П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Выпуск 1 (49) шығарылым

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ТАРИХ

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ИСТОРИЯ


Бас редактор – Главный редактор:

ИМАНҒАЛИЕВ А.С.

педагогика ғылымдарының докторы, профессор, академик/

доктор педагогических наук, профессор, академик
Редакция алқасы – Редакционная коллегия:

Т. Вюнш – философия докторы (PhD), профессор, докторы философии (PhD), профессор,

Пассау университеті (Германия, Пассау қ.) Университет Пассау (Германия, г. Пассау)

университеті (Ресей, Элиста қ.) государственный университет (Россия, г. Элиста)

ҒЖ және ХБ жөніндегі проректоры ЗКГУ им. М.Утемисова

бірінші проректор ЗКГУ им. М.Утемисова

университеті (Ресей, Иванов қ.) государственный университет (Россия, г. Иванов)

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

(Польша, Быдгощ қ.) Университет экономики (Польша, г. Быдгощ)

атындағы университет (Германия, Майнц қ.) им. Йоханнеса Гутенберга (Германия, г. Майнц)

педагогикалық университеті (Украина, Горловка қ.) государственный педагогический университет

(Украина, г. Горловка)

М.К. Бисемалиева - филол.ғ.д., профессор, д.филол.н., профессор,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

Жинақ ҚР Қоғамдық келісім және ақпарат, мәдениет министрлігінің келісімімен 07.12.1999ж. тіркеліп, №971 – Ж куәлігі берілген.

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитетінің келісімімен мерзімді баспасөз басылымдарын және (немесе) ақпарат агенттіктерін 10.12.2012 ж. есепке алу туралы №13214-Ж куәлігі берілген.

Жинақ филология және педагогика ғылымдары бойынша диссертациясының негізгі нәтижелерін жариялау үшін Қазақстан Республикасының Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылым Тізіміне енді.

Свидетельство о регистрации издания № 971-Ж от 07.12.1999 г. выдано Министерством культуры, информации и общественного согласия РК.

Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания и (или) информационного агентства №13214-Ж от 10.12.2012 г. выдано Комитетом информации и архивов Министерства культуры и информации РК.

Журнал включен в Перечень научных изданий Комитета по контролю в сфере образования и науки Республики Казахстан, рекомендованных для публикации основных результатов диссертаций по филологическим и педагогическим наукам.

Ó М.Өтемісов атындағы БҚМУ, 2013.

УДК 371.3(574)

Елбасы Жолдауында баса назар аударылған инновация – педаго-гикалық категория ретінде жаңғырту, жаңарту деген мағнаны білдіреді. Инновация – жаңаша ойлау. Сондықтан да бүгінгі білім беру жүйемізге ұлттық дәстүрлерімізді сақтай отырып, өз бетінші ізденіп, жаңаша ойлайтын, бүгінгі ақпараттық технологияның қыр-сырын жете меңгерген, оны тек сапалы білім алу мақсатында қолдана білетін, елінің тарихын жастайынан қызыға оқып, әдебиетімен сусындаған, ана тілінің терең қатпарлары мен бүгінгі жаңа бағыттарын және бірнеше тілді жете меңгерген дара тұлға қалыптастыру басты бағыт болып отыр. Бүгінгі күн талабы – маманның кәсіби бағыттылығын, іскерлігін қалыптастыру.

Жоғары оқу орындарындағы сапалы білім – қоғам дамуының негізі. Сондықтан білім жүйесі ғылымның соңғы жетістіктерін үнемі назарда ұстау-ға тиіс. Білім саласында жаңа білім беру технологияларының пайда болуы жоғары оқу орны оқытушыларынан әдістемелік-технологиялық біліктілікті талап етеді. Білім берудің мақсаты мен міндеттеріне, білім алушының мүмкіншілігіне, қажеттілігіне негізделмеген оқыту нәтиже бермейді.

Осы орайда Елбасының: «Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін жолға қоюға тиістіміз. Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық коммуника-циялық желілерге шығу...

...Бәсекеге қабілетті технологиялар инновациялық экономиканың өзегі ретінде өздігінен пайда бола қоймайды. Бұл ұзақ үдеріс, ғылыми зерттеулердің, күрделі де шығынды эксперименттердің және ақыр аяғында, ғалымдардың идеялық нұрлануының қиындықпен келетін жемісі...» деген пікірлерін басшылыққа ала отырып, білім беру технологияларын жоғары оқу орындарына мақсатты түрде енгізуге міндеттіміз.

Жалпы ғалымдардың технология туралы пікірлерін жинақтасақ: шеберлікпен өнім алу, нәтижеге жету, белгілі бір жоба, модельмен оқыту сияқты қағидалардың төңірегіне топтастырылып, түрлі анықтамалар берілген. Солардың ішінде кең тараған, зерттеушілер өз еңбектерінде негізгі ұстанымдардың бірі етіп алатын – В.П.Беспальконың тұжырымдары. Оның тұжырымдары бойынша технология төмендегідей шарттарды іске асыруы тиіс: біріншіден, педагогикалық технология оқытуда дайындықсыз әрекет-терді болдырмауы керек. Біздің ойымызша, ғалымның бұл жерде меңзеп отырғаны – кез келген технологияны мектеп тәжірибесіне енгізуде оған қажетті техникалық құралдардың жеткілікті болуы; оқу кешендерінің (оқулық, әдістемелік құрал, көрнекілік) технологиялық нұсқалары, сондай-ақ білім беру жүйесінде технологияны жүзеге асыруға жағдай жасау. Екіншіден, технология оқушының оқу-танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің жобасына негізделуі қажет. Ғалым бұл жерде оқу үрдісінде педагогика-психологиялық тұрғыдан жүргізілетін жұмыстарды нұсқаған (ол мәселе туралы келесі бөлімде ой қозғалады); үшіншіден, оқу мақсатын диагностикалық түрде анықтап, оның меңгерілу сапасы дәл тексеріліп, бағалануы қажет.

