұнайшылар туралы естелік кітаптардың авторы,көп жыл мұнайлы Атырау, Маңғыстау облыстарын басқарған Саламат Мұқашев туралы Рахмет Өтесінов мол деректер келтіреді.

«Ол жұмыспен қатар оқудан қол үзбеді. Әуелі Харьковтан екі жылдық кәсіподақтар мектебін бітіріп алды. Содан кейін Мәскеудегі кәсіподақтардың жоғарғы мектебін тәмамдады.

Әңгіме кімнің не бітіргенінде емес, сол алған білімін өмірде қолдана білуінде ғой. Ол әрине адамның жеке басының қабілетінде, ой өрісінің кең-дігінде. Қандай іске де жауапкершілікпен кірісуінде. Бұл жағынан Саламат өзін көрсете білді. Әуелі алған мамандығы бойынша кәсіподақтар жүйесінде істеп жүрді де кейін партиялық жұмысқа ауысты. аудандық, облыстық партия комитеттерінің бірінші хатшысы болды. Еңбек жолын Қазақ ҚСР Жоғары Кеңесі президиумының төрағасы қызметінде жүріп аяқтады.

17 жыл бойы жоғарғы лауазымды жұмыста жүргеніне қарағанда жаман жасамаған болу керек. Менің білетінім, Маңғыстау облысында бірінші басшы болып істеген уақытында жергілікті кадрлерді көтеру жөнінде батыл қимыл жасады. Бұдан бұрын аудан, облыс басшы орындарында жергілікті жігіттерді саусақпен санап алған еді. С.Мұқашев өзі істеген 5 жылдың ішінде аудан-дардың бірін басшыларын түгелімен жергілікті мамандармен ауыстырды. Кейін облыстық басшы орындарға да соларды қойды.

Саламат зейнеткерлікке шыққасын да қарап жатқан жоқ. Заманы туралы, замандастары туралы ой тербеп, қалам тартып, бірнеше кітап шығарды. Бұл Атырау, Маңғыстау облыстары тарихына қосқан үлесі. Кезінде алдыңғы қатарлы азаматтарға тиісті бағасын берсе, енді соларды болашақ ұрпақтың жадында қалдыру жолындағы еңбегі елеусіз қалмаса керек» [7].

Сафи Өтебаев (1909-2007) болса, алғашқы қазақтың кәсіби мұнайшы маманы. Сафи Өтебаев 1928-1930 жылдары Доссор кәсіби мектебінде, жылдары Орынбор жұмысшы факультетінде, 1931-1935 жылдары Баку мұнай институтында білім алған.

Қатардағы мұнайшы инженерден Ембі кәсіпшіліктерінде басшы, Маңғыстау мұнай бірлестігінің алғашқы бас директоры.

1960 жылдары Қазақстан өнеркәсібін Маңғыстау мұнайынсыз елестету мүмкін емес. 1950 жылдардың екінші жартысында Ембі мұнайшы маманда-рының ізденістері және қажыр қайраты негізінде Маңғыстауда ірі мұнай газ қоры анықталды. 1958 жылы Маңғыстада барлау-бұрғылау жұмыстарын жүргізу үшін «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресті құрылды. Оны кәсіби мұнайшы Бердіғожин Орынбай Адайұлы басқарып, мұнайшылар құлан түзде Өзен, Жетібай кеніштерін бұрғылай бастады. Нәтижесінде ірі мұнай-газ кеніштері ашылып, тез арада мұнайшылар қалалары Ақтау, Өзен бой көтерді. Міне, осындай қажырлы істер Рахмет Өтесіновтің естелік еңбектерінде баяндалады.

Р.Өтесінов 1951 жылы Мәскеудегі Губкин атындағы мұнай институтын бітіріп Ембі мұнай кәсіпшіліктерінде қызмет атқарды, 1964-1969 жылдары Өзен мұнай басқармасының тұңғыш бастығы болған.

1960-1970 жылдары Маңғыстау түбегінде көмірсутегі қорының ашылуы, оған деген КСРО Одақтық, Қазақстан Республикалық партия, үкімет органдары тарапынан үлкен қамқорлықты туғызды. Одақтық маңыздағы «Маңғыстау мұнай газ» өндірістік бірлестігі құрылып, ол тікелей Мәскеуге бағынды.

1960 жылдары ашылған Жаңажол, Кенқияқ кеніштері мен Қосөзен аралығы: Жайық-Еділ аралығы кәсіпшіліктері Мартыши, Камышитовый, Ровное кеніштері ашылғанмен республикалық сала министрлігі құрылмады.

Кәрі Ембі кәсіпшіліктерінің сол кезеңдердегі даму тарихы, мұнайшы мамандардың тұрмыс тірлігі туралы деректі мәліметтер мұнайшы Сағынғалиев Бөлекбайдың еңбегінен кездестіреміз [8].

Б.Сағынғалиев 1954 жылы Мәскеу мұнай институтын бітірген соң, мұнай кәсіпшіліктерінде инженер қызметін атқарған.

1971-1986 жылдары Ембі мұнай бірлестігін басқарған.

1970-1980 жылдары Ембі мұнайшы мамандары ескі кен орындарын тиімді пайдаланып қана қоймай, жер қыртысын терең геологиялық-геофизи-калық зерттеуге кірісті.

Осы жылдары жүргізілген жұмыстар желісі, ғалым-мұнайшы Мақаш Балғымбаев (1932-2005) еңбегінен көрініс тапты (9].

М.Балғымбаев 1955 жылы Мәскеу мұнай институтын бітірген соң, көп жылдары барлау экспедицияларында геолог қызметтерін атқарды. Жалпы мұнайлы Ембі тарихи шежіресін ел басқарған ел ағаларынсыз елестету мүмкін емес. Солардың бірегейі-Көшеков Оңайбай. О.Көшековтың облыс басқарған 1977-1986 жылдары кәрі Ембі аты екінші мәрте (1899 жылғы Қара Шұңғылдан кейін – Л.Б.) Әлемге әйгілі болды. 1979 жылы әлемде теңдесі жоқ Теңіз мұнай кеніші (Теңіз, Королевск, Огайск – Л.Б.) ашылды. О.Көшеков өз естеліктерінде, сол бір жылдары теңіз кенішін игерудегі облыс басшылары Е.Тасқынбаев, Ю.Викулов, Р.Бердіғожин еңбектеріне ерекше тоқталады [10].

Қазірде Қазақстан мұнай өнеркәсібін Оңтүстік Торғай өңіріндегі Құмкөл мұнай кенішінсіз елестету мүмкін емес.

1984 жылдары ашылып, алғашқы 1 млн. тонна мұнайын еліміз тәуелсіз-дігіне арнаған, Құмкөл кеніші 1991 жылдан қарқынды жұмыс жасауда. Кенішті осы заманғы қуатты өндіріс ошағына айналдыруда өндіріс басшы-лары М.Саламатов, Т.Хасанов, Р.Бердіғожин т.б. және Сыр өлкесі басшылары Е.Әуелбеков, С.Шаухаманов, Б.Сапарбаев т.б. еңбектері туралы Бақберген Досманбетовтың өмірбаян деректері сыр шертеді [11].

Б.Досманбетов 1997-1999 жылдары Қызылорда қаласы әкімі, арнайы экономикалық аймақ басшысы болды.

Тарихи фактілерді тікелей мұрағат деректері арқылы анықтап, мағлұмат алсақ, естеліктер сол мұрағат деректерінде жарияланған оқиғалар мен олардың куәсі тарихи тұлғалардды сөйлетуде, бағалауда аса құнды дерек болмақ. Өзімізге дейінгі зерттеулерде естеліктер нақтылы пайдаланылған жоқ. Мұнайшы мамандар туралы естеліктер баспасөз беттерінде кейінгі кездері қазақ мұнайының жүз жылдығы қарсаңы мен соңғы жылдары жазыла бастады.

Әдебиеттер

1. Шеретов С.Г. Теоретическое проблемы мемуароведение. (Российская историография 1917-1991 гг.): автореф... канд. ист. наук. – Алматы, 1996. –с.342

2. Алимгазинов К.Ш. Воспоминания участников Гражданской Войны в Казахстане как исторический источник: применение методов многомерного статического анализа: автореф... канд. ист. наук. – Алматы, 2001. –с. 387

4. Байбаков Н.К. Дело жизни. Записки нефтяника. – Москва, 1984. – с. 319

5. Мұқашев С. Атырау ардагерлері. – Алматы, 1994;

6. Мұқашев С. Биік белестерде. – Алматы, 1977. – 12 б.

7. Мұқашев С. Ұйымшылдық, Іскерлік, Тәртіп. – Алматы, 1982. – 26 б.

8. Мұқашев С. Өнегелі өмір. – Алматы, 1998. – 72 б.

9. Мұқашев С. Летопись Города Атырау «1640-2001». – Алматы, 2001.- 45 б.

10. Өтебаев С. Өмір мұрағаты. – Алматы, 1988. -35б.

11. Өтебаев С. 50 лет нефтяной промышленности Казахстана. –Алма-Ата, 1967.–22 с.

12. Өтебаев С. Асулар арқылы. – Алматы, 1976. – 160 б.

13. Өтесінов Р. Алыптың ашылуы. – Алматы, 1982. – 56б.

14. Өтесінов Р. Алыстағы алау. – Алматы, 1983.- 54б.

15. Өтесінов Р. Кең жылой. – Алматы, 1989.-76б.

16. Өтесінов Р. Жолдар және жолдастар. – Алматы, 2002. – 76б.

17. Сағынғалиев Б. История «Большой Эмбы». – Алматы, 2002. – 168 с.

18. Балғымбаев О. Нефтяная Эмба. Летопись событии. – Алматы, 2001. – 162 с.

19. Көшеков О. Ел құрметінің иегері. – Алматы, 2005. -54б.

20. Көшеков О.Тенгиз давался нелегко // Прикаспийская Коммуна. – 2003. – №5.

21. Досмамбетов Б.С. Қызылорда. – Алматы, 2003.- 451б.

22. Досмамбетов Б.С. Сүйем сені Сыр елі. – Астана, 2005.- 398б.

УДК 516. 65: 54 (574)

Кеңестік һәм қазіргі кезеңдегі әдеби, ғылыми және баспасөз материал-дарын қайта сүзгіден өткізе отырып Тұрар Рысқұловтың ұшан-теңіз риясыз еңбегі аз зерттелді деп те, көп зерттелді деп те айта алмайды екенбіз. Кешегі Кеңестік тоталитарлық жүйеге бағынған жылдары (1917-1918 ж.) Тұрар Рысқұлов қазақ еңбекшілерінің арасында өзінің белсенді үгіт-насихат жұмыстарын жүргізе отырып, талантты ұйымдастырушы ретінде көзге түсті. 1918 жылдың сәуірінде Әулие ата кеңесі атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметіне тағайындалып, Әулие ата мұсылмандары арасында кәсіподақ ұйымын құруға бел шеше кірісті. Осы қызметте жүріп 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде көршілес Қытай еліне ауа көшкен аш ағайынды елге қайтару үшін, жұттан қалжыраған қауқарсыз халықты аман алып қалу үшін тамақтандыру тіректерін ашты. Небәрі жиырма төрт жасында осы қызметке тағайындалған Тұрар тәжірибелігі мен талғампаздығын, жоқ-жітіктің жанайқайына жауаппен қарайтын тазалығын талай рет дәлелдеді [1]. Ендеше, тарихи баспасөз материалдарына назар аударайық. 1926 жылдары жарық көрген «Коммунистическая мысль» журналында жарияланған «Очерки революционного движения в Средней Азии» атты мақаласында Г.Туркестанский (П.Г.Галузо) былай деп жазады: «первое, что бросается в глаза при чтении статьи Рыскулова, - это недостаточная оборудованность статьи точными ссылками на источники. Неверно указание товарища Рыскулова, что край уже с первых попыток проникновения в него русских еще со времени Петра Великого является не только объектом эксплуатации для развивавшегося отечественного капитализма, но также и местом для переселения из районов крестьянских волнений, ибо зеселение края всерьез началось только с 1906 года, да и то до 1910 года край для переселения был закрыт и населялся только самовольцами. Борьба киргиз и туркмен против переселенца – мужика фактически была борьбой против русского помещика, поставившего этого мужика в такое положение, что он был вынужден наступать на туземца. Этот элемент противоречий мог разрешиться и разрешился вовсе не на туркестанской арене борьбы, а на арене русской аграрной революции» [2].

Кеңестік отаршылдық идеологияны қолдайтындығын көзқарасымен танытқан автор Тұрар Рысқұлов мақаласының әр сөйлеміне ескертпелер мен түзетулер берген. Қара халықтың жалғыз қазынасы – жерінен айырылуына Кеңес үкіметінің түк қатысы жоқтығын жалаулата сөйлегенімен, ар жағынан империялистік, шовинистік амбициясы байқалып тұрады. Андреевка, Алексеевка, Петропавл, Павлодар, Ванновка т.б. топонимикалық атаулар осыған нақты айғақ бола алады. Ал Н.Кузьмин атты автор «О марксистском понимании восстания 1916 года» мақаласында өзінің сын садағын тағы да Тұрар Рысқұловқа кезей отырып, қазақ қайраткерінің өрелі ойын түсінбеуге тырысады: Статья Рыскулова «Восстание туземцев Туркес-тана 1916 г» полно грубейших ошибок против марксизма. Вся беда Рыскулова в том, что он заранее нарисовал себе какую-то теорию которое заключается в следующем: «Всякое движение угнетенных против угнетаю-щих национальностей непременно носит национальный характер. Утверж-дение Рыскулова не совсем верно. Товарищу Рыскулову необходимо доказать чистоту местной буржуазии для того, чтобы иметь возможность сказать, что движение 1916 года было национально-демократическим. Революционный характер этого движения ясен сам собой, несмотря на то, что оно безусловно национального характера не носило. В общем и целом, картина остается ясной движение не имело ни плана ни руководства» [3]. Басшысы да, бағдары да жүйелі жоспары да жоқ қауқарсыз қозғалыс деп есептеген автор Б.Әшекеев пен А.Имановтартардың саяси-әлеуметтік іс-әрекеттерін елемеуге тырысады. Әр сөйлем сайын Тұрар Рысқұловтың «саяси қателігін» көрсете беруіне қарағанда автор ұлт-азаттық көтерілістін болғаның мойындағысы келмейді. Осы жазбаларға көз жүгірте отырып-ақ Тұрар Рысқұловтың сиясы кеппеген саяси сараптамаларының соққына шам алып түсу «жапондық тыңшыларды тұтқындау» науқанынан әлдеқайда бұрын басталғанын бағамдаймыз.