Осы орайда қазақстандық ғалым Ғ.М.Құсайыновтың пікірінше, педагогикалық технология әдеттегі түсініктерден өзгеше, ол – мұғалімнің жоспарланған оқыту мен тәрбиелеу жолындағы мақсаттар мен нәтижелерге жету және сабақ беру үрдісіндегі ұжымдық оқыту әдісі. Себебі ұжымдық оқыту әдісі қазіргі заман талабына сай жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеп шығуға мүмкіндік береді деп есептейді. Сондықтан ғалым: “Педагогикалық технология – оқу жоспарлары мен бағдарламаларында берілген оқу материалын оқушылардың өздері бірін-бірі оқыту арқылы меңгеру үрдісі”, – десе [2, 35-б.], ғалым-әдіскер Қ.Қадашева “Жаңаша жаңғыртып оқытудың әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі” атты докторлық диссертациясында: “Жаңаша жаңғыртып оқыту әдісте-месі – бұл мүлдем жаңадан жасалған әдістеме емес. Ол дәстүрлі әдістемеден шығарылады. ЖЖО-дың айырмашылығы барлық оқыту әдістемесі үйрену-шінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталады. Дәстүрлік әдістемеде оқыту-үйрету кезінде үйренушінің де, оқытушының да не істейтіндігі белгілі. Ал ЖЖО-да дамыту керек, яғни үйренуші де, үйретуші де барлық ішкі резервтерін пайдаланып, екі жағы да оқыту процесіне белсенді қатысуы керек”, – десе, [3, 115-б.], ғалым Ж.А.Қараевтың пікірінше: «Технология дегеніміз – әдістемелік жүйе мен сәйкес дидактикалық үрдістер кешенінің тәжірибеде жүзеге асырылатын жобасы, ал педагогикалық жағдаяттарға сай қолданылатын әдістер, тәсілдер оның құрамды бөлігі болып табылады» [4, 23-б.].

Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін оқыту технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп жүрген ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, “Оқытудың үшөлшемді әдістемелік жүйесі” педагогикалық технологиясы (Қараев Ж.А.) [4], (Кобдикова Ж.У.) [5]; жүйелілік негізде оқыту (Ғалиев Т.Т.) [6]; шоғырландырып-қарқынды оқыту (Әбдіғалиев Қ.А. [7]; Нұрахметов Н.Н. т.б.) [8]; Ковжасарова М.Р. т.б. [9,]; Аульбекова Г.Д. т.б. [10]; модульдік (Жанпейісова М.М.) [11], Бейсенбаева З. [12], Бұзаубақова К.Ж. [13], С.К.Исламгулова [14] т.б. технологияларды жатқызуға болады.

Кез келген технологияны білім беру үрдісіне енгізуде міндетті орындалуға тиісті бірнеше шарттар бар. Тікелей қазақ тіліне байланысты мынадай шарттар болуы қажет:

а) нысанаға алынып отырған технологияның теориялық және әдісте-мелік мәселелерін жан-жақты ашып көрсететін ғылыми-әдістемелік еңбек;

ә) технологияны сабақ және сабақтан тыс уақытта жүзеге асыруға толық мүмкіндік жасайтын бүгінгі күн талабына сай компьютер, аудио-визуалдық құралдармен жабдықталған лабораториялар;

б) сол технологияға бейімделіп жазылған оқу кешендері: бағдарлама, оқулық, оқу құралдары, әдістемелік және көрнекілік құралдар;

в) ең басты шарттың бірі – осы технологиямен толық қаруланған мұғалім. Себебі, кез келген технологияның білім беру үрдісіне дендеп енуіне тікелей қызмет ететін – мұғалім. Ол үшін мұғалім жаңа технологияны мең-геріп қана қоймай, өзі меңгерген технологияны өз іс-әрекетіне байланысты қолдана алуы, жетілдіре білуі, сондай-ақ, өзінің анализі, рефлекциясы арқылы өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс. Пікірімізді А.Байтұрсыновтың мына бір қағидасымен түйіндесек: “Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақшы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білім біліп шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керекті құралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді. Һәм құрал қандай болса, істеген іс те сондай болмақты. Істің толық жақсы болуына, құралдар сайлы һәм жақсы болуы шарт. Үшінші, мектепке керегі – белгіленген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я мерзімді өлшеусіз істелген іс олпы-солпы, я артық, я кем шықпақшы. Керексіз нәрселерді үйретіп, балалардың өмірін босқа өткізбес үшін, үйретуге тиісті білімді кем үйретпес үшін, балалардың күші жетпейтін өте алысқа сүйреп кетпес үшін, бастауыш мектепте үйрететін нәрселердің кесімі-пішіні болуға тиіс. Сол пішін программа деп аталады”, – десе [15, 438-б.], ғалым Р.Шаханова: “Педагогикалық технологияны енгізу – оқытушылардың шығармашылық жұмыс нәтижесінде әдістемелік жүйесін дамытады, оқытушылар мен студенттердің міндеттері мен құқықтарын орындауды, білім ордасында өзін-өзі ұйымдастыруды, құралдары, әдістері, түрлері сияқты өзара байланысты компоненттер кіретін оқу мазмұнын тарату тәсілі”, – деген тұжырым жасайды [16, 80-б.].

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының: «...егер технологияларды басқалардан алуға ғана сүйенетін болсақ, біз өзіміздің технологиялық артта қалушы-лығымызды сол күйінде тұмшалап, технологиялық және ғылыми тұрғыда дамыған елдерге тәуелділікте боламыз. Сондықтан бізге өз ғылымымызды дамыту керек», – деген тұжырымының дұрыстығын, бүгінгі күні білім жүйесінде тереңдеп еніп, Қазақстанның әр облысында, мектеп мұғалімдері мен оқушыларының іс-тәжірибесінде қолданылып, сапалық нәтижесін беріп жүрген, өзінің бастау көзін кешегі алаш зиялыларының зерттеулерінен алған «Сатылай кешенді талдау» технологиясының ұлттық менталитетімізді ескере отырып жасалғандығына көз жеткіземіз. Яғни, ұлттық төл технология дегеніміз – қазақ тілін оқытудан бастау алып, халқымыздың әдебиетін, тарихын, жағрафиясын т.б. пәндердің жиынтығын құрап, оқушыларға жан-жақты білім беретін, оларды өз елінде, өз жерінде ұлтының биік тұлғалы азаматы етіп қалыптастыра алатын оқыту. Төл технологияны жасауға өзге елдің озық ой-пікірлерімен қатар қазақ халқының көрнекті ғалымдарының оқыту, тәрбие туралы жасаған ғылыми тұжырымдары, әдістемелік кешендері негіз етіп алынады. Атап айтар болсақ, теориялық негізіне А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. ғалымдардың ғылыми-әдістемелік тұжырымдамалары басшылыққа алынса, ағартушылық негізі – Ыбырай, Абай, Шоқан т.б. еңбектерінен бастау алады.

Сонымен, сатылай кешенді талдау дегеніміз – оқыту мақсаты, міндет-тері, әдіс-тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар және оқушыларға білімді ғылыми негізде сатылай, жүйелі, кешенді меңгертіп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай, қолдана білуге машықтандыратын оқыту. Сатылай кешенді талдау оқушыларға қазақ тілі ғылымының мазмұны мен жүйесін, оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысын, сөйлеу тілінің байлығын және әдеби тіл нормасын үйретіп, дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптас-тырады. Сатылай кешенді талдау технологиясының басты қағидаларының бірі – жоғары қиындықта оқыту.

Сатылай кешенді талдау – қазақ тілін оқытудан бастау алып, халқымыздың әдебиетін, тарихын, жағрафиясын т.б. пәндердің жиынтығын құрап, оқушыларға жан-жақты білім беретін, оларды өз елінде, өз жерінде ұлтының биік тұлғалы азаматы етіп қалыптастыра алатын оқыту.

Сатылай кешенді талдау – тек қана білімді белгілі бір көлемде беріп, қажетті шеберлік пен дағдыны меңгертумен ғана шектелмейтін, сонымен қатар баланың жалпы жан-жақты дамуына, ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету сияқты басқа танымдық-психологиялық қасиеттерінің жақсы үйлесімді дамуына бағытталған, қазақ тілінде ойлайтын, қазақ мәдениетін меңгерген тілдік-мәдени тұлға қалыптастыратын оқытудың түрі.

“Сатылай кешенді талдау” технологиясының мақсаты: Қазақ тілінде ойын жеткізе алатын, өз ана тілінде дітін орындата алатын, қазақтың тарихы мен мәдениетін меңгерген жан-жақты білімді, мәдени ұлттық тұлға қалыптастыру.

• 
  Тілдік материалдарды оқушының жас ерекшелігін ескере отырып ғылыми негізде меңгерту.
  
• 
  Әр сөйлемнің, сөздің, дыбыстың табиғатын таныту арқылы сөзді таңдап-талдап қолдана білуге дағдыландыру.
  

• 
  Қазақ тілінің сөз байлығын терең игерту арқылы, әр сөздің ішкі мағынасы мен қолданыстағы ерекшелігін сөз сырына бойлату арқылы оқушының танымдық дүниесін қалыптастыру.
  

• 
  Кез келген шаршы топта өз ойын шешен де шебер жеткізе білуге машықтандыру. Сол арқылы әр оқушының өз ана тілінің құдіретін басқаларға таныта, бағалай білуге баулу.
  

• 
  Жазба жұмыстарын сауатты, жоғары деңгейде, шығармашылықпен орындай білуге төселдіру.
  
• 
  Өз ана тілінің грамматикасын сауатты игеру.
  
• 
  Қазақ тілі өзге пәндердің негізін түсініп, терең меңгеруге басты құрал екенін саналы түрде түсінуге бағыт-бағдар беру.
  

• 
  Түрлі шығармашылық жұмыстар жүргізу арқылы оқушыларды іскерлікке, тапқырлыққа баулу.
  

• 
  Талдаудың он деңгейін рет-ретімен жүргізе отырып, сатылай кешенді талдаудың түрлі амал-тәсілдерін меңгерту.
  

• 
  Интерактивті тақта, компьютерлік талдау арқылы оқушылардың ақпараттық- коммуникациялық сауаттылығын жетілдіру.
  

• 
  Ана тілі негізінде екінші, үшінші тілдерді меңгерудің негізін қалау.
  
• 
  Пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
  

• 
  Оқу материалының жүйелілігі, бірізділігі.
  
• 
  Табиғилығы.
  
• 
  Дағдыға басым бағыт беруі.
  
• 
  Білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі.
  
• 
  Оқушыға өз деңгейін таңдауға ерік беру.
  
• 
  Оқушыларға берілетін білімнің саралануы.
  
• 
  Оқушылардың өз мүмкіндігіне қарай міндетті деңгейде білім алуға еріктілігі.
  
• 
  Оқыту мен тәрбиенің бірлігі.
  
• 
  Ұлттық құндылыққа ерекше орын берілуі;
  
• 
  Оқу үрдісінде пәнаралық байланыстың мақсатты енгізілуі.
  
• 
  Барлық оқушыны табысты оқыту.
  
• 
  Оқу-танымдылық белсенділігін арттыру.
  
• 
  Білім-білік дағдысын қалыптастыру.
  
• 
  Білім алуға деген ынтасы мен іскерлік қабілетіне ықпал ету.
  Оқуды жеделдету.
  
• 
  Шығармашылық қабілетін дамыту.
  
• 
  Ғылыми ізденіске жетелеу.
  

• 
  Мұғалім: мәселе қояды, ойлаудың жолдарын ашады, әрекеттің барысына бағдар береді, жетелейді.
  
• 
  Оқушы: белсенді субъектіге айналады.
  
• 
  Оқушылар бірін-бірі, өзін-өзі бақылау, бағалау, сын, пікір айтуға үйренеді.
  
• 
  Комплекс жүйесімен оқытқанда, пәндер бірігіп бір жолмен, бір арнамен ағып, араласып оқытылады.
  
• 
  Бірлескен ұжымдық әрекет етуге баяндау, проблемалық, ізденушілік, шығармашылық, зерттеушілік қабілеттері артады.
  

• 
  Сауатты жазып, оқып, айтуға дағдыланады;
  
• 
  Тіл білімінің әр саласынан өтілген материалдарды жүйелі түрде түсініп, ғылыми тілде баяндауға машықтанады;
  
• 
  Сөйлеу мәнері белгілі жүйеге түсіп, әуезді сөйлеуге үйренеді;
  
• 
  Өзі талдап тұрған сөздің құрамын, құрылысын, буынын, дыбыстардың өзіндік ерекшелігін дұрыс ажыратып, жолдастарына, мұғалімге нанымды түрде жеткізуге бейімделеді;
  
• 
  Тыңдаушы оқушылар да назар қойып, жолдасының жауабын мұқият тыңдауға дағдыланады.
  

Тілдік бірліктерді қысқаша жазылым бойынша талдап, айтылым бойынша толық ауызша сатылай кешенді талдауда – айтылым g тыңдалым g жазылым түрінде жүзеге асады. Тыңдалым жайлы ғалымның пікіріне жүгінсек, тыңдалымды жете меңгеру үшін қойылатын алғы шарттар:

1. Тыңдауға ұсынылатын мәтінде әңгімеде, пікірде айтылатын басты ой түсінуге жеңіл болу керек.