Тұрар Рысқұловтың пікірінше 1916 жылғы көтеріліс үлкен саяси төңкеріске негіз болған ұлт – азаттық қозғалыс. Ол орыс большевиктері айтқандай байлар мен панисламистердің ұйтқы болуымен басталған және буржуазия ұлтшылдарының идеологиясына қызмет еткен қозғалыс емес [4].

ХХ ғасырдың 1920-жылдары жүргізілген жер-су реформасы кедей кепшіктің қуатты қолдауына ие болғанымен, алғашқы науқанда сансыз сәтсіздіктер мен өрескел қателіктерге жол берілген болатын. Реформа барысында берекеге кенеледі деген елдің басынан өткен бір жағдаятты Тұрар Рысқұлов былайша атап көрсеткен: «Лепсі уезіндегі қайтарылған жерді қазақтарға бергенімен, іс жүзінде орыстар оларды уезде жаппай ұрып-соғып, бөлінген жерді кері алуда. Осы уезде орыстар қолымен он бір адам өлтірілді» [5].

Осы мәлімдемесінен түйгеніміз – Тұрар Рысқұлов секілді көреген тұлғалар «аша тұяқ қалдырмай» асыра сілтейтін белсенділердің дайындықсыз бастамаларына батыл тойтарыс беріп отырған. Кеңестік кезендегі интелли-генцияны жаппай қуғын – сүргінге ұшырату науқанға айналған жылдары сабырлы қалпың сақтап, салмақты ой тастау үшін, «қызыл тулы Кеңестің» «қайырымдылығын» көрген көздердің көз жасын көре білу үшін ерекше білім иесі, асқан ақыл иесі болу керек. Алаш қайраткерлерінің барлығы дерлік бұл үддеден шыға білген. Ташкентте мұғалімдер институты ашылғанда көкірегі ояу қазақ жастары арасында аталған оқу орнына ат басын бұрғандардың арасында Рысқұлов та бар болатын. «Дегенмен, аталмыш оқу орнын аяқтауға мүмкіндік болмады, себебі ақпан төңкерісінен кейін бірден революциялық жұмысқа бас ұрып Әулиеата уезінде Уақытша өкіметке қарсы күресуіме тура келді» - деп өз өмірбаянында өкіне мәлімдеуіне қарағанда, мұнан кейінгі рухани һәм саяси сабақты өзгермелі өмір мектебінен алғандығын аңғарған-даймыз. Кейіннен республиканың басшылық орындарында жүрген кезінде де Тұрар Рысқұлов Кеңес билігі уәде еткен еркіндіктің ауылы алыстағанын, халықтың сан ғасырдан бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері мен ұлттық ерекшеліктері ескерусіз қалып, күштеп қолдан ұжымдастырудың арқасында қалын елдің алапат аштыққа ұрынғанын ашына айтып кетті. Ұлтқа қарсы істелген геноцидті ұлы жүректері тоқтағанша таусыла айтып өткен арыстар ақыр соңында өздері де сталиндік саяси қуғын-сүргін жендеттерінің құрбаны болды. Асыра сілтеушіліктің ақыры неге апарып соқтыратынын сезген Тұрар Рысқұлов өз жазбаларында былай дейді: «Мұн-дай асыра сілтеушіліктерге себеп болған негізгі жайттар: коллективтендіру мен малды қоғамдастыруға жоғары процент қуушылық, жерді бірлесіп өңдеу серіктестіктерін жойып, мал шаруашылығымен шұғылданатын аудандарда барлық жерде бірдей артельдер типті коммуналар ұйымдастыруға, шамадан тыс алып колхоздар ұйымдастыруға әуестенушілік, 300-400 шаңырақты зорлықпен бір жерге жинап, қалашық жасау, қазақ колхоздарын орыс колхоздарына күштеп қосу, колхоз-совхоз комбинаттарын құру, атамекенінен үдере көшкен бай-бағланның төлеуге тиіс салығын көбінесе жарлы-жақыбайларға бөліп салу, бірқатар аудандарда революциялық заңдылықтың жаппай бұзылуы (ұрып-соғу, қамауға алу, біреудің мүлкін иемдену т.с.с.) колхозшылардың тапсырған шикізатына ақы төлемеу, аудандарды жете білмеу....» (И.В.Сталинге жазған хатынан) [6].

Ия мұның үстіне қоңыр төбел тіршілікті қазақтың күн көрісіне күйрете соққы берген ет салығы, жүн салығы, бидай салығынан басқа естіген есті азаматтың зығырданын қайнататын шошқа салығы (иманы айрандай үйіп отырған елде мұнан артық қандай қорлық керек), шаңырақ салығы, киіз үй салығы, ит терісін өткізу салығы (қазақ ешқашан харамға қасапшы болмаған), жылқының құйрық-жалын күзеп өткізу салығы (қазақта о дүниеге аттанған адамның жылқысының ғана құйрық-жалын күзеп, жылына дейін мінбейтін салт болған) секілді сорақылықтарға жаны төзбеген қайраткерлер қарсылық көрсеткен күннен бастап «банды» аталып шыға келген. «Кіші Қазан» доктринасының авторы Ф.И.Голощекин Сталинге жазған хатында «сонғы екі жылда (1930-1931 жж) ірі бандылардың 15 көтерілісі болды. Оларға 34000-ға жуық адам қатысты. Осы екі жылда 1350 контрреволюциялық топтар жойылды және олардың 7,5 мыңдай қатынасушылары қолға түсті» [7] деп («Қазақ тарихы журналы») мақтана-мәлімдеуіне қарағанда мемлекеттің төңкеріс жасамақ болған маңызды «бандыларды» талқандау операциясы ұзаққа созылғанға ұқсайды. Т.Рысқұлов Кеңес үкіметінің Түркістанда түбегейлі орнығуына атсалысқан. Түркістан кеңестерінің VI құрылтайында мүшелікке сайланған, 1918 жылдың желтоқсанында өткен Түркістан компартиясының ІІ конференциясында мұсылман бюросын басқару сеніп тапсырылған. Түрксіб құрылысында да өзіндік қолтаңбасы қалған текті де таптырмас кадр еді [6]. Бұл пікірімізге Түркістан компартиясының мүшесі М.Фрунзенің «крупнейшим представителем этих мусульманских коммунис-тов из киргиз является Рыскулов….помимо ума, обладает большой энергией и недюжинным характером» деген көзқарасы дәлел бола алады [8]. Т.Рысқұлов 1919 ж наурызда Түркістан Кеңестері Орталық Атқару Комитеті төрағасының орынбасары, 1920 ж 21 қаңтарда Түркістан Атқару Комитеті төрағасы И.А.Апиннің Москваға ауысуына байланысты төраға қызметтерін абыроймен атқарды. Ол 1921 – 1922 жылдары РСФСР – дың Ұлт істері жөніндегі Халық Комиссариатында қызмет атқарды, кейінірек сол Комиссариаттың екінші орынбасары лауазымында істеді. Кейін, Орталық Комитетінің ұйғарымы бойынша, арада жыл өткен соң қайтадан Ташкентке келеді де, 1922 – 1924 жылдар аралығында Түркістан Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы қызметін атқарады [9].

Т.Рысқұлов 1923 ж 5-9 наурыз аралығында Ташкентте өткен Орта Азия республикаларының ортақ суландыру жүйесін қалпына келтіру туралы баяндамасы арқылы өз өресінің тым жоғары екендігін, реформаторлық қасиеттерінің толағай екендігін тағы да бір дәлелдеді [10]. Түрксіб құрылысына тәжірибелі инженер-теміржолшы М.Тынышбаевты тартып, төрт жылға межеленген тарихи құрылысты қысқа мерзімде (1930 жылы мамыр айында, мерзімінен бір жыл бұрын) аяқтады.

Сонан соң, Тұрар Рысқұлов Моңғол Халық Республикасының құрылуына байланысты 1924 – 1925 жылдары сонда болып, онда Республика Конституциясын жазуға атсалысумен бірге, ол ел астанасының атын «Ұлан Батыр» деп қойылуына тікелей мұрындық болады. Сондай – ақ Орталық Комитетінің шешімімен ол, 1926 жылдың наурызынан бастап Қазақстан Өлкелік партия комитетінің қарауына жауапты жұмысқа келеді де, сонда қазақ өлкелік комитеті баспасөз бөлімінің меңгерушісі, әрі «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты редакторы болып тағайындалады. Шындығында да қай істе де өзінің асқан табандылығы мен білімділігін, кемеңгер де кемелділігің, биік талғам мен парасаттылығын таныта алған Тұрар Рысқұлов 1926 жылдың 27 мамырынан Орталық Комитетінің қаулысымен РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының үшінші орынбасары болып тағайындалады да, оны 1937 жылдың аяғына дейін жалғастырады [11].

1930–1931 жылдары елді аштық жайлаған кезенде Сталинге келіп жатқан хаттар мен телеграмалардың саны күннен күнге арта түсті. Осы түста Тұрар Рысқұловта өзінің алғашқы екі хатымен нақты деректемелерін жазды. Алғашқысы 1932 жылы қырқүйек айында, кейнгісі 1933 жылғы қаңтар айын-да жолданды. Үшінші хат 1933 жылдың тоғызыншы наурызында жазылған.

Енді хаттарда келтірілген тарихи фактілерге назар аударайық. Ақтөбе облысы бойынша 1 млн 12 мың бес жүз адамнан 1932 жылы 725 мың 800 жүзі ғана тірі қалған, бұл – 71 пайыз ғана деген сөз. Қызылорда аудандық атқару комитеті төрағасының деректері ондағы ауыл советтерінде 15–20 пайыз ғана адам тіршілікте бар екенін айғақтап түр. Өлген кісілердін етін жеген оқиғалар жайында хабар жете бастады. Әсіресе балалар арасында өлім – жетім көп. Қазақ әйелдері балаларын мекемелер мен үйлердің алдына тастап кетуде. 50.000 мың қазақ баласының ешқайда орналастырылмағаны ресми түрде хабарланды. 1932 жылғы ақпан айында жүргізілген бүкілодақтық мал санағының мәліметтеріне қарағанда 40 млн бас малдан санақ кезінде 5 млн 397 мың бас қана мал қалғаны – яғни мал басының 85,5 пайыз кеміп кеткені анықталды. Тұрғылықты халықтың 90 пайызы мал шаруашылығымен айналысатындықтан, бұл мәселе едәуір дәрежеде ұлттық мәселе болып табылады. 1932 жылы бірқатар қазақ аудандарында егіс көлемін есептеу барысында елеулі қөз бояушылықтарға жол берілгені қазір анықталып отыр. 1932 жылғы көктемгі егіс науқаны барысында колхоздармен көптеген ауданда тұқым себу нормасы туралы жалған ақпарлар жасалып, өрескел бұрмалаушылықтарға жол берілген. Бұл аудандарда тұқым қоры аз жиналған және қарызға алынған тұқым көп жерде елжұртқа жеткізілмеген. Демек, осының өзі жұрттың қонысынан ауып, ашаршылыққа ұшырауына себеп болды.Орталық Комитеттің 1932 жылғы қырқүйектегі қаулысында «200.000 мың қазақ шаруашылығын отырықшыландыру жұмыстары жүргізілген» деген тұжырым бар. Ал іс жүзінде олардың саны 100 мыңға да жетпеген. Қазақтар салған үйлерін тастап – қорек іздеп – босып кеткен. Мысалы, Алматы облысында 2100 үй, Қарағанды облысында 4100 үй, Мақтарал ауданында 250 үй қанырап бос қалған. 1932 жылғы мамыр айында Қарқаралы ауданындағы халықтың саны 50400 адам болса, содан қараша айының қарса-ңында тірі қалғаны – 15900, ал аудан орталығында күн сайын 15–20 адам өледі. Төрғай, Батпаққара өңірінде халықтың 20–30 пайызы қырылып болған, қалғандары көшіп кеткен. Шалқар ауданындағы әлденеше ауылдарда тұрғы-лықты халықтың 30–35 пайызы қырылып қалған. Осындай аудандар құрамына кіретін Ақтөбе облысы бойынша 1930 жылға дейін өмір сүріп келген. [12].

Алайда Тұрар Рысқұловтың Қазақстан трагедиясы туралы Сталинге жазған үшінші хаты тым кеш жетті. Ол кезде (1933 жылдың ақпаны) қазақ түгелімен қырылғандары қырылып, қалғандары босып, амандары сол жерде қалып, түсініксіз нәубет біржола аяқталып біткен кез еді. Дегенмен, Тұрар Рысқұловтың Мәскеуде ірі қызмет атқара түрып, сол кездегі қазақ халқын ашаршылық апатына ұшыратып, тікелей геноцид жасап отырған Сталинге жүрек жүтқан қаһармандықпен қаймықпай хат жазуы – теңдессіз ерлік болатын.