2. Үннің ырғағы мен әуені дұрыс естілуі қажет.

3. Тілді жақсы үйрену үшін тыңдалым бірінші сабақтан бастап, үздіксіз жүргізілуі тиіс.

4. Оқушының тілге қатысты білімі мен дайындығы ескерілген жөн.

5. Тыңдалымға қатысты жұмыстардың бәрі бақылауға алынған дұрысы.

Үшінші деңгей. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық сатылай кешенді талдау. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша ықшамдау принципімен өрнектеу айтылым бойынша ауызша толық сатылай кешенді талдау.
Бұл деңгейде де тілдік қатынастың бірінші – айтылым; екінші – жазылым; үшінші – тыңдалым әрекеттері қатар іске асады. Бұл талдау – күрделілігімен ерекшеленеді. Мұнда бірнеше сөз немесе сөйлем алынып, әр саты бойынша ұқсас ұғымдар жинақталып, талдау арқылы дәлелдеме жұмысы жүргізіледі. Сондай-ақ талдаудың бұл деңгейіндегі көзделетін мақсат оқушыларды ой ұшқырлығына баулу, танымдық дүниесін байыту.

Төртінші деңгей. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша символдар арқылы өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық талдау. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша символдар арқылы ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық талдау. Төртінші деңгей – оқушылардың алдыңғы игерген білім-білік, дағдыларын жинақтап, сауатты әңгіме әдісі қолданылады. Әңгіме әдісі туралы ғалым Т.А. Ильина былай дейді: “Әңгіме дегеніміз – бұл оқытудың сұрақ-жауап әдісі. Ол оқу үдерісінің барлық буындарында қолданылады.

Бесінші деңгей. Диалог арқылы талдау.

• 
  Бесінші деңгейдегі талдау үлгілері көбінесе ауызша орындалады. Бұл талдау арқылы аңғарымпаздыққа, әріптесінің жауабын мұқият тыңдауға, ойын әрі жалғастырып кетуге машықтанады. Әрі мұндағы іс-әрекет көбіне ойын түрінде жүргізіледі.
  
• 
  Ұлы педагог В.А. Сухомлинский: “Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды” дейді. Демек, оқушының ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түседі. Адамның жан-дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік өмірге бейімделіп тіршілік етуі әртүрлі. Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім-тәрбиелік психологиясында өзекті мәселе болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаны тани біледі.
  

а) теориялық білімді меңгеру деңгейін;

ә) талдауды сауатты жүргізу машығын;

б) орфографиялық сауаттылығын;

в) тыныс белгілерді дұрыс қою дағдысын байқаймыз, қорытынды шығарамыз, келесі сабақтарда қатемен жұмыс жасалады. Осы арқылы мұғалім әр оқушының тілдік материалдарды талдау деңгейін анықтайды. Ең бастысы, келесі уақытқа талдау деңгейіне берік негіз қаланады. Өйткені уақытқа талдаудың негізгі қағидаларының бірі – сауатты талдау.

Жетінші деңгей. Уақытқа талдау: а) Өте жылдам – 3 минутта; ә) Жылдам – 5 минутта; б) Баяу – 7минутта.

Бүгінгі қоғам автоматтандыру кезеңінде өмір сүріп жатыр. Сондықтан білім беруде де жылдамдық, қарқынды оқыту, техникалық, аудио-видео құралдарды кеңінен қолдану өріс алуда. Бұл тұста да халқымыздың біртуар азаматы Ж.Аймауытовтың дидактикалық ұстанымдарына жүгінеміз: “Оқыту жігерлі болсын, жігерсіз, жосық жұмыстан жайда да, бала оқытқанда татымды береке шықпайды. Әсіресе бала оқыту жұмысы ширақ, жігерлі, қызу болғаны дұрыс. Оқыту баланың ішін пыстырмаса, тез қажытпаса оқушы жұмысты ынтамен істесе, оқытудың ширақ болғандығы. Баланы қажытпау үшін берілетін мағлұматтар, ұқтырмайтын заттар алмасып отыру керек. Мұғалімнің басқасын кешуге болса да, баланы болжырап, еңсесі түсіп оқытқанын кешуге болмайды. Жігерлі болу – мұғалімнің сүйегіне біткен сипаты. Туыста жігерсіз, отсыз мұғалім сыртқы түрінде қандай оңтай, қандай әдіс қолданып оқуын түрлендірем дегенмен мәз береке шықпайды. Үйтсе де, оқытудың әдістерін дұрыс қолданса, сабақты едәуір ширатуға болады. Сондықтан мұғалім сөзін де, сыртқы әдістерін де сабақты қыздыру жағына орайлау тиіс. Мұғалімнің есінде болатын нәрсе, өтінумен, жалынумен яки күшпен баланың мінезін тәрбиелеу мүмкін емес. Баланың ақылы, сезімі, қайраты мұғалімнің жігерлі ықпалы арқасында ғана жетіледі. Мұғалім балаларына салақ, селқос қараса, олардың жан қуаттарын жетілтіп, тәрбие де бере алмайды”.

Тест жұмысын ұйымдастыруда мына төмендегідей дидактикалық шарттар орындалып отыру керек:

1. Тест мұғалім өткен материалды оқушылардың толық меңгергендігіне көз жеткізген кезде өткізіледі. Егер тақырыпты немесе бағдарлама бөлімін толық игермеген болса, онда бақылау жұмысын алмай, оқушыларға қосымша сабақтар ұйымдастырып, бағыт-бағдар беру керек.

2. Оқушыларға тест болардан бір-екі апта бұрын хабарлап, соған байланысты дайындық жүргізіледі. Сонымен қатар, оқушының тестке дайындық дәрежесін анықтау үшін алдын-ала тексеру жұмысын өткізген пайдалы.

3. Тест өтілген материалдың негізгі мазмұнын қамтып, берілген сұрақтар олардан тапқырлық пен шығармашылық талап ететіндей болғаны өте маңызды.

4. Тест өткізу барысында оқушылардың өз бетінше орындауын қадағалап, бір-біріне көмектесуге жол бермеу керек.

5. Тест аптаның бірінші бөлігінде және екінші, үшінші сабақтарда өткізіледі. Аптаның соңғы күндері немесе соңғы сабақтарда өткізу дұрыс емес. Себебі оқушылардың сабақ соңында шаршауы тестің төмен нәтиже көрсетуіне әкеліп соғады.

6. Мұғалім тесті сол өткізген мезетте тексеріп, оған дұрыс баға беруі керек, оқушылардың жіберген қателерін классификациялап, келесі жұмыс-тарда ол қателердің қайталанбау жолдарын қарастырады.

Білімді бақылауда тестің мынадай түрлері қолданылады:

1. Қолданылу мақсатына қарай диагностикалық, прогностикалық (алдын ала қабілетін таныту) болып бөлінеді.

2. Бақылау түріне қарай күнделікті, қорытындылау, аралық болып бөлінеді.

3. Құрылысына қарай бақылаушы, анықтаушы және үйретуші болып бөлінеді.

4. Тапсырмалардың сипатына қарай күрделі және жылдам орындалатын тестілер.

5. Жүргізілу, орындалу түрлеріне қарай дербес және топтық тестілер.

6. Жауаптарын таңдау қабілетіне қарай таңдаушы және еркін жауап түрінде болады.

7. Тест мазмұнына қарай тілдік, сөйлеу, коммуникативтік болып бөлінеді.

Тәжірибеде көбірек қолданылып жүрген тест жабық және ашық тестер. Ал біздің технологиямыздың талаптарына ашық тест сәйкес келеді.
Оныншы деңгей. Шығармашылық жұмыс. Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығын өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да, ал өзін-өзі шынайы болмысында бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін-өзі жетілдіруге, сонымен қатар өзін-өзі жоюға да қабілетті болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады.

Қорыта келгенде, білім сапасын арттырудағы педагогикалық техноло-гиялар туралы айтылған ой-тұжырымдарды саралай келе, төмендегідей тұжырым жасауға болады:

- білім алушыларға сапалы білім, білік берудегі педагогикалық технологиялардың түрлері сан алуан, оларды өз тәжірибесіне енгізуді таңдау және одан нәтиже алу оқытушының кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты;

- педагогикалық технологияларды енгізу   жүйелі  әрі   мақсатты  түрде жүргізілгенде ғана нәтижеге жетуге болады;

1. 
   Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050 стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
   
2. 
   Кусаинов Г.М. Теоретико-методологические основы прогности-ческой модели новой педагогической технологий: автореф… – Усть-Каменогорск: 1999. – 348 с.
   
3. 
   Қадашева Қ. Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі: дисс….13.00.02. – Алматы. 2001.– 374 б.
   
4. 
   Қараев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологий обучения: дисс ... д.п.н. –Алматы. 1994. –345 с.
   
5. 
   Кобдикова Ж.У. Оқытудың процесін технологияландыру. –Алматы: Ақжелкен мектебі, 2000. –32 б.
   
6. 
   Галиев Т.Т. Интенсификация учебного процесса в современных условиях. // Вестник высшей школы Казахстана. –1995. – № 5. – 72 с.
   
7. 
   Әбдіғалиева Қ.А. Шоғырландырып-қарқынды оқыту жүйесі. // Қазақстан мектебі. –1998. –№ 11-12. – 12-16-б.
   
8. 
   Нурахметов Н.Н., Аульбекова Г.Д. Ковжасарова М.Р. Технологии обучения казахстанских авторов. – Алматы: Мектеп, 2005. –160 с.
   
9. 
   Ковжасарова М.Р. и др. Теоретические основы построения и реализации технологий обучения. – Алматы: Мектеп, 2005. –152 с.
   
10. 
    Аульбекова Г.Д. и др. Технологизация учебного процесса: казахстанских опыт. – Алматы: Зият-Пресс, 2005. – 224 с.
    
11. 
    Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. – Алматы: 2002.–180 б.
    
12. 
    Бейсенбаева З. Жоғары оқу орындарында сөзжасам пәнін оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері. док.дисс.. – Алматы. 2004. –322 б.
    
13. 
    Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. –Алматы, 2004. –207 б.
    
14. 
    Исламгулова С.К. Технологизация процесса обучения в школе: теория и опыт: Практикоориентированная монография и методическое пособие. –Алматы. 2003. –208 с.
    
15. 
    Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 444 б.
    
16. 
    Шаханова Р.Ә. Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлім-дерінде қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік негіз-дері: п.ғ.д. дисс... 13.00.02. – Алматы: Абай атындағы АлМУ, 2001. –327 б.
    
17. 
    Оразахынова Н.А. Сатылай кешенді талдау технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Монография. – Алматы: ТОО Фирма «Дайыр», 2007. – 289 б.
    

УДК 371.132:373.3

Слово «качество» производно от слов «как», «какой», «обладающий какими-то свойствами». В практике обычно пользуются одной из двух трактовок – философской или производной.

Качество в философии определяется как целостная совокупность свойств, их связей и отношений, отличающих один предмет или явление от других предметов или явлений, т.е. акцент делается на проявлении специ-фической сущности объекта. Философское понимание качества образования показывает нам то, что отличает образование от других социальных явлений, систем, видов деятельности (например, от здравоохранения, торговли, строительства, спорта и др.). Попытки определения качества как философской категории были сделаны еще в глубокой древности школой элеатов, Демокритом, Аристотелем, развиты немецкими философами [1, с. 9].

Важнейшим этапом развития в понимании категории качества явилось выделение Гегелем, а затем Марксом трех родов качества:

• 
  природных, материально-структурных;
  
• 
  функциональных;
  
• 
  системных.
  

Исследования последних лет показывают, что качество – это сложная и многоаспектная категория, раскрывающаяся согласно определению, данному Субетто А.И., через систему суждений – определителей (дефиниций):

• 
  качество – совокупность свойств;
  
• 
  качество – структурно-системное образование, т.е. является интегративным результатом иерархической системы свойств (качеств) частей объекта или процесса;
  
• 
  качество –динамическая система свойств;
  
• 
  качество – существенная определенность объекта или процесса;
  
• 
  качество – основа существования объекта или процесса, раскрывающаяся через свойство, структуру, систему, границу, целостность, определенность, устойчивость, изменчивость, количество, границу;
  
• 
  качество – единичность объекта или процесса, обуславливающая его специфичность, целостность, упорядоченность;
  
• 
  качество ценно;
  
• 
  качество проявляется во взаимодействии с внешней средой [2,с. 6-9].
  

Набор этих свойств и кладется в основу спецификаций на продукцию, эталонов, стандартов. При такой трактовке выделяют два признака качества любой продукции:

1. 
   Наличие у нее определенных свойств;
   
2. 
   Рассмотрение их ценности с позиции потребителя.
   