Жинақтап айтқанда, Тұрар Рысқұловтың қазақ тарихындағы тұлғалық орны мен еңбектерінің жас ұрпақты отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеуде атқаратын ролі орасан зор, әлі де талмай зерттеп-зерделеуді талап етеді. Біздің міндет: азаттыққа қол жеткен бүгінгі күнде жалынды жастарға Тұрар Рысқұловтың ғибратты ғұмыры мен өнегелі істерін қаз қалпында жеткізу болатын.

1. 
   Әлібек С.Н. Т.Рысқұлов – талантты ұйымдастырушы, іскер басшы, саяси қайраткер// Туған өлке тарихынан. (Ғылыми мақалалар жинағы).–Алматы; «Таңбалы» баспасы,2011.70 бет.
   
2. 
   Туркестанский Г. Очерки революционного движения в Средней Азии. // Коммунистическая мысль. Книга 1. Издание САКУ. Ташкент, 1926. С - 210-211.
   
3. 
   Кузьмин Н.О марксистском понимании восстания 1916. // Ком-мунистическая мысль. Книга 2.Издание САКУ. Ташкент, 1927. С – 183-184.
   
4. 
   Әлібек С.Н. Кеңес билігі тұсындағы жер мәселесі. // Туған өлке тарихынан. (Ғылыми мақалалар жинағы). – Алматы; «Таңбалы» баспасы, 2011. 15 бет.
   
5. 
   Рысқұлов Т. 1916 жылғы көтеріліс. // Новый Восток. № 6. Москва, 1924. С. – 407.
   
6. 
   Әлібек С.Н. Созақ қасіреті. // Туған өлке тарихынан. (Ғылыми мақалалар жинағы). – Алматы; «Таңбалы» баспасы, 2011. 37-38 беттер.
   
7. 
   Сонда. 43 бет.
   
8. 
   Әлібек С.Н. Т.Рысқұлов – талантты ұйымдастырушы, іскер басшы, саяси қайраткер // Туған өлке тарихынан. (Ғылыми мақалалар жинағы).–Алматы; «Таңбалы» баспасы,2011. 71бет
   
9. 
   Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік архиві 86 – қ, 1 –т, 1526 – іс, 10-п.
   
10. 
    Әлібек С.Н. Т.Рысқұлов – талантты ұйымдастырушы, іскер басшы, саяси қайраткер // Туған өлке тарихынан. (Ғылыми мақалалар жинағы).–Алматы; «Таңбалы» баспасы,2011.73 бет.
    
11. 
    Тілеуқұлов Г. Жазықсыз жазаланған тұлғалар. Ташкент, 2000. 6 бет.
    
12. 
    Т.Рысқұлов. Ресейдің мемлекеттік саяси - әлеуметтік тарихи мұрағаты. И.В.Сталиннің құпиясыздандырылған құжаттары, 258 – қор, 1 тізбе, 65 іс, 42 – 52 парақтар.
    

В статье по архивным материалам освещена общественно-политическая деятельность Турара Рыскулова и его роль в развитии казахстанского общества. Авторы статьи, изучая известную историческую казахскую личность Турара Рыскулова и его общественно-политическую деятельность, преследуют цель патриотического воспитания молодого поколения к своей Родине.

УДК 929: 9 (574)

1895 жылы Ташкентте жергілікті зиялылардың өлкенің өткеніне, оның тарихына, сәулет және өнер ескерткіштеріне ден қоятын өкілдерін, әскери адамдарды, шенеуніктерді біріктірген археология әуесқойларынан құралған Түркістан үйірмесінің ұйымдастырылуы тікелей В.В.Бартольдтің есімімен байланысты [1, 17 б.]. 1893 жылдың мамыр айында орыстың белгілі ғалымы В.В.Бартольд Санкт-Петербург университетінің және Ғылым Академиясы-ның тапсырмасымен Шу және Іле өзені алқабының көне ескерткіштерін зерттеу үшін бұрын В.В.Радловтың басшылығымен Орхон экспедициясында болған суретші С.М.Дудинмен (1863-1929 ж.ж) Орта Азияға іс-сапармен барады. Алайда бұл сапарында оның тек Шымкенттен Әулие-Атаға дейінгі және Талас алқабындағы жолдарды көріп шығуға мүмкіндігі болады, себебі В.Бартольд жазатайым жағдайға ұшырап (аттан құлап, аяғы сынады), Әулие-Атада қалып, кейін Ташкентте әскери госпитальда жатады. Осы жылы қыста Ташкентте болған археологтар мен ғалымдардың мәжілісінде В.В.Бартольд қатысушыларға өз тарапынан «археологиялық істе жергілікті қайраткер-лердің маңызды орны бар» екендігін атап көрсетеді. Осы археология сала-сындағы ізденушілер жиналысында «Түркістан губерниясының орталығы Ташкент қаласында Түркістан археология әуесқойларының үйірмесін құру» жөнінен шешім қабылданады [2, с.371-376].

«Түркістан археология әуесқойларының үйірмесін құру жөніндегі» жарғыны бекіту 1895 жылы 31 қазанда халыққа білім беру министрлігімен жүзеге асырылған болатын. Жарғы параграфтарында айтылғандай, үйірме мыналардан тұрды:

а) Түркістан өлкесінде кездесетін, ескі ескерткіштермен танысу;

б) Суреттерді археологиялық өлкенің картасына енгізу;

в) Археологиялық ескерткіштерді сақтау;

г) Археологиялық қазбаларды жүргізу;

д) Баспаға арналған жергілікті археологиялық материалдарды өңдеу.

3 параграф бұл үйірмені құрудың маңыздылығын аша түседі, онда «Түркістан генерал-губернаторы осы ұйымның құрметті төрағасы болып саналады» делінген. 4-параграфта қарастырылғандай, үйірме құрметті және нақты мүшелерден тұрады, ал 5-параграфта «үйірменің мүшелері мен қыз-меткерлері жергілікті археологияға қызыққан адамды сұрақ-дауысқа салумен сайлайтындығы» қарастырылған; негізгі мүшелер өз ортасынан басқарушыны сайлайды (параграф 7), ал басқарушы ағымдағы істерді анықтап қарайды, шешеді және анықтайды, қандай археологиялық ескерткіштер толық зерттеу-лерге жатады, қазулардың жолымен, өндірістік қазбаға және үйірменің құрамына кіретіндерді шешеді (параграф 9). Археологиялық рефераттарды тыңдауға және ағымдағы іс жайлы маңызды шешім қабылдауға, үйірмеге жаңа мүшелер сайлауға және т.б. мәселелер жалпы жиналыста қарасты-рылады (параграф 10) [6, с.11-16]. Жалпы Түркістан археология әуесқойлары үйірмесін құру жоғарғы жақтан берілген тапсырма болғанмен, оның негізінен үш құрылтайшысын атауға болады, оларды ішкі мақсат пен ғылыми қызығу-шылық бір арнаға тоғыстырды. Құрылтайшылардың мақсат-міндеттері қиылыспаса, үйірме атымен болмас еді. Үйірменің төрағасы Түркістан генерал-губернаторы А.Б.Вребский, төраға орынбасары Н.П.Остроумов және белсенді мүшесі В.В.Бартольд болды.

Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің 1896 жылғы 22 жел-тоқсандағы мәжілісінде мүшелерінің саны 47 адамнан тұрған. Олардың ішінен В.В.Радлов, В.Р.Розен, Н.И.Ветеловский, В.А.Каллаур, А.А.Диваев, К.Г.Залеман, Н.Н.Пантусов, И.В.Аничков, А.К.Кларе, С.Ф.Ольденбург, В.Г.Тизенгаузен, И.А.Кастанье, Н.Жетпісбаев, М.С.Андреев, Н.Г.Маллицкий, Е.Т.Смирнов, т.б. белсенді мүшелерін атауымызға болады [4, 124 б.]. Кейінгі жылдары үйірмеде 100-ден астам мүше болған [7, с.3-215]. Сонымен қатар үйірме жұмысына атсалысқан, бірақ мүше болуды қаламаған белгілі ғалым ретінде В.Л.Вяткинді атауға болады.

Үйірме мүшелері өздерінің статусын жай ғана «әуесқойлар» дегенімен, олардың көпшілігі он шақты немесе одан да көп шығыс және батыс тілдерін білген, гимназиядан толыққанды орта білім алғандар болуымен қатар, сол кезеңдегі шығыстану саласының орталықтары болған Санкт-Петербург, Мәскеу, Қазан университеттерінің шығыс тілдері факультетінде тарихи-филологиялық білім алған, өз еңбектерін шетелдік басылымдарда жариялап отырған белгілі ғалымдар болған. Мәселен, археология «әуесқойларының» бірі М.С.Андреев КСРО ҒА корреспондент-мүшесі, Өзбекстан Республика-сының ҒА академигі, Бенгалия Географиялық қоғамының корреспондент-мүшесі қызметтерін атқара жүріп ортаазиялық этнографияға үлес қосқан ғалым болатын.

Үйірме мүшелерінің құрамы кең ауқымда болды, оған әлемдік деңгей-дегі шығыстанушы ғалым В.В.Бартольдтан бастап шығыстану саласына қатысы жоқ Түркістан генерал-губернаторлығында халыққа білім беру ісіне жауапты Ф.М.Керенскийге дейін мүшелік еткен [8, с.233].

Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі оған мүше болған ғалымдардың баға жетпес ғылыми еңбектерінің дүниеге келуіне мұрындық болды. 1917 жылға дейін жұмыс істеген бұл ұйым Орта Азия мен Қазақстан-дағы шығыстану саласының даму тарихында елеулі із қалдырды. Ұйымның ашқан жаңалықтары мен атақты шығыстанушырдың ғылыми зерттеулері еліміздің тарих ғылымы саласын жаңа мағлұматтармен толықтырып, дамуы-на үлес қосты. Үйірме жұмысы барысында жинақталған мәліметтерді кейінгі зерттеушілер анықтама материал ретінде пайдаланды. Еліміз егемендігін алып, еңсесін тіктеген тұста отандық тарихшылар өткенімізді саралап, тарихымызды бүтіндеуде кейбір жоғалып кеткен тарихи ескерткіштерді, фольклорлық шығармаларды және жазуларды үйірме мұраларынан анықтап отырды. Ұйым мүшелерінің ой-пікірлері, олардың жазған зерттеулері көптеген жаңа зерттеулерге талпыныс берді. Ұйым атқарған жұмыстарының арқасында Қазақстан жерінде орналасқан тарихи маңызы бар археологиялық ескерткіштер белгіленіп, Қазақстаннның археология ғылымының дамуында үлкен серпіліс жасалды.

Түркістан өлкесінің тарихи, мәдени ескерткіштерін зерттеп, ғылыми айналымға енгізуде Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қайрат-кері, ғалым-шығыстанушы В.В.Бартольдтің рөлі ерекше болды.

Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің (ТАӘҮ) құрылған бірінші күнінен бастап соңына дейін Василий Владимирович Бартольд оның белсенді мүшесі және қайраткері болған. Ұйым мүшелерінің бірқатарымен В.В.Бартольд хат арқылы хабарласып тұрған. В.В.Бартольдты Түркістан аумағындағы ғалымдардың мағлұматтарға толы хаттары сол аймақта болып жатқан жұмыстардың бағытынан, деңгейінен хабардар етіп тұрды. Шығыс-танушы В.В.Бартольд, үйірме жұмысын тиімді ұйымдастыруда «жергілікті жерде өмір сүріп, өлкенің өміріне қанық зерттеушілер мәліметтерді жинап, орталыққа жібереді, ал астаналықтар – оны жүйелеп, өңдеп, баспаға жібереді деген» ұстанымды енгізді. Осы тұрғыда, ол үйірмеге арналған мақаласында: «Егер археологияға білім саласының өзге салаларына көмекші ғылым ретінде қарамасақ, ол аз ғана адамдарды қызықтыра алатын өлі іске айналуы мүмкін» деп өз ойын пайымдайды [10, с.486].

Ғалым Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызметі туралы: «Жетісу өңірінің Пішпек пен Тоқмақ маңынан несториандық қорғандардың табылуы – ғылымды бағалы жаңалықтармен толықтырды. Тоқмақ тұрғындары ескі Бұран арықтарының маңынан көптеген теңгелер тауып отырған, алайда ол теңгелерді жинақтап қайда сақталғанын мен біле алмадым. Сондықтан болашақта бұл мәселені зерттеуді мақсат ететін Түркістан өңіріндегі заңды қоғамдай (бұл қоғам – Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі) қоғам Жетісу өңірінде де құрылады деген үміттеміз. Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі аз уақытта ғылымды жаңа ашулармен байытып, Талас жазығынан көнетүркілік және ұйғырлық жазбаларды тапты» - деп археология ғылымы саласындағы үлкен жетістігін атап көрсетеді [11, с.23-106].

Академик В.В.Бартольд «археология әуесқойы», әрі классик-шығыс-танушы болды, оның бойынан мұндай үндестіктің табылуы кездейсоқ емес. Өзінің жайлы кабинетінде отырып жұмыс істеп дағдыланған шығыстанушы-ғалым, әрине кәсіби археолог емес болатын. Сондықтан, ол үшін археология – әуесқойлық болса, шығыстану – мамандық болды, сөйтіп өз ісін терең меңгерген ғалымға археологиямен айналысуда өзінің кәсіби қызығушылығы көмекке келді.

Шығыстанушының өмірі мен қызметін зерттеген Б.В.Лунин: «Археоло-гиямен айналысу және мұражайдағы жұмыс – В.В.Бартольдтің ғылыми қыз-метінде алдыңғы орында болмағанмен, оның Орта Азиядағы археология саласы мен мұражай ісіне деген қызығушылығы және оны дамытуға үлес қосу мақсатындағы ұмтылысы өмір бойына жалғасты», - деп атап көрсетеді [12, с.77]. Ғалымның шығыс тарихына деген қызығушылығы – тарихты басқа ғылым салаларымен сабақтастыра тануға, жан-жақты зерттеуге мүмкіндік берді.

Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің белсенді мүшесі қыз-метін атқарған ғалым 1896 жылғы 3 маусымда өткен үйірменің жиналысында арий мәдениеті жөнінен баяндама жасайды. Орта Азиядағы арий мәдениеті туралы айтқанда, ол мәселеге геосаясаттық көзқарас тұрғысынан емес, нақты ғылыми қызметкер ретінде қарап, зерделейді. «Тарихи деректерге сүйенсек, Орта Азиядағы отырықшы халық арий тайпасына, оның ішінде иран тобына жатады. Бірақ, Орта Азияның арий тайпасының алтын бесігі болғанын немесе арий тайпасының бұл жерге басқа елден қоныс аударғанын айту әзірге қиын-дық тудырады», - дейді [13, с.322.]. Ғалым Орта Азияның ежелгі тарихын зерделей отырып, ғасырлар бойы сақталған «арий тайпасына тән белгілерді» анықтауға тырысады. Жоғарыда келтірілген ғалымның пайымдаулары, оның Орта Азия халқының ұзақ та күрделі этникалық даму процесін зерттеуге объективті тұрғыдан қарағанына дәлел бола алады. Демек, зерттеушінің ғылымда өз пайдасына болса да дәлелсіз, жалған пікірге бой алдырудан аулақ болғанын көреміз.

1893 – 1894 жылдарда В.В.Бартольдтің Жетісу өлкесіне іс-сапармен келуі археология мен шығыстану ісін дамытуда зор рөл атқарған оқиға болды. Бұл сапарында ол Шу және Талас алқабының, Ыстықкөл ойпаты мен Іле өзені алқабының археологиялық ескерткіштерін зерттеді. Көптеген жазбаша деректемелерге сүйене келіп, В.В.Бартольд зерттеген ауданының топографиялық көрінісін суреттеп, археологиялық жағынан болашағы зор ескерткіштерді анықтады және оларды орта ғасырдағы белгілі қалалармен салыстырды. Атап айтқанда, ол Таразды Әулиеата (Жамбыл) орнында деп белгіледі. В.В.Бартольдтің материалдары Қазақстанның оңтүстігі мен Қырғызстан халықтарының өткен тарихының сырларын ашып берді [1, 17 б.].

Орта Азияға жасалған көп сапарларының ішіндегі 1893-1894 жыл-дардағы ең алғашқысы болған осы сапарында ол Шу және Талас алқабының, Ыстықкөл ойпаты мен Іле өзені алқабының археологиялық ескерткіштерін зерттеп қана қоймай, моңғол шапқыншылығы кезеңіндегі моңғол әскерле-рінің Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға жасаған шабуыл бағыттарын анықтауды мақсат етті. Осы сапары туралы жазған «Ғылыми мақсатпен Орта Азияға жасалған саяхат туралы есеп» атты еңбегінде ғалым Шу және Талас алқабының, Ыстықкөл ойпаты мен Іле өзені алқабының археологиялық ескерткіштерін жүйелеп жазды, сонымен қатар жинаған көне жазбалар мен деректемелердің тізімін көрсетті. Оның «..есебі», арада көп жылдар өтсе де әлі күнге дейін тарихи ақпараттың тамаша үлгісі болып қалып отыр.

Ғалымның алуан түрлі тақырыптарға арналған библиографтардың пайымдауынша 400-ден астам ғылыми еңбектері [2, с.3] негізінен Орта Азия елдерінің (соның ішінде Қазақстанның да) тарихына арналған. Осы орайда, ғалым өзінің Орта Азияның және оған шектес елдердің тарихына деген қызығушылығын былайша түсіндіреді: «орыстың шығыстанушы-тарихшы ғалымын Ресейге географиялық және тарихи жағынан басқа шығыс елдеріне қарағанда әлдеқайда жақын облыстың қызықтыруы қалыпты жағдай, осы орайда батысевропалықтарға қолжетімсіз мәліметтерді орыс ғалымының тыңғылықты игеруі тағы бар» [15, с.14].

1. 
   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. І том. – Алматы: Атамұра, 1996. – 544 б.
   
2. 
   Бартольд В.В. Избранные произведения по истории кыргызов и Кыргызстана: Составление и допольнительные комментарии и предисловие О.Караева. – Бишкек: Шам, 1996. – 608 с.
   
3. 
   «Казахстан». Национальная энциклопедия. т.5 /Гл.ред. Б.Аяган. – Алматы: Главная редакция «Қазақ энциклопедиясы», 2006. – 560 с.
   
4. 
   Ахметова Ұ.Т. Орынбор ғылыми мұрағаттық комиссиясының құрылуы және қызметі (1887 – 1918 ж.ж.). – Атырау, 2010. – 268 б.
   
5. 
   www.mail.ru, Туркестанский кружок любителей архелогии, Открытие Туркестанского кружка любителей археологии 11 декабря 1895 года. - Ташкент: Типо-литография бр. Порцевых, 1895.
   
6. 
   www.yandex.ru, Туркестанский кружок любителей архелогии, Устав Туркестанского кружка любителей  археологии  //Открытие Туркестан-ского кружка любителей археологии 11 декабря 1895 года. - Ташкент:  Типо-литография бр.  Порцевых,  1895.
   
7. 
   Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии. - Алма-Ата, 1958. – 218 с.
   
8. 
   Лунин Б.В.  Из истории русского востоковедения и археологии в Тур­кестане. Туркестанский кружок любителей археологии (1895 -1917 гг.). - Ташкент: Изд-во АН УзбССР, 1958.
   
9. 
   www.yandex.kz, Қазақстанда Түркістан өлкесінің зерттелу тарихы.
   
10. 
    Бартольд В.В. Новое научное общество в Ташкенте // Сочинения. т. IX. Работы по истории востоковедения. - М.: Наука, 1977. – 610 с.
    
11. 
    Бартольд В.В. Сочинения. т.ІІ, часть 1. – М.: Наука, 1963. – 430 с.
    
12. 
    Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В.В. Бартольда. Средняя Азия­ в отечественном востоковедении. - Ташкент: Фан УзбССР, 1981. – 280 с.
    
13. 
    Бартольд В. В. Несколько слов об арийской культуре в Средней Азии. Сочинения. т. II, часть 2.   Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. - М.: Наука, 1964. – 470 с.
    
14. 
    Автобиография профессора В.В. Бартольда // Огонек. – 1927. – № 40 (236).
    

Само существование Туркестанского кружка любителей археологии – первого восто-коведческого научного центра в Цен­тральной Азии, изучавшего, помимо ар­хеологии, историю, этнографию, геогра­фию, языки народов Туркестана.

УДК 94 (574) “17/19”:32.019.5

Исатай мен Махамбет бабаларымыздың басшылығымен болған ұлт-азаттық қозғалыс Халел Досмұхамедов айтқандай халқымыздың азаттық жолындағы еш үзілмеген қанды күресінің заңды жалғасы болатын. Бүгінгі таңда ұлт-азаттық қозғалыстардың өзара байланыстылығы, сабақтастығы толықтай дәлелденуде. Халық батырлары Исатай мен Махамбет Ресейдің Қазақстанды отарлау заманындағы қазақ сұлтандары Сейдәлі Досалыұлы, Аппақ, Жантөре Айшуақұлдары, байбақты Сырым Датұлы, Қаратай, Арын-ғазы, Қайыпқали сұлтандар, табын Жоламан, шекті Көтібар батырлардың ізбасарлары болды. Әрине елі үшін қызмет еткен тарихи тұлғалар мен батырлардың қайсарлығын, еліне деген сүйіспеншілігін Исатай да, Махамбет те өз көздерімен көріп те, түйсіне білді. Оларды заманының жеке тұлғала-рымен де, ұрпақтарымен де жеке таныста болды деуімізге әбден болады. Біздің мақсатымыз азаттық күрестегі осындай өзара сабақтастықтықты дәлелдеу, батырлардың олардың ісін жалғастырушылар екендігін айқындау.

Алдымен Исатай мен Махамбетке ерекше әсер еткен 1783-1797 жылдар аралығындағы тұтастай Қазақстанның батыс өңірін қамтыған Сырым Датұлы бастаған қозғалыс екендігі баршамызға белгілі. Оған 12 ата Байұлдарының барлық рулары белсене қатысты. Соның ішінде Ағатай ұранымен жеті баулы беріштердің жауға шапқандығы тарихи ақиқат. Сырым баба жанында тұтас-тай Кіші жүздің батыр-билері қатарында Шойтас, Саржала, Бөденелердің өле-өлгенше жүргендігін тарихи құжаттар айғақтайды. Ата шежіреде Сырым баба бір қызын Махамбет батырдың әкесі Өтемістің бір ұлына берген екен деген де әңгіме айтылады. Ол турасында Ы.Шөреков пен Әнес Сарайлар жазған-ды. Шежіре бойынша Сырым Өтеміске өлер шағында «татулығы-мызда қапы жоқ еді, қыз беріп, қыз алысып сүйек жақын бола алмадық» деген екен делінеді. Көп ұзамай Махамбеттің анасы алаша руының қызы Қосуан (бір деректе Қосжан) Сырымның үлкен ұлы Жүсіптің қызына құда түскен. Үйленер алдында Әйіп Өтемісұлы қайтыс болған соң Сырым немересін әмеңгерлік жолмен бір деректе Махамбеттің інісі Қожахмет, келесі бір деректе ағасы Бекмағамбет алған екен [1]. Міне, мұның өзі қазақ батырларының ел бірлігін сақтаудағы бірлік саясатын дәлелдейді.

Исатай мен Махамбет батырлардың оң-солын таныған кезеңнен құлақтарына қанық жеткен 1805-1815 жылдар аралығында батыс өңірді тұтас қамтыған атақты Бақытжан Қаратаевтың атасы Қаратай Нұралыұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс кең етек алды [2, 48б.]. Он жылға созылған Қаратай Нұралыұлының ұлт-азаттық қозғалысына Кіші жүздің қазақтары мен сұлтан, би, батырлары белсене қатысты. Қаратай Нұралұлы бастаған қозғалыстың басталуына бірден-бір себеп Кіші жүздегі 1805 жылғы хан сайлауда орыс үкіметінің хандықтың ішкі мәселесіне кірісіп, Жантөре сұлтанды Кіші жүз ханы етіп сайлауы еді. Бұл кезеңде Кіші жүз халқының басым көпшілігі Қаратай Нұралыұлын хандық тақтан көргісі келіп, қолдайтындығын патша үкіметіне ашық жеткізген болатын [3, 16-17п.].

Кіші жүзде қол жинап орыс әкімшілігінің саясатына ашық қарсы шыққан қол бастаған Қаратай ханды қолға түсіру үшін Орынбор әкімшілігі қазақ-орыс шекарасындағы бар әскерін жұмылдырды. Ал Қаратай хан болса орыс бекіністеріне шабуыл жасап, қолға түскен орыстарды шеп бойында тұтқында жатқан қазақтарға, немесе Бұхарада тұтқынға түскен татарларды босата отыра, оларды қазақтарға айырбас жасаған. Қаратай Нұралыұлы қазақ мемлекеттілігін сақтап қалуға, отарлауға қарсы ашық қарсылық күресін жүргізген хан болды.

Ал Арынғазы Әбілғазыұлы болса әкесінің орнына Кіші жүздің оңтүстігін жайлаған қазақтардың қолдауымен 1815 жылы ақ киізге хан көтергеннен бастап аз уақыт ішінде ел басқарудағы қабілеттілігімен Кіші және Орта жүз қазақтарының назарына ілікті [4]. Арынғазы Әбілғазыұлының мемлекеттік қызметінің басты мақсаты қазақ мемлекеттілігін қайта жаңғырту, нығайту, мемлекеттік басқару ісіне батыл қайта құрулар жүргізу арқылы хандық басқаруды күшейтуді жоспарлады. Арынғазы Әбілғазыұлы аз уақытта хандық басқару жүйесін шебер ұйымдастыра білді. Мемлекеттік басқарудың бұқаралық сипаты Хан кеңесін кеңінен пайдаланды. Ол кеңесте ақсақалдар кесіміне арқа сүйеді. Ал сұлтандар, билер, қазылар, ел ақсақалдары, батырлар хан билігінің әлеуметтік тірегіне айналды. Кіші және Орта жүз ақсақалдары кеңесі Арынғазы ханға бірден қолдау көрсетті. Арынғазы ханның ұлт-азаттық азаттық жолындағы күресінің басты мақсаты оңтүстіктегі хиуалықтардың шапқыншылық жорығына қарсы қазақтардың басын біріктіріп, тойтарыс беруді көздеді. Сол арқылы жан-жақтан қыспақтаған жауға соққы беріп, тәуелсіздігін қалпына келтіріп, хандық мемлекеттің дербес басқару жүйесін нығайтуды жоспарлады. Осы жағдайда Арынғазы хан да Хиуа хандығына қарсы амалсыздан алпауыт орыс елінің әскери күші мен мүмкіншілігін пайдалануды ойлап, көмек сұраған болатын. Мұндай сәтті шебер пайдаланған Орынбор әкімшілігі 1821 жылы шілде айында оны дереу патша қабылдауына алдап шақырып, жер аударып тынды.

Патша үкіметі Арынғазы Әбілғазыұлын Калугада мәңгілікке қалдырып, ол бастаған қазақтардың қарсылық қозғалысын тоқтатуды көздеген болатын. Көп ұзамай Кіші, Орта жүз рулары Арынғазы ханды қайтаруды талап етіп атқа қонады.