Еще в середине пятидесятых годов XX века профессор Каору Исикава предложил идеи, на которых было выстроено комплексное управление качеством. К таким идеям относились: непрерывность обучения персонала; внутренний мониторинг системы качества, основанный на четком исполь-зовании статистических методов диагностики и контроля; графический способ представления причинно-следственных связей процесса формиро-вания качества, так называемая «рыбья кость».

В начале шестидесятых годов Исикава сформировал концептуальные основы «кружков качества». «Кружки качества» - это добровольные объединения служащих фирмы различного уровня с целью определения направлений совершенствования качества изделий.

Основные принципы «кружков качества» таковы:

• 
  добровольность участия в их деятельности в свободное от работы время;
  
• 
  регулярность встреч;
  
• 
  конкретность решаемых вопросов;
  
• 
  определение мероприятий, направленных на изменение качества в процессе совместного обсуждения.
  

В конце 60-х за рубежом в промышленности широко получила распространение система управления качеством, обозначаемая в англо-язычной терминологии как Total Quality Management (TQM). В настоящее время наряду с данной системой широко распространена система между-народных стандартов серии ИСО 9000. В 90-е годы происходит методологическое сращивание этих двух систем, в результате чего появляется новая версия международного стандарта ИСО 9000. Начиная с 2001 года, новая редакция международных стандартов ИСО серии 9000 принята в качестве национальных стандартов в странах СНГ и Казахстане. Особенностью настоящего периода является проникновение идей, концептуальных предложений, заложенных в данных документах во все сферы общества, в том числе и в образование. Согласно стандарту ИСО 9004 деятельность по управлению качеством следует рассматривать не как совокупность некоторых работ, а как этапный процесс, в основу которого необходимо положить следующую цепочку действий: планирование – деятельность - оценка результатов анализ и необходимая корректировка. В области менеджмента качества эта цепочка известна как «цикл Деминга», схема которого приведена на рис.1.

Таким образом, в соответствии с ИСО – 9004 определение понятия «качество образования» следует трактовать исходя из возможностей самого образовательного учреждения (поставщика) предоставлять комплекс образовательных услуг, и с другой стороны – удовлетворенности личности и общества в целом предоставляемыми услугами.

Изучением темы проблемы качества занимаются многие исследователи и практики. В Европе создана комиссия по академической оценке качества образования, проходят конференции, симпозиумы по квалиметрии человека и образования. Однако приходится признать, что, несмотря на это, концепция качества образования только складывается: определяются подходы, форми-руются показатели, аспекты качества, ставится вопрос о критериях [4, с. 79-81].

Анализ многих стран показывает, что заимствовать чужую нацио-нальную систему оценки качества нельзя, как нельзя взять в готовом виде концепцию другого образовательного учреждения. Необходимо разраба-тывать свою систему, формировать черты качества образования в каждом университете, колледже, лицее, гимназии, школе, опирающиеся на единые для всех основания и идеи[5, с. 10].

Использование вышеперечисленных аксиом предполагает при решении проблемы оценивания создание процедур оценивания, учитывающих границу сравнения, формирование базы сравнения, определение требований к экспертам, производящих оценивание, формирование такого разнообразия оценочных средств, которые позволяют всесторонне оценить различные составляющие качества образования. При этом следует согласиться с точкой зрения А.И. Субетто, что «чрезмерная, неадекватная формализация средств оценки понижает достоверность оценок», если не учитывается специфика объекта оценивания.
Литература

1. 
   Амонашвили Ш.А. Обучение, оценка, отметка. - М.: Знание, 1980.- с. 96.
   
2. 
   Воронцов А.Б. Педагогическая технология контроля и оценки учебной деятельности: автореферат к.п.н. / - СПб., 2001.– с.236
   
3. 
   Ковжасарова М.Р. Технологизация учебного процесса: казахстан-ский опыт // М.Р. Ковжасарова, Н.Н.Нурахметов, Г.Д. Аульбекова. – Алматы: Зият-Пресс, 2005.- с.224.
   
4. 
   Теоретико-методологические основы развития национальной модели школьного и дошкольного образования, ориентированного на формирование базовых компетенций выпускника: отчет о НИР (заключит.) // Каз.акад.обр. им. Ы.Алтынсарина. Руководитель М.Ж. Жадрина. - Алматы: КАО, 2006. - с.241.
   
5. 
   Садыков Т.С. Качество педагогического образования: Задачи и перспективы // Качество педагогического образования: Задачи и перспективы развития: материалы международной научно-практической конференции. 18-19 мая 2004 г. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2004. – С. 8-15.
   

УДК 37.034:254.4:375

Воспитательная работа в университете ведется в соответствии согласно Концепции воспитания в системе непрерывного образования. При осуществлении воспитательной работы основная роль отводится диалоговым методам воспитания (кураторские часы, беседы, встречи, вечера, дебатные турниры и т.д.). Наряду с этим осуществляется совместная работа, призванная развивать личностные качества студентов (различные акции, форумы, конференции, творческие вечера, проекты и т.д.).

Отдел воспитательной работы совместно с кураторами групп ведет системную работу, направленную на ограждение студентов от чуждых идей, пропагандируемых различными деструктивными религиозными течениями, проводит мероприятия по углублению изучения путей конфессионального согласия в Казахстане, формирования культуры межконфессиональных отношений. Ежегодно в университете организуются встречи со студентами по вопросу привития правовой культуры, духовно-нравственного воспитания, личностного развития обучаемых. На формирование будущего профессио-нала направлен план воспитательной работы, который состоит из семи разделов. Так, раздел воспитательного плана «Проведение мероприятий по сохранению в среде преподавательского состава и студентов межнацио-нального и межконфессиального согласия и привитие духовно-нравственных ценностей» направлен на совместную работу с департаментом по делам религии ЗКО, управлением внутренней политики ЗКО, представителями НПО, общественными деятелями культуры, политиками, известными учеными, теологами. В состав Совета по делам религии при Акиме области включены: I-ый проректор университета, доктор исторических наук Тасмагамбетов А.С.; доктор исторических наук, доцент Нургалиева А.М. Преподаватель кафедры всемирной истории и СПД Арыстангалиева Ж.М. рекомендована в качестве представителя университета в областной «Институт кураторов».