1822 жылы Елек жағалауын қазақтарға қайтару мақсатында қарсылық күресін бастаған Жоламан Тіленшіұлы да патша үкіметіне «Егер Арынғазы елге қайтарылмаса, орыс шекарасына шабуылдардың жалғаса беретіндігін» хабарлады. Кейін жолдаған тағы бір хатында «Санкт-Петербургке жіберілген елшілеріміз Арынғазы хан мен Жүсіп Сырымовтың қайтып оралмауына байланысты және олардың елге қайтуына император неге рұқсат етпей отырғанын білмегендіктен, қазақтар мазасыздануда»,- деп тарқата түседі [5, 9 б.]. Жоламан Тіленшіұлы қарсылық күресін 1825 жылға дейін жүргізді. Әйтсе де, қазақтардың жаппай жолдаған хаттары мен шекара бойындағы қарсылықтары Арынғазы ханды елге қайтара алмады. Өйткені оны елге қайтару ұлт-азаттық қозғалысқа жаңа серпін беретінін патша үкіметі де түсінді. Оның үстіне Орта, Кіші жүздерде дәстүрлі хандық билікті жою мәселесі бұл кезеңде іс жүзінде шешіліп те қойған-ды. Арынғазы ханды елге қайтару жолындағы қазақтардың әрекеттері ол 1833 жылдың 28 тамызына дейін, яғни, қайтыс болғанша жалғасты. Сөйтіп, Арынғазы хан еліне орала алмаса да оның азаттық күресін қазақ даласындағы ізбасарлары іліп әкетті.

Қозғалыс 1827 жылдың қаңтар, ақпан айларында қазақ руларының Жайық өзенінің Бұхара бетіне көшуімен басталды. Қайыпқали Есімұлын қолдаған қазақтарды арғы беттен сұлтан Шыңғали Орманов күтіп алды.

Жайық өзенінің Бұхара бетіне өтушілер жаппай қарулана бастады. Мылтық, найза, қылыш, сояу, шоқпар, балта және өзге де қару-жарақтармен қаруланған қазақ сарбаздары көшушілерді қорғап жүрген. Ал казак-орыс әскерлері мылтықпен, зеңбірекпен қаруланды.

Сонымен қозғалыс басшысы Қайыпқали Есімұлының қолға түсуі, орыс әскерінің қазақтарды жан-жақтан қыспаққа алып, Жайық өзенінен өтуге кедергі жасауы, қатысушылардың соңына түсуі, Жәңгір ханның қозғалысқа қатысушыларды Ордадан қууға жұмыстануы патша отарлауына қарсы қазақтар қарсылықтарының бір түрі ретінде байқалған – Жайық өзенінен Бұхара бетке көшу жоспарының толық жүзеге аспауына әкелді. Соған қарамастан бұл қозғалыс Бөкей ордасындағы қазақтардың Кіші жүзбен бірігуге ұмтылысын айқын дәлелдеді.

Сонымен Сырым Датұлы бастаған 1783-1797, 1805-1815 жылдардағы Қаратай Нұралыұлы, 1816-1821 жылдардағы Арынғазы Әбілғазыұлы, 1822-1825 жылдардағы Жоламан Тіленшіұлы және 1827-1829 жылдардағы Қайыпқали Есімұлы бастаған қозғалыстар Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатына қарсы бағытталған, халқымыздың ұлт-азаттық қозғалысының құрамдас бөлігін құрады.

Ішкі ордада басталып, кейін тұтастай Кіші жүзді қамтыған 1836-1838 жылдар аралығындағы Исатай мен Махамбет батырлардың азаттық қозғалысы аталған күрестердің заңды жалғасы болды. Көтерілістің шығуына себептің бірі Бөкей ордасындағы қордаланған жер мәселесінің шешілмеуі болды. Өйткені, 109300 адам қоныстанған Еділ-Жайық өзендері аралығын-дағы қазақтар екі өзеннің жағасын, я болмаса, Каспий теңізі жағалауына да, тіпті, кейіннен Үлкен және Кіші өзендерге де шығып пайдалана алмаған. Хандықтағы қазақтарды құмдуытты, шөлейтті жерлерге ығыстырған. Бөкей ордасындағы қазақтар зекетке қоса, Каспий жағалауындағы саяжайлар иелерінің жерлерін қыстағаны үшін, Жайық әскерінің «жері» арқылы малдарын айдап өткендері үшін, Ордамен шекаралас губернияларға барғаны үшін салық төледі. Оған жыл сайынғы «соғым» салығын қосыңыз [7]. Күн санап Жәңгір хан орыс патшасының саясатын жүргізуші шенеунікке айнала түсті. Орынбор да, Астрахан да ханның сенімді жақтастарына айналды. Исатай батыр мен Махамбеттің қалың қазақты ертіп, Жәңгір ханға, не болмаса, оның жүргізген реформаларына емес, өзінің атақонысы жері мен тәуелсіздігі үшін күрескендігін құжаттар дәлелдей түседі. Азаттық күрестің дем берушісі Махамбет өлеңдері Кіші жүздегі ұлт-азаттық қозғалыстың бар тарихи жүрісін баяндайды. Махамбет ақынның асқақты рухты жырларында бас бостандығынан айырылған қазақтың ашынған шарасыз жағдайы, ханның әділетсіз қарекетіне төзе алмаған халықтың жан айқайы толық көрініс табады. Небір қиындықтарға қарамастан ұлтының өмірлік құндылықтары мен азаттығы үшін күрескен тарихи тұлға болашаққа сеніммен қарады.

Ханнан қырық туғанша,

Қарадан бір ақ тусайшы,

Халықтың кегін қусайшы,

Артымыздан біздердің

Ақырып теңдік сұрарға.

Махамбет ақынның осы өлең жолдары оның өмірлік ұстанымын дәлелдейді.

Қазіргі кезеңде Қазақстан тарихын жазуда тарихшылар бірыңғай ағым теориясын басшылыққа ала отырып, қазақ еліндегі ұлт-азаттық қозғалыс-тарының бүгінгі тәуелсіздігімізге дейін үзілмей үздіксіз жалғасқандығын дәлелдеді. Мұның өзі халқымыздың біртұтастығын, елдігін сақтау жолындағы жанқиярлық ерлік істерін айқындайды.

Әдебиеттер

1. Сараев Ә. Исатай мен Махамбет. – Алматы, 1997. -103б., Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. Дастан мен өлеңдер / Құрастырған, кіріспе мақала мен түсініктерін жазған Б.Аманшин /. – Алматы, 1976.

2. Ахмет А. Қаратай хан. – Алматы: Арыс, 2007. - 176 б.

3. Ресей Федерациясы Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты (одан әрі РФ ОрОММ). 6 қ., 10 т., 243а іс., 16-17п.

4. Ахметова Ұ. Арынғазы хан (1786-1833жж.). - Алматы: «А-Поли-графия» ЖШС, 2004. -168 б.

5. Мұқтар Ә. Жоламан батыр: «Мен қарақшы емеспін, патшалы Ресеймен соғысып жүрмін» // Егемен Қазақстан. -2008.- 28 сәуір.

6. Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚРОММ) 4қ, 1 т., 4747 іс., 8-11п., 44-45п., 956п.

7. Есмағамбетов К.Л. Азат рухтың күрескері. –Алматы, «Өркениет» баспасы, 2003. -176 бет.

УДК 516. 65: 54 (574)

В связи с формированием Южно-Уральского военного округа в ноябре 1941 года с дислокацией его штаба и управлений в г. Чкалове (ныне г. Оренбург, Россия), из состава Средне-Азиатского военного округа (САВО) выведены три области Казахстана, – это Актюбинская, Гурьевская и Западно-Казахстанская, а Кустанайская область Казахстана была передана в состав Уральского военного округа (г. Свердловск, ныне Екатеринбург). Всего из состава САВО отошли в указанные военные округа, т.е. Сталинградский, Уральский и Южно-Уральский, 39 районных, городских и областных военных комиссариатов, в которых велись учет, подготовка и призыв военнообязанных на западном регионе Казахстана. Кроме того, из этого региона перешли в административно-функциональное управление 14 эвакогоспиталей, располагавших достаточно большими возможностями для лечения раненых и больных воинов Красной Армии (около 5000 коек). Большое количество учреждений, складов горюче-смазочных материалов, мастерские и ремонтные базы переданы из состава САВО [3].

Территориально Южно-Уральский военный округ состоял из Башкирской АССР и Чкаловской области Российской Федерации, названных выше трех западных областей Казахстана. Территория округа 928973 кв. км, население 5887482 человека. «Из национальностей, населяющих территорию округа, преобладающей являются русские. Значительный удельный вес имеют также местные национальности: казахи, башкиры, татары», – указывалось в докладе из штаба Южно-Уральского военного округа [4]. Всего за три года, со времени формирования этого округа до начала 1944 г. на его территории подготовлено и отправлено на фронт 93885 офицеров, 82450 рядовых и сержантов, на объекты промышленности направлено 168676 человек. Из ресурсов народного хозяйства для Красной Армии отправлено 4338 автомашин, 4342 лошадей и 7017 повозок [5].

По Западно-Казахстанской области в 1938–1940 гг. призвано в ряды РККА 2552 человека. Начиная с 22 августа 1941 г. до конца этого года встали в армейский строй еще 22943 человека. В 1942 г. призвано 28338 человек, в 1943 г. – 13373 человек, в 1944 г. – 8084 человека, в 1945 г. – 1335 человек. Всего 76635 человек [6]. Из районов, примыкавших в территориальном плане к зоне действия войск Сталинградского фронта, – это Жаныбекский, Казталовский, Урдинский, Фурмановский и Чапаевский районы Западно-Казахстанской области, было призвано в ряды РККА с 22.06.1941 по 1942 г. включительно 17241 человек, при общей численности населения этих пяти районов 104941 человек. Всего с 22 июня 1941 г. по 1945 г. из этих же районов встали в строй защитников Отечества 24163 человека, что составляет 23,5 процента от общего числа жителей названных районов [7].

Полномасштабная и интенсивная работа по пополнению рядов Красной Армии за счет людских ресурсов западных областей Казахстана продол-жалась в течение всех военных лет, особенно с осени 1941 г. и в 1942 г. Летом 1942 года линия военных действий приблизилась, как указано выше, к границам западных районов Казахстана, которые объективно стали ближним тылом фронта защиты Поволжья. Территория Сталинградского фронта расширилась на Востоке до реки Урал. В конце августа 1942 г. образовалось новое направление военных действий, – Астраханское, которое охватило западные районы Гурьевской (ныне Атырауской) области. Стрелковые бригады, созданные в конце 1941 – начале 1942 г., были укомплектованы в основном призывниками западных областей Казахстана. Так, 101-я отдельная стрелковая национальная бригада состояла в большинстве личного состава из казахской молодежи Актюбинской, Гурьевской, Западно-казахстанской и Кзыл-Ординской областей. Бригада создавалась в г. Актюбинск.

101-я отдельная стрелковая бригада приняла активное участие в прорыве Ржевского выступа в 1942 г. Около полугода длилась, как известно, Ржевско-Вяземская операция, унесшая десятки тысяч жизней советских воинов. Они отдали свои жизни во имя спасения единой тогда Родины, имя которой Союз ССР. Была в те суровые годы войны настоящая дружба народов, настоящее фронтовое братство воинов разных национальностей, посланцев из всех советских республик. В республиканской газете [9], дочь воина 101-ой отдельной стрелковой бригады сержанта Исена Исмукашева, призванного в Красную Армию из Актюбинской области в ноябре 1941 года, журналистка Мира Бердигалиева поведала уникальную историю. Перед рождением сына в 1942 г. казахский воин сержант Абдреим Бегимов прислал письмо домой с просьбой назвать малыша Сергеем, в честь боевого друга, укрывшего его своим телом от взрыва снаряда. Это письмо оказалось последним, в нем не была указана фамилия Сергея, но память об этом человеке, как и память об отце, хранится в этой семье свято. Сергей умер летом 2010 года, так и не узнав, где похоронены отец и его фронтовой друг Сергей, русский солдат. Сноха фронтовика-сержанта Бегимова Жаксыгуль растит детей и внуков в верности памяти павших героев войны.

К концу 1941 г. город Уральск, один из старейших городов, к тому же в историческом и демографическом измерениях самый крупный по населению и важный культурно-образовательный центр Казахстана, превратился в один из важных арсеналов в оборонном комплексе страны. Город принял по эвакуации несколько крупных предприятий машиностроения и судостроительной отрасли военного назначения. Рабочие, инженерно-технические кадры города совместно со специалистами, прибывшими по эвакуации из западных и центральных областей России и Украины, в кратчайшие сроки ввели в строй оборонные заводы, начали выпуск вооружения и военной техники.

Одновременно шла реконструкция имеющихся предприятий, строи-тельство объектов противовоздушного назначения и бомбоубежищ, ремон-тировались причалы на реке Урал. На эти цели из республиканского бюджета было выделено городу 2836936 рублей [10].

Вражеская авиация, начиная с первых дней сентября 1942 года, непре-рывно бомбила населенные пункты Джаныбекского и Урдинского районов, железнодорожные станции Джаныбек, Сайхин и Шунгай, близлежащие разъезды. Командир 196-й Краснознаменной Гатчинской стрелковой дивизии генерал-майор В.П. Иванов вспоминал, что 1 сентября 1942 г. их эшелон был подвергнут налету вражеской авиации в трех километрах от станции Сайхин, в результате чего погибло 100 бойцов. Утром 6 октября 1942 г. около 10 самолетов противника нанесло бомбовые удары над ст. Сайхин. Погибло 90 и ранено 150 человек из числа эвакуированных из Сталинграда. Взрывами авиабомб сброшено под откос 42, разрушено и сожжено 13 вагонов. В октябре 1942 г. авиаудары по станции были почти ежедневными. Жители поселка Сайхин установили памятник на месте гибели воинов, юные следо-пыты во главе с местной учительницей Г. Утеевой создали в школе музей памяти, поддерживали связь с ветеранами 196-й стрелковой дивизии [11].