По исполнению рекомендаций МОН РК «Об усилении воспитательной работы в организациях образования», решения республиканского совета по стабилизации в области религии в университете введена должность психолога. В целях привлечения молодежи к обеспечению государственной безопасности, сохранению стабильности в обществе, формирования право-вого и политического мировоззрения, функциональной грамотности обучае-мых подготовлены и проведены внеаудиторные занятия, кружковые мероприятия, дебатные турниры, лекции, встречи, флеш-мобы, конференции, семинары, диспуты, дискуссии, психологические тренинги, встречи по профилактике правонарушений с представителями управления внутренних дел, комитета национальной безопасности, департамента по делам религии; с членами республиканской информационно-агитационной группы; кураторские часы на тему: «История религии и религиозные понятия»; «Состояние религии в современном Казахстане»; «Профилактика правонарушений среди молодежи», «Правовая культура и молодежь», «Наши права и обязанности», «Мы - против террора», «Правонарушение – одна из форм девиантного поведения», «Педагог – это воспитанная личность», «Вред от наркотиков и сигарет», «СПИД - опасная болезнь», флеш-моб «Молодежь против сект»; «Мы-молодежь против сект»; «От заблуждений к религиозной грамотности»; спортивное мероприятие «Тренировка – путь к здоровью»; круглые столы на темы: «Дін - діңгек, тіл - тірек»; «Что такое секта?»; участие в работе республиканской научно-практической конференции «В религии нет экстремизма». Свой конкретный вклад вносят молодежные объединения вуза. Цель работы молодежных объединений университета - объединить молодежь вокруг идей Главы государства, сформировать личностные качества будущего специалиста, развить лидерские способности, сформи-ровать любовь к труду, к здоровому образу жизни.

В таблице представлены сведения участия студентов в молодежных объединениях, созданных в университете.

Таблица 1

Участие студентов в общественных объединениях университета

Задачей Центра развития молодежи университета является развитие и углубление традиции университета, воспитание у студентов гражданской ответственности, активного творческого отношения к учебе, общественной деятельности, полезному труду, формирование лидерских качеств. Особое место в формировании активной гражданской позиции молодых людей занимает молодежное крыло «Жас Отан». Начиная с 2009 года молодежное крыло «Жас Отан» участвует в агитационных группах, в осуществлении программы «С дипломом в село». В рамках республиканской программы «Молодежь - Родине» студенты - активисты оказывают помощь правоохра-нительным органам в осуществлении профилактики правонарушений, наркомании, токсикомании среди молодежи, принимают активное участие в организации проведения акций «Сессия без взяток», «Чистая сессия», «Твое «Нет» коррупции», в проведении областного форума «Будущее начинается сегодня», конкурса молодых поэтов на тему: «Молодежь против коррупции», поддерживают тесную связь с республиканским штабом студентов, обменивается предложениями и достигнутыми результатами по проведенным акциям и мероприятиям. Студенты активно участвуют в республиканском движении Альянс студентов Казахстана, в акциях и мероприятиях АСК, проводимых на областном и республиканском уровне: «Наш флаг», «Наш гимн», «Никотин на витамин», «Как дела студент?», «Операция сессия» и др.

Активно осуществляют свою деятельность в университете молодежные объединения: дебатный центр «Ақикат», «Жас экономист», «Совет молодых ученых», клуб «Достык». Целью студенческого клуба «Достык» является реализация языковой политики, формирование казахстанского патриотизма, здорового образа жизни, сохранение стабильности и укрепление единства среди студентов университета. Молодежные объединения проводят меро-приятия на факультетском, университетском, областном уровнях. Студенты принимают активное участие в различных мероприятиях, проводимыми общественными организациями, в частности с «Центром развития полиязыч-ного образования» университета, филиалом Ассамблеи Казахстана ЗКО, управлением молодежной политики, управлением внутренней политики, объединением юридических лиц «Ассоциация молодежи ЗКО». Действую-щий студенческий профсоюзный комитет оказывает неоценимую помощь в организации и финансировании студенческих мероприятий, в оказании материальной помощи студентам. В качестве новых направлений в работе студенческого профсоюзного комитета за последние два года можно отме-тить финансирование студенческих командировок для участия в форумах, дебатных турнирах в города Республики Казахстан. Через проводимые мероприятия члены студенческого профкома воспитывают у студентов чувство социальной ответственности и милосердия. С 2008 года студенты университета принимают активное участие в работе отряда по содействию полиции. Отряд содействия полиции помогает в обеспечении правопорядка во время проведения университетских общественно-культурных, спортивных мероприятий, организует дежурство в опорных пунктах полиции, участвует в рейдах по обеспечению безопасности общественности. Для реализации совместных мероприятий было подписано трехстороннее соглашение - Департамент внутренних дел ЗКО, Акимат г.Уральска и Западно-Казахстанский государственный университет им. М.Утемисова. В течение учебного года по факультетам проводится работа по участию студентов в летнем трудовом семестре. Ежегодно в студенческих строительных отрядах и отрядах «Жасыл Ел» трудятся более 400 студентов.

На основании протокола семинара – совещания с проректорами вузов страны по актуальным вопросам воспитательной работы и профилактике религиозного экстремизма (г. Астана 2012г.), на основании рекомендации совещания Министра образования и науки РК с ректорами вузов РК (Астана, 2012 г.)проведены следующие мероприятия:

Открыты дополнительные спортивные секции по легкой атлетике, шейпингу, пауэрлифтингу, боксу и тогызкумалаку. Внедрены штатные единицы: руководитель центра «Қыздар мектебі», психолог отдела по воспитательной работе.

Сегодня: 321 студент постоянно посещают спортивные секции, более 500 студентов занимаются массовыми видами спорта. Психолог университета совместно организует работу со студентами из малообеспеченных семей, детских домов, иногородними студентами; проводит индивидуальные беседы по всем интересующем вопросам. Руководитель центра «Қыздар мектебі» является член союза писателей РК, профессор университета, поэтесса А.Б. Бактыгереева реализует программу по духовно-нравственному воспи-танию обучаемых. Обеспечено сотрудничество с общественными объеди-нениями молодежи области, участие студентов университета в грантовых проектах. Представитель университета вошел в состав молодежного маслихата области, проведены научно-практические конференции, форумы, дебатные турниры, фестивали здоровья, интеллектуальные игры, семинар-тренинги, акции и флешмобы в рамках грантовых проектов по линии «Совета молодых ученых», дебатного центра «Акикат», «Жас экономист»; активизировано сотрудничество с Департаментом по делам религии ЗКО. Проведена просветительская работа, прочитаны тематические лекции учеными-теологами, специалистами управления департамента юстиции, по предупреждению религиозного экстремизма среди молодежи. Использованы предложения, рекомендации специалистов в практической работе кураторов и организаторов воспитательной работы.