В довоенное время сеть проводной связи в районе Сталинграда, подчеркивал Народный комиссар связи маршал войск связи И.Т. Пере-сыпкин, особенно к востоку и юго-востоку от него, была развита крайне слабо… Под руководством опытных специалистов за короткие сроки был выполнен большой объем строительных работ: на постоянной линии, построенной вдоль реки Урал, в очень трудных климатических условиях были подвешены новые медные и стальные провода, соединившие Уральск и Гурьев; для получения дополнительных выходов с волжской магистрали на восток были подвешены провода на линии Саратов–Александров Гай–Калмыково, Эльтон–Александров Гай, а также провода на линиях от Уральска на Сталинградское, Саратовское, Оренбургское, Соль-Илецкое и Куйбышевское направления. На территории нынешней Уральской области было тогда построено 524 км новых постоянных линий, подвешено свыше 1400 км медных и 2997 км стальных проводов. На строительство связи было выделено несколько линейных батальонов связи, автобатальон, самолеты ПО-2 и даже 500 верблюдов [14].

С небывалой инициативой и трудовым подъемом вся страна, как и с первых дней войны, пришла в помощь Красной Армии. Нельзя не отметить исторические успехи тружеников колхозов и совхозов Западного Казахстана. Бригада сестер Ангелиных из колхоза имени Буденного Теректинского района обязалась работать по-военному, обратились ко всем труженикам сельских полей республики с призывом «работать на полях по-гвардейски» [16]. Бригаду возглавляла депутат Верховного Совета СССР Ангелина Паша, вместе с нею в бригаде состояли ее родные сестры Надя, Леля и Марксина. С честью выдержали они слово свое – перевыполнить плановые задания. Народный комиссариат земледелия Казахстана, подводя итоги сельскохо-зяйственных работ 1942 года, отметил специальным приказом трудовые достижения бригады Ангелиной в качестве образца и примера для всех трудящихся республики. «За 1942 год, отмечено в приказе, бригадой выполнено тракторных работ 4950 гектаров при плане 2164 гектара. Сэкономлено горючего 13300 кг. На условный трактор выработка составила 707 гектаров или 156,4 процента [17].

Скажу несколько слов о жизни и трудовых подвигах великой крестьянской женщины ХХ века. Ангелина Просковья Никитична родилась 12 января 1913 года в поселке Старобешево на Украине, в Донецкой области. В этом году исполнилось 100 лет со дня ее рождения. Поэтому уместно будет сказать несколько строк из удивительной биографии Ангелиной. Она первая женщина-трактористка в мире, бригада ее с 1934 года добивалась трудовых рекордов. За долгие трудовые годы тракторная женская бригада Ангелиной обработала 200 тысяч гектаров земли, выращено 6 млн пудов хлеба, выполнено 52 годовые нормы при общем трудовом стаже 23 года. Вот великий результат трудолюбия, любви к земле, профессионализма.

Великая Отечественная война застала Просковью Ангелину в родном колхозе. Выступая на митинге она призывала дать решительный отпор врагу, утроить усилия в труде, своевременно убрать урожай. 26 июня 1941г. было опубликовано обращение трех сестер Ангелиных ко всем домохозяйкам и труженицам села с предложением овладевать профессией механизаторов. По призыву сестер Ангелиных в годы войны на полях страны работало более 400 тысяч женщин-трактористок, растили и убирали хлеб для фронта.

Просковья Никитична Ангелина умерла 21 января 1959 года.

Несколько санаториев и домов отдыха, функционально и организа-ционно входившие в областные отделы здравоохранения, были подготовлены к приему и лечению раненых и больных воинов Красной Армии. Общеоз-доровительные учреждения Министерства здравоохранения Казахстана и Казсовпрофа (Казахский республиканский совет профессиональных союзов) в городах Актюбинске и Уральске, Гурьевский дом отдыха работников нефтяной промышленности в областном центре, в поселках Мартук и Челкар, с общей вместимостью в 1150 коек, были переданы военному ведомству для лечения раненых воинов из Действующей армии. Местные партийные и советские органы, руководство Средне-Азиатского военного округа и Министерство здравоохранения Казахстана совместно решали вопросы обес-печения здравниц кадрами врачей и медицинского персонала, материально-технического обеспечения.

Первый день контрнаступления советских войск под Сталинградом (19 ноября 1942 г.) сохранился в архивном документе стрелковой дивизии из Казахстана. «19 ноября, этой даты не забудут сталинградцы. Утром где-то слева услышали раскаты мощной канонады. Она длилась долго. Видимо, ничего в стане врага не уцелело. Ночью вышли в исходное положение. Никто не спал. Уж очень долго в дни обороны мы дождались. Тишину мгновенно разрывают орудийные залпы. Тысячи снарядов обрушиваются на блиндажи, дзоты и окопы противника. Бойцы пошли в атаку, но вскоре залегли прижатые огнем вражеских пулеметов. Снова ударила артиллерия. Опять бросок вперед. Драка идет отчаянная, с боем берется каждый метр. Весь день не прекращается бой. Трудно пробивать оборону, которую враг создал в течение четырех месяцев, но сталинградцы пробились. Канонада смолкла. Развернутыми цепями, стреляя на ходу из пулеметов, винтовок и автоматов, пошли бойцы батальонов Конева, Хачетурова и Блинова штурмовать высоту 128,2. К полудню на высоте зареяло советское знамя. В боях за высоту наши части захватили у противника 6 полевых и 1 зенитную пушку, легковую машину, много пулеметов и минометов. Взято в плен 120 румын, из них 2 офицера. Уничтожено 21 немецкий пулемет, 5 минометных батарей, 11 дзотов и 16 блиндажей… Необычайный подъем и наступательный порыв овладел всеми бойцами и офицерами дивизии. Люди дрались как львы и в эти дни в дивизии родились сотни, тысячи героев, прославивших советское оружие замечательными подвигами. Первым со своим взводом добрался до вражеских окопов казах старший сержант Тусупов. Он овладел несколькими дзотами и уничтожил до 50 гитлеровцев. Вражеская пуля сразила героя. Умирая он сказал: «Товарищи, вперед, только вперед! Бейте фашистов беспощадно!» Геройски погиб в бою также командир 2-го батальона 48-го полка старший лейтенант Хачетуров. Он первым со своим батальоном вырвался на высоту. Как герой сражался командир взвода 47-го СП младший лейтенант Курмантаев. Достигнув рубежа противника бойцы Курмантаева отбили пять ожесточенных контратак. Взвод уничтожил до роты вражеской пехоты, а Курмантаев лично истребил 15 фашистов.

Заместитель к-ра по политчасти Спиридонова назвали человеком железной воли, за стойкость и упорство в бою. Два вражеских танка подбил он из противотанкового ружья. Вражеская пуля ранила его в голову. Сделав перевязку Спиридонов продолжал стрелять по вражеским машинам и подбил третий танк.

«На подступах к Сталинграду и в уличных боях дивизия уничтожила 13460 немецких солдат и офицеров, шесть танков и 19 орудий, 29 пулеметов, разрушила 27 дотов и дзотов. Взято в плен 6515 гитлеровцев, в т.ч. 2 генерала и много высших офицеров. Захвачено много трофеев: 27 самолетов, 32 танка, два бронепоезда, 552 орудия, 3305 автоматов» [18].

«Когда мы выезжали на фронт, – рассказывал командир батальона орденоносец С. Чепур, – земляки-казахстанцы наказывали нам драться с ненавистными оккупантами так же как наши братья панфиловцы и в боях завоевать звание гвардейцев. Земляки же обещали нам самоотверженно трудиться в тылу и оказывать всемерную помощь фронту» [19].

Доблестно боролись с врагом воины Казахстанской 29-й стрелковой дивизии, прибывшей в состав 64-й армии 10 июля 1942 года. В районе ст. Жутово вблизи Сталинграда 19 июля дивизия получила боевое задание командующего армией: «вместе с 137-ой танковой бригадой занять и оборонять рубеж по восточному берегу реки Дон на участках Молокано, Верхне-Курмоярская (искл.), оборону занимать по мере прибытия частей, не ожидая полного сосредоточения дивизии, установить связь с 138-й стрелковой дивизией в районе Майорский». С этого дня началось непосредственное участие воинов дивизии в боях за Сталинград. До 2-го февраля 1943 года продолжались тяжелые, кровопролитные бои, которые мужественно вели солдаты, младшие командиры и офицеры 29-й сд. Они в боях заслужили высокое звание, приказом Народного комиссара обороны СССР (№ 104 от 1.03.1943 г.) за образцовое выполнение заданий командования дивизия была преобразована в 72-гвардейскую.

Особенно напряженно и непрерывно в 1941–1945 гг. в Западном Казахстане проводились работы по подготовке боевых резервов для фронта, формированию маршевых подразделений и воинских частей для Действующей армии, обучению курсантов в военных училищах и школах, аэроклубах и учебных центрах Осоавиахима, других оборонных обществ. В главном учебном корпусе Уральского педагогического института (это Современный Западно-Казахстанский государственный университет имени М. Утемисова) разместилось Ленинградское военное училище связи им. Ленсовета. Училище подготовило для войск несколько тысяч офицеров-связистов. Одесское военное пехотное училище находясь в г. Уральске за высокие показатели по подготовке офицеров и младших командиров для Красной Армии, маршевых подразделений для фронта заслужило правительственной награды – ордена Красного Знамени. Отрадно отметить, что мемориальные памятные знаки с указанием о нахождении в г. Уральске эвакуированных военных училищ сохранены и в наши дни. Это бесспорно доброе отношение и уважение к истории военного времени. В городах и селах Западного Казахстана бережно хранят и берегут традиции верности памяти своей боевой региональной истории.

Крупными военно-авиационными центрами в подготовке летчиков и штурманов для ВВС страны в годы войны были известные Чкаловское (ныне Оренбургское) и Ворошиловградское училища. Ворошиловградская военно-авиационная школа имени Пролетариата Донбасса (так называлось тогда это учебное заведение), созданная в 1930 году, была перебазирована в г. Уральск в ноябре 1941 года. Военных летчиков готовили на советских самолетах СБ и Ил-2. Многие офицеры-летчики практического летнего обучения были профессионалами своего дела, учили тому, что необходимо в воздушном бою. Летчики-инструкторы регулярно проходили в частях ВВС фронтов практическую стажировку, принимали непосредственное участие в боях с вражескими авиаторами. Надо отметить, что летчики-стажеры из Уральска показали примеры мужества и боевого мастерства. Свидетельства тому высокие их награды, полученные в период нахождения в войсках. Так, орденов «Красного Знамени» и «Отечественной войны 1-й степени» в 1944 г. удостоены летчики-инструкторы лейтенанты Талмизин Федор Афанасьевич и Ткаченко Иван Федорович. В 1943 году находясь в Действующей армии командир отряда капитан Карташев А.Н. награжден орденом Красного Знамени, лейтенант Лемешко В.И. удостоен ордена Красной Звезды [20].

В 1944 г. группа офицеров-инструкторов из Ворошиловградской авиашколы из г. Уральска проходила стажировку в полках и эскадрильях Военно-Воздушных Сил непосредственно на фронте. Приобрели опыт практического ведения воздушных боев, что очень важно в деле обучения курсантов-авиаторов. Принимая участие в боевых действиях в составе сражающихся экипажей, летчики из Уральска показали примеры мастерства и отваги. Они были удостоены высоких наград. Орденом Красного Знамени были награждены лейтенанты-инструкторы авиашколы Дубенюк Иван Тимофеевич, Лесняк Григорий Алексеевич, Мартынов Пантелей Васильевич. Лейтенанты Грицевский Григорий Гаврилович, Полищцу Иван Данилович, Тесленко Николай Игнатьевич, Цыба Иван Гаврилович награждены орденами «Отечественной войны 1-й степени» [21]. Известный военный летчик Герой Советского Союза капитан Гастелло Николай Францевич выпускник Ворошиловградской авиашклы. Там, в Ворошиловграде, на территории авиашколы был установлен памятник Н.Ф. Гастелло. Героические дела ворошиловградцев продолжались в г. Уральске. Только в 1941–1945 гг. Ворошиловградская военная авиашкола, находясь в Западном Казахстане подготовила для ВВС страны 2585 боевых летчиков. Среди выпускников стали Героями Советского Союза 67 человек [22]. В годы войны начальником авиашколы был генерал-майор авиации Кравцов Александр Михайлович. Из г. Уральска авиашкола убыла в г. Ворошиловград в марте 1946 года.

Завершая статью, необходимо сказать вот еще о чем. Есть в Военно-патриотическом музее при Западно-Казахстанском государственном универ-ситете отдельный большой стенд «Панорама Сталинградской битвы». Стенд этот уникальный, пожалуй единственный в постсоветских республиках. На нем со скрупулезной точностью, но в меньших размерах воспроизведена панорама, находящаяся в Волгограде. Создана она группой художников и скульпторов в основном из числа сотрудников и студентов университета при организационной и финансовой поддержке ректора вуза профессора Т.З. Рысбекова. Инициатива и замысел созданий музея и панорамы Сталин-градской битвы принадлежат известному в республике ученому и фронтовику, ветерану Великой Отечественной войны Павлу Романовичу Букаткину. Ветеран родом из Уральска. Вся его жизнь связана с родным городом. Единственное место учебы и работы – только университет. Он закончил школу в год начала войны. После выпускного вечера, он, как и его сверстники, уходил на войну. Воевал достойно и храбро: два ордена Отечественной войны и орден Красной Звезды, боевые медали.

1. 
   Центральный архив Министерства обороны Российской Федерации (ЦАМО).
   

2. 
   П.Р. Букаткин. Западный Казахстан в годы Великой Отечественной войны (1941–1945). Автореферат дисс. канд. ист. наук. Алма-Ата. 1967. С. 12.
   
3. 
   ЦАМО. Ф. 158. Оп. 12841. Д. 7. Л. 259-302.
   
4. 
   ЦАМО. Ф. 159. Оп. 13075. Д. 56. Л. 8.
   
5. 
   ЦАМО. Л. 41.
   
6. 
   ЦАМО. Ф. 158. Оп. 12829. Д. 13. Л. 40-42.
   
7. 
   Страницы большого пути. Из истории военного комиссариата ЗКО. Под ред. полковника Г.К. Мукатаева. Санкт-Петербург. 2001. С. 40.
   
8. 
   Страницы большого пути. Из истории военного комиссариата ЗКО. Под ред. полковника Г.К. Мукатаева. Санкт-Петербург. 2001С. 48.
   
9. 
   П.Р. Букаткин. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний. Издание Западно-Казахстанского Госуниверситета им. М. Утемисова. Под редакцией акад. Т.З. Рысбекова. Уральск. 2005. С. 94.
   
10. 
    П.Р. Букаткин. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний. Издание Западно-Казахстанского Госуниверситета им. М. Утемисова. Под редакцией акад. Т.З. Рысбекова. Уральск. 2005. С. 103.
    
11. 
    Великая победа на Волге. Под ред. К.К. Рокоссовского. М. 1965. С. 98.
    
12. 
    Великая победа на Волге. Под ред. К.К. Рокоссовского. М. 1965. С. 236, схема № 20.
    
13. 
    И.Т. Пересыпкин. Связь в Великой Отечественной войне. М. 1973. С. 127.
    
14. 
    А.И. Еременко. Сталинград. Записки командующего фронтом. М. 1961. С. 280, 281.
    
15. 
    Казахстанская правда. 1942 год. 2 апреля.
    
16. 
    Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза. 1941–1945. Сборник документов и материалов. Том 1. Алма-Ата. 1964. С. 377.
    
17. 
    ЦАМО. Л. 72-75, 101-102.
    
18. 
    Командир стрелкового батальона капитан Чепур Сергей Иванович боевой офицер, в боях за Сталинград проявил себя храбро, награжден орденами Красного Знамени и Александра Невского [ЦАМО. Ф. 1912. Оп. 2, 9, 19. Л. 146].
    
19. 
    ЦАМО. Ф. 60339. Оп. 35741. Д. 3. Л. 2; Д. 2. Л. 26.
    
20. 
    Людмила Корина. Панорама подвига // Казахстанская правда. 2010. 12 марта. С. 24.
    

УДК 0032

Бірінші кезең-қысқа уақыт аралығын-соғыс басталған күннен 1941 жылдың шілде айының аяғына дейінгі мерзімді қамтиды. Осы кезең еліміздің түкпір-түкпірінде майданға патриоттық көмектің бұл формасының тууымен және жер-жерге таралуымен сипатталады.

1. 
   Казахстан в период ВОВ Советского Союза 1941-1945 г.г. Сборник док. и матер. -Алма-Ата: Наука, 1 том, 1964. – с.460.
   
2. 
   Байсеркеев Л. Майданды демеген қуатты күш. – Алматы: Казахстан, 1985. – б. 160.
   
3. 
   Балақаев Т, Алдажұманов Қ. Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде. 1941-1945 ж.ж. – Алматы: Ғылым, 1985. – б. 320.
   
4. 
   Букаткин П.Р. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний 1941-1945 г.г. - Уральск, 2005. – с. 210.
   
5. 
   Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. – Алматы: Арыс, 2002.- б.
   
6. 
   Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты (БҚОММ), 850-қор, 1-тізбе, 1143-іс.
   
7. 
   Рысбеков Т.З, Бірімжаров Б.Қ, Құрманалин С.Б, Жақсығалиев Ж.Ж. Батыс Қазақстан облысы тарихы. - Орал, 2001.- б. 230.
   
8. 
   БҚОММ, 850-қор, 1-тізбе, 2266-іс.
   
9. 
   Бірімжаров Б.Қ, Қайырғалиев А.Ж. Ұлы Жеңістің 60 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция (материалдар жинағы): Батыс Қазақстан еңбекшілерінің Ұлы Жеңіске қосқан үлесі. – б. 270.
   

Ол сарбаздарын ұрысқа жеке өзі бастап баратын. Рақымовтың шабуылдаушы мәнердегі басшылық шеберлігі Батыс майдандағы алғашқы ұрыстарда-ақ қалыптасқан еді. Қаптаған қауіп-қатерге қарамай ол талай рет алдыңғы шептен табылып, дұшпанмен бетпе-бет келді.

Гитлерлік Германия басшылығының 1942 жылдағы жоспарында Сол-түстік Кавказ бен Закавказье айрықша орын алды. Осы орайда соғыс алдында 1940 жылдары Бакудің мұнайлы аймағында мұнай өндірудің 71 пайызға жеткенін, ал Майкоп пен Грозныйдың мұнайлы аудандарында алынған мұнай өнімі бүкіл Кеңестер Одағында өндірілген мұнайдың 24 пайызын құраған-дығын айта кеткен жөн.

Сондай-ақ Солтүстік Кавказ бен Дон даласы техникалық мәдениет пен мал шаруашылығы өркендеген, астық өнімдерін мол өндіретін, ауылшаруа-шылығы дамыған елдің бай аудандары қатарына жатады.

Жалпы Солтүстік Кавказ және Закавказье соғыстан алдыңғы жылдары күшті индустриалдық дамуды бастан өткеріп, Кеңес мемлекеті экономика-сындағы маңызды тіректердің бірі болды.

Аса ауқымды мұнай көздерінен бөлек, бұл ауданнан темір мен марга-нец кендерінің үлкен қоры, сирек кездесетін металдар мен құрылыс мекеме-леріне арналған шикізаттар табылған. Сонымен қатар мұнда электростан-циялар мен металлургия өнеркәсібі заводтары салынған. Сондықтан, өздерінің Мәскеу түбіндегі шайқастағы масқара жеңілісінен сабақ алуды көздеген вермахттың 1942 жылғы жоспарында Кавказ бағыты әскери-саяси және стратегиялық маңыздылығымен ерекшеленді [1].

1942 жылдың жазындағы Оңтүстік-Батыс және Оңтүстік аймақтардағы ұрыс қимылдары жанкештілікпен, асқан қатыгездікпен өткендіктен, алапат қантөгіске алып келді. Осы орайда кеңестік көлемді әскери құрылымдарды Н.В.Ватутин, Р.Я.Малиновский, А.А.Гречко, И.Е.Петров, адмирал Ф.С.Ок-тябрьский секілді дарынды кеңес генерал-қолбасшылары басқарғандығын атап айтқанды жөн көрдік. Бұл жайында «Кавказ соғысының батырлары» кітабында да жазылған. Онда былай делінген:

«И.В.Сталин И.Е.Петровтың қолбасшылық қасиетін жоғары бағалаған. Мәселен, адмирал Ф.С.Октябрьский құрсаудағы Севастопольден И.В.Ста-линге жіберген жеделхатында генерал Петровты өз ісін жетік білетін сенімді командир ретінде атай келіп, оған «генерал-лейтенант» шенін беруді өтінумен қоса, Севастопольдегі Приморск армиясы басшысы қызметінде қалдыруын сұраған. Сталин бұл өтінішті қабыл алған [2].

Бірнеше мыңдық кеңес әскерін партиялық-саяси сауаттандыру ісі Иосиф Сталиннің айналасындағы мемлекет қайраткерлеріне тапсырылды. Олар Л.М.Каганович пен Л.З.Мехлис болатын.

Бұл тұрғыда Кавказ бағытындағы ұрыстардағы штаб басшыларының ішінен кейіннен Кеңестер Одағы Қарулы Күштерінің Бас Штабын басқарған генерал А.А.Антоновты атап өтуге болады.

Біз барынша белгілі кеңес қолбасшылары мен әскербасыларының аттарын атап, қаһармандық жолдарын тілге тиек еттік. Неге дейсіз ғой? Жауап мынада. Қандай іспен айналыспасын әр адамның өмірінде естен кетпейтін тарихи жағдайларға негізделген сәттер болады. Осы сәттер оны биік белестерге жетелеп, ұшпаққа шығарады. Шындығында армия, корпус, дивизия болсын, тіпті, взвод, рота болсын, майдан өмірі мен ұрыс даласында темірдей тәртіп орнап, отансүйгіштік қасиет жоғарылап, бұл механизм үзілмегенде ғана әскери тапсырма орындалатыны белгілі.

Нағыз ержүрек, аты аңызға айналған адамдардың бірін-бірі кездейсоқ тауып, таңғаларлық жағдайларда тағдырлас болуын тарихта аз кездестір-мейміз. Полк командирі майор Рақымов та маңызды сын сағаттарда тактикалық шеберлігін шыңдай отырып, ұрыс даласында аса маңызды шешімдер қабылдаумен қатар, бар жауапкершілікті де өз мойнына алуға міндетті болды. Айтса айтқандай, офицер Рақымов та сол кезеңдердегі әскери міндетке адал қараған бар тұлғалар секілді батырлығы мен қолбасшылық қабілеті қатар ұштасқан бірегей тұлғалардың қатарынан еді. Осы майдан өміріндегі ұрыс жолдарының әр кезеңдерінде ол жоғарыда аты аталған таңғажайып тағдырлы талай тұлғалармен тізе қосты. Әскери бақыт дегеніңіз де осы болар, бәлкім.

1149 – атқыштар полкына майор Рақымов командир орынбасары қызметін атқару үшін келді. Ол мұнда 1940 жылы жазда Орта Азия Әскери округінде құрылған 104-танк дивизиясынан жіберілген болатын. Аталмыш танк дивизиясының құрамында Смоленск жерінде өткен ауыр шайқастарға қатынасып, жорықтардың бірінде жарақат алды. Солтүстік Кавказдағы Железноводск қаласында орын тепкен әскери госпитальда ем қабылдады. Жарақатынан айыққан соң 353-атқыштар дивизиясына жіберілді. Ал 1149-атқыштар полкі осы дивизияның құрамына кіретін. 1941 жылғы 27 қазандағы ұрыста полк командирі подполковник Петров Дионисий Петрович қаза тауып, полкті басқару міндеті С.О.Рақымовқа жүктелді [3].

Өзара қарым-қатынастарда да, әскери тапсырмаларды орындау барысында да Сабыр полктің штаб бастығы әрі комиссары Спиридонов Петр Михайловичпен және Полухин Александр Орестовичпен толық тіл табыса білді. Рақымов полкі офицерлері мен қызыләскерлерінің ержүректігінің, қаһармандығының дәлелі ретінде олардың әскери марапаттарын атауға болады. Батальон командирі аға лейтенант Гаращук Николай Анисимович және полк парторгі аға политрук Илларионов Николай Алексеевич Кеңес мемлекетінің жоғары наградасы – Ленин орденімен марапатталды. Оңтүстік майдан қолбасшысының бұйрығымен (генерал-лейтенант Р.Я.Малиновский) 1149-атқыштар полкінің жеті жауынгеріне «Қызыл Жұлдыз» ордені тапсы-рылды. Батальон командирі капитан Батаев Виктор Петрович пен миномет взводының командирі аға лейтенант Прокопьев Григорий Григориевич «Қызыл Ту» орденімен марапатталды [4].

1942 жылдың мамырында подполковник С.О.Рақымов 353-атқыштар дивизиясы командирінің орынбасары қызметіне тағайындалды. Бұл дивизия 1941 жылдың тамызында жасақталған болатын.

Алғашында бұл дивизия қазан айынан бастап 56-армия құрамында Оңтүстік-Батыс майдандағы ұрыстарға қатысса, 1942 жылдың ақпанынан 18-армияның қол астында соғысқа араласты. Кейіннен 1942 жылдың шілдесінен 1943 жылдың наурызына дейін Солтүстік Кавказ майданындағы армия құра-мында ұрыс даласында болды. Қысқасын айтқанда, бұл дивизия Кавказ үшін болған шайқастардың ең қауіпті аумақтарына жіберілді. Осынау ұрыстар С.Рақымовтың командирлік шеберлігінің шыңдалуына септігін тигізді.

1942 жылдың 26 қазанынан полковник Сабыр Рақымов өмірінің жаңа кезеңі басталды десек болады. Оған 395-атқыштар дивизиясын басқару тапсырылды. Басқаша айтқанда, ол штат бойынша «генерал-лейтенант» қызметін атқаруға кірісті. Бұл ірі әскери құрылым әр майдан шебіндегі ұрыстарда қайсарлық танытып, сарбаздарының қаһармандығы ел аузына ілініп, даңққа бөленді. «Қызыл Ту» және «2-дәрежелі Суворов» ордендерімен қатар «Таманьская» құрметті атауына да иелік етті. Мұның бәріне дивизия бірте-бірте қол жеткізді. Өзінің жеке құрамы негізінен Донецк көмір бассейні шахтерлерінен құралған бұл дивизия 1941 жылдың 29 қыркүйегінен бастап Оңтүстік майданда гитлерлік басқыншыларға қарсы ұрыс жүргізді. Мариуполь қаласына кіруге ұмтылған жау әскеріне тосқауыл қоя отырып, кеңестік 9-18-армиялар бөлімшелерінің жау құрсауынан сытылып шығуына көмек қолын да созды. 1941 жылы танктер жәрдеміне сүйенген жаудың ірі әскери күші дивизия қорғауға алған аймаққа өте жақын келді. Кескілескен шайқастар басталды. Жауға тойтарыс берілді. Дивизияның Миус өзенінің шығыс жағалауынан бастау алған шабуылына полковник Рақымов басшылық етті. Ал, ол уақытқа дейін дивизияны Кеңес Одағының Батыры полковник Петраковский Анатолий Иосифович басқарған болатын. Ол 1939-1940 жылдардағы кеңес-фин соғысына қатысқан белгілі офицер, кәнігі әскери мамандардың бірі еді.

1940 жылы батальон командирі бола жүріп, қарсыластың қорғаныс аумағын бұзып өтіп, финдерді көп шығынға ұшыратты. 1940 жылдың 21 наурызында А.И.Петраковскийге «Кеңес Одағының Батыры» атағы берілді. Майдан басшылығының шешімімен дивизия командирі басқа қызметке бекітілді. Соғыстан кейінгі жылдары генерал-майор Петраковский Дондағы Ростов қаласында тұрды. Миус өзені ауданындағы шайқастарда Рақымов дивизиясы жаудың 23 блиндажын қиратып, қарсыластың 4 – таулы атқыштар дивизиясының құрамындағы 1200-дей солдаттары мен офицерле-рінің көзін жойды. 1942 жылдың қаңтарында жаудың миналаған аймақтары мен түрлі инженерлік кедергілерін қирата отырып, дивизия бөлімдері шабуылдарын одан әрі үдете түсті. Дивизия 1942 жылыдң 25 қаңтарында «Үш емен» аңғарына жетіп, «412-биіктікті» бағындырды. 50 елді-мекен жаудан азат етілді. Сегіз 115мм-лік зеңбірек, 6 автомашина, 2 танк және 3 тягач, 5 пулемет 8500 патронымен бірге олжаланды. Дивизия бөлімдері Кубань өзеніне табан тіреп, Могукарска ауданына шықты да, жау әскерінің шегінер жолын кесіп тастады.

1942-1943 жылдардағы қысқы ұрыстарда да полковник Рақымовтың командирлік дарыны ерекше байқалып тұрды. 1943 ж. сәуірдің екінші жарты-сынан оның дивизиясының бөлімдері Ольховский – Новотроицкий ауданына жетті. Қызыләскерлер мен офицерлер ержүректік пен батырлық көрсетті. Миус өзені бойындағы бекінісі ұстап-тұру кезінде. 714-атқыштар полкінде Мергендер қозғалысы деген бейресми ұғым пайда болды. Мәселен, шахтер-лер династиясынан шыққан сержант Фаустов Оңтүстік майдан шебіндегі белгілі мергендердің бірі болды. Полк командирі майор Ильясов ауыр жара-қат алғанына қарамастан, ұрыс алаңын тастап кетпей ерлікпен қаза тапты.

Старшина Кондратьев Леонтий Васильевич осы полкте борышын өтей жүріп, Кеңес Одағының Батыры атағына қол жеткізді. Ол Кубаньдағы ұрыстардың бірінде із-түзсіз жоғалып кетті. Барлаушы Полин Алексей Владимирович жау дзотын өз кеудесімен жауып, ерліктің таңғажайып үлгісін көрсетіп, әскери тапсырманы орындау үшін өмірін қиды.

1943 жылдың қаңтарында дивизияның алдыңғы бөлімдері Качканова қаласына жетіп, жау бекінісін бұзып өтті. Қыраттар арқылы қарсы шабуылға шыққан олар Кубань станицалары мен ауылдарын жаудан тазартып, мұнайлы аймақты азат етті [5].

Кондратьев пен Полиннің жанқиярлық ерлігі дивизияның барлық жеке құрамдары үшін үлгі болды. Дивизия командирі С.Рақымов пен дивизия комиссары А.Сахнюк, командирлер мен бөлімдердің саяси жетекшілері әскери тапсырмаларды моральдік және күштік тұрғыда мүлтіксіз орындауға үйрете отырып, олардың қаруды қолдану мен әскери техниканы тиімді пайдаланудағы шеберліктерін шыңдауда көп еңбек сіңірді. Осынау жоғары сападағы әскери дайындықтардың Рақымов дивизиясы жеңістерінің кепілі, ерліктерінің негізі екенін атап айтқан жөн. Дивизияның қызылармиялық газеті «Қызыл жауынгерде» (№51 22 сәуір 1943жыл) жарияланған «Батыр Кондратьев секілді шайқасайық» атты мақалада дивизия сарбаздарының қызылармиялық жиналыста оның ерлігін үлгі тұтына талқылап, сондай-ақ әскери жанұяға мүшелікті адал атқару мәселесі сөз болғандығы, ұрыс даласында қаруластары Леонтий Кондратьевтің жанқиярлық ерлігін қайталауға серттескендігі айтылған.

Кавказдағы соғыс батырлары туралы соғыстан кейін қалам тартқан авторлар да старшина Кондратьев Леонтий Васильевичтің өзінің елу жылдық өмірінде көп нәубетті көргенін атап көрсеткен болатын. Бұл – оның өміріндегі үшінші соғыс. Сарбаздық міндеттің қызығы мен қиыншылығын бір кісідей көрген ол империалистік соғысты да, Деникинге қарсы күресті де, ақ поляктарға қарсы арпалысты да бастан кешірді. Немістерге қарсы күресте де қаруын қолынан тастамады. Гитлершілдердің 198-жаяуәскер дивизиясына соққы беріп, Хатыпс өзенін қолға алуға бұйрық берілген болатын. Таңнан, бері тыныш таппаған взвод тұман мен түтінді пайдаланып 400,3 биіктікке еңбектей жылжып жақын келген тұста жау оқ жаудыра бастады. Кеңес әскерлері кері шегінбеді. Старшина Кондратьев осы сәтте алғашқылардың бірі болып шабуылға шығып, ондаған гитлершілдердің көзін жойды [6].

КСРО Жоғары Кеңесі Президиумның 1943 жылғы 31 наурыздағы жарлығымен «Әскери тапсырманы орындау барысындағы адалдығы, неміс басқыншыларына қарсы күресте көрсеткен ерлігі мен қайсарлығы үшін» старшина Кондратьев Леонид Васильевичке «Кеңес Одағының Батыры» атағы берілді [7].

1943 жылғы 20 сәуірдегі газет материалдарында құрама командирінің саяси жетекшілер мен жауынгерлердің үлкен тобы ордендер және медаль-дармен марапатталғаны айтылған. «Қызыл матамен қапталған үстелге жас әрі сымбатты лейтенант Толубаев нық қадаммен жақындай берді. Н. Хуторына шабуыл үстінде қорқынышты, қаймығуды білмейтін командир өзінің бес автоматшыларымен бірге қарсыластың екі қарсы шабуылына тойтарыс берді. Гитлершілдердің саны екі жүздей еді. Бұл Толубаевты үрейлендірмеді. Фашистерді жақындау жіберіп, қынадай қыра бастады. Немістер көп өліктерін ұрыс алаңында қалдырып, кейін шегінуге мәжбүр болды. Осы ерлігі үшін офицер Толубаев Александр Невский орденімен марапатталды».

Дивизия басшылығы ұрыстарда ерекше ерлігімен көзге түскен жауын-герлер мен офицерлерді жоғары мемлекеттік марапаттарға дер кезінде ұсы-нып отырды. Саяси жетекші Романов Георгий Васильевич Ленин орденімен марапатталса, алдыңғы шептегі ұрыстарға басшылық жасай отырып, жеке ерлігімен де ерекшеленген бөлімдер командирлері Ключиков, Лисовой, Фро-лов және саяси жетекші Воробьев «Қызыл белгі» орденімен марапатталды.

Дивизия командирі полковник Сабыр Рақымов КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының атынан 1942 жылдың желтоқсанында және 1943 жылдың қаңтарында 212-дей қызыләскерлер мен кіші командирлерді, офицерлерді наградтады [8]. «Марапатталғандардың ішінде 1917 жылы туған, қазақ ұлтынан шыққан Жамбыл облысы Свердлов ауданы, Буденный атындағы ұжымшардың тумасы, 29-танкке қарсы артиллериялық дивизияның барлаушысы ефрейтор Сағиев Шыңғыс Ахметұлы да бар болатын. Сарбаз Сағиев Қызыл Армия қатарына 1940 жылдың ақпанынан қосылған. Ұлы Отан соғысындағы майдандарға 1941 жылдың шілдесінен араласқан. Белорусь Республикасының астанасы Минск түбіндегі қанды ұрыстарға қатысқан. Сол шайқастарда жараланып, емделгеннен соң Оңтүстік майданға жіберілген. 1942 жылы тамызда Батайск қаласының сыртындағы соғыста ерекше ерлік көрсеткен. Бораған оқтың астында жүріп, жарты шақырым жерден Моншаев екеуі зеңбірекке снаряд жеткізіп беріп тұрған. Моншаев сол әрекет үстінде қаза тауып, Сағиев ызалана қимылдап, жәшік толы снарядтарды батареяға еңбектеп жеткізуін тоқтатпаған. Сол сәтте фашистер батареяны қоршауға ала бастады. Сағиев те қарап қалмай, жаралы жауынгердің қолынан пулеметін жұлып алып, оқ жаудырып, 20 фашисті жер жастандырды. Оның бірде-бір нысананы назардан тыс қалдырмайтын қырағылығын айтпағанның өзінде, барлау кезінде батылдық пен мұқияттылықты берік ұстайтын».

Бұл жолдар дивизия командирі инженер-майор Бодровтың қолы қойылған марапат қағазынан алынып отыр.

Дивизия командирі С.Рақымов оны өзі бекітіп, «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапаттаған [9].

1923 жылы туған Оңтүстік Қазақстанн облысы, Жуалы ауданы, Самсоновка ауылынан шыққан он тоғыз жасар жас офицер Данилко Иван Федоровичтің марапат қағазында оның 1942 жылдың 29 желтоқсанында «Қызыл Жұлдыз» орденін алғандығы жазылған. Ол 403,3 биіктікті бағындырудағы ұрыста шешімділік пен жанқиярлық танытқан. Жаудың толассыз боратқан оғының астында алға ұмтылуын тоқтатпай, үш рет шабуылға шығып, жау блиндаждарына жетіп, оның біреуін жарып жіберген. 7-8 желтоқсандағы «Белгісіз» биіктігі үшін өткен шайқаста жау шебіне жеке-дара жетіп, қос гранатамен дзотты жарып, 10 гитлершінің көзін жойды. Осы ұрыста ауыр жарақаттанып, госпитальға жіберілді. 723-СП-нің командирі майор Строковтың мәлімдемесінде дивизия командирі полковник Сабыр Рақымовтың лейтенант И.Ф. Данилканы «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапаттағаны жайында айтылған [10].

1943 жылғы 22 ақпанда командир бұйрығымен Рақымовтың әскери құрамасынан ұрыста көрсеткен ерлігі мен ержүректігі үшін 20 адамға «Қызыл Жұлдыз» ордені, 64 адамға «Ерлігі үшін» және «Ұрыстағы ерлігі үшін» медальдары берілді.

Кавказ үшін болған 6 айға созылған күресте 56-армия құрамындағы 395-атқыштар дивизиясы жаудың Туапсеге өтер жолына тосқауыл қойды. Сол кезде 1058 адам марапатқа ұсынылды. Олардың арасында белгілі мерген Василий Курка, пулеметші Пителин, автоматшылар взводының командирі лейтенант Толыбаев та болды [11].

Дивизияның атқыштар полкі соғысты өз тұғырына екі орден қадаумен аяқтады. Артиллериялық полк Богдан Хмельницкий орденімен, 29-ИПТАД – «Қызыл белгі» орденімен марапатталды [12].

Дивизия командирі С.О.Рақымовтың Солтүстік Кавказ бен Закавказье үшін өткен шайқастарда белсенді қорғаныс пен сәтті шабуылдарды шебер ұйымдастыра білуі жоғарыда аталған марапаттарға жетуде оның аз еңбек сіңірмегендігін айғақтайды.

Әскери Кеңестің Сабыр Рақымов атына жіберген жеделхатында былай делінген: «Сіздің басқаруыңыздағы дивизия алдымен он сегізінші, кейіннен 56-армияның құрамында жоғары әскери дайындығымен ерекшеленіп, мәңгі өшпес ерліктер жасады. Сізге жолдас Рақымов, және дивизияның жеке құрамына алғысымызды айта отырып, алдағы уақытта да жауды талқандауда осы табандылығын жоғалтпайтынына үлкен сенім білдіреміз. Жеделхатқа Петров, Колонин, Ермолов, Гречко, Харитонов, Гольденштейн және Кальченко қол қойған. Бұлар Черноморск тобы әскери құрамдары мен армиясының басшылары мен саяси жетекшілері болатын. Осылайша дивизия командирінің әскери қызметі жоғары бағаланды. Оған «Қызыл белгі» және «2-дәрежелі Суворов» ордендері тапсырылды. КСРО Үкіметінің 1943 жылғы 19 наурыздағы шешімімен 395-атқыштар дивизиясының командирі Сабыр Омарұлы Рақымовқа «генерал-майор» әскери шені берілді.

1943 жылдың маусымынан С.О.Рақымов Ворошилов атындағы Жоғары Әскери академияға жіберілді. Осы уақыттан академия 9 айлық оқу мерзіміне ауысты. Сабыр Рақымов толыққанды білім алып, тактикалық-шапшаңдық шеберлігін шыңдау үшін Мәскеуге келді. Сабыр секілді жоғары дәрежелі командир үшін бұл оқудың майдан даласында практикалық тапсырмаларды орындауда да көп көмегі тигені анық.