Проведен мониторинг по социальному самочувствию и по межкон-фессиональному согласию среди студентов. Результаты респондентов в проведенном опросе по межконфессиональному согласию среди студентов не вызывают сомнений по проводимой работе. Организован выпуск информа-ционно-методических материалов по защите молодежи от религиозных сект. Выпущено в свет «Информационно-методическое пособие по духовно-нравственному воспитанию обучающихся в Западно-Казахстанском государственном университете им.М.Утемисова». Авторы: проректор по воспитательной работе и социальным вопросам, к.п.н, доцент Даришева Т.М., руководитель отдела по воспитательной работе, магистр культурно-досуговой работы Исатаев М.И.. Данное пособие предназначено для кураторов, студентов, организаторов воспитательного процесса.

Следуя традициям казахстанского высшего образования профессорско-преподавательский состав прилагает все силы по воспитанию у студентов умения самостоятельно и глубоко анализировать события, происходящие в социуме и собственном внутреннем мире, чувствовать необходимость в решении задач, поставленных временем.

1. Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан, 2009 г. 24 стр.

2. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера Нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казахстана», 2012 г.

Т.М. Дәрішева

Қазіргі жоғары оқу орнында білім алушылардың

рухани-адамгершілік тәрбиесі
Мақалада автор өз тәжірибесінен студенттер адамгершілігін қалыптастырудың жолдарын ұсынады. Ұсынылған тәсілдер ЖОО-да білім алушы-студенттер арасында тәрбие жұмысын ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Автордың аталмыш тәжірибесі болашақ мамандардың өмірлік құндылықтарын қалыптастыруда өзіндік рөлге ие.

Түйін сөз: адамгершілік тәрбие беру, мәдениетті қалыптастыру, құқықтық мәдениет, жастар бірлестігі, діни экстремизмнің алдын-алу, ағартушылық жұмыс.

T.M. Darisheva

Mental and moral education of students in modern universities
The way of morality formation of a learner is given in the article on the experience of the author. The offered approaches will give an opportunity to organige educational work among the students of the university. The authors experience will play its rose in the formation of a future specialists living values.

Key words: moralitу upbringing, culture formation, ledal culture, уouth unicns, presentive measures of religious extremism, enlightenment work.

УДК 37.091.4

Еліміздің төл Конституциясында Қазақстан Республикасының құқық-тық мемлекет болып жарияланғаны белгілі. Құқықтық мемлекет құру үшін қоғамның құқықтық мәдениеті болуы керек. Құқықтық мемлекет құру жас жеткіншектерден басталады, өйткені болашақ қоғам жастардың қолында.

«Жаңа ғасырға қадам басқан жас жеткіншектердің қазіргі өмірге бейімділігі болуы керек. Әрбір адамның өзі үшін жауапкершілігі жарату-шының алдындағы жауапкершілікпен бірдей екендігі сөзсіз. Білімді адам санатына қосылуы үшін қазіргі жастарға негізгі пәндерді игеру және талдау қабылетінің сауаттылығы аздық етеді. Ол өмірдің әр тетігіне үңіліп, тығырықтан шығар жолға даяр болуы қажет», - деп жазды С.Назарбаева «Өмір әдебі» кітабында[1].

Қазіргі кезде ғаламдық өзгерістер мемлекеттің ішкі даму жағдай-ларына, қайта құрудың көптеген міндеттерін нәтижелі шешуге, қоғамның әлеуметтік – экномикалық, материалдық – техникалық, идеологиялық, психологиялық ахуалына бейім екені мәлім.

Жалпы алғанда «мәдениет» ұғымын адамдар қауымы жасаған, сондық-тан оны дамудың белгілі бір деңгейін анықтап, сипаттайтын материалдық және рухани құндылық деп түсіну көзделген. Ал құқықтық мәдениет дегеніміз – өзінің құрамы, ерекшелігі бар қоғамдық мәдениеттің бір бөлігі.

Студенттердің құқықтық мәдениетін қалыптастыруда құқықтық мәдениеттің тар және кең мағыналары есепке алынып отыруы қажет. Тар мағынада: заңдылық, құқықтық шығармашылық және құқықты қолдану органдарының жалпы міндеті, қоғамның құқықтық жүйесінің даму деңгейі.

Кең мағынада құқықтық мәдениет – қоғамның құқыққа деген нақты қажеттіліктері оның ішінде мемлекеттің құқықты бағалауы, құқықтық ғылым дамуының деңгейі мен заң білімінің прогрессивтілігі және ақырында, елдегі заңдылық пен құқық тәртібінің жай-күйін керек ететін қоғам мәдениетінің ажырағысыз бөлігі.

Құқықтың даму деңгейін бейнелейтін жеке азаматтар мен барлық халықтың құқықтық санасы, оның қоғам өміріндегі орны мен ролі. Кең мағынада құқықтық мәдениет заң мамандарын даярлау немесе құқықтық мәртебелік, заң қызметінің мемлекеттік жүйедегі ролі, құқық мәселелері бойынша ғылыми басқармаларының дамуы «адвокатура» жағдайы т.б. болып табылады.

Құқықтық мәдениеттің басты элементтері құқықтық сауаттылық пен азаматтардың заңды сыйлап, оны орындауы болып табылады. Құқықтық мәдениет адамгершілік санаттарымен байланысты. Ғалымдардың айтуынша «қоғамда адамгершілік мәдениет болмайды. Адамгершілік нышандарынсыз әлеуметтік, экономикалық заңдар жүзеге аспайды, шешімдер орындалмайды, қазіргі ғылым өмір сүрмейді»[2].

Қалыпты жағдайдағы адамның тәртібі, іс-әрекеті саналы түрде қабылданатын шешімдер арқылы жүзеге асырылады. Бұл жерде сананың деңгейі сезімдік дамудағы адамның әрекетінің әсері бар екендігін мойындау шарт. Сананың өзі белсенді әлеуметтік іс-әрекет нәтижеснде қалыптасады. Мұның өзі сана және әрекет мәдениеті адамдар қатынасы мәдениетінің бір мағынасына саятынын көрсетеді.

Үш қабаттан тұартын «үйді» көз алдымызға елестетіп, бірінші қабатта құқықтық білім және оны меңгере алу икемдігін орналастырамыз. Екінші қабатта құқыққа деген қатынас орын алсын. Ал үшінші қабатта құқықтық мазмұндағы әр түрлі жағдайдағы тәртіатер мен әрекеттер болсын. Барлық басқа үйлердегі секілді біздің үйдің де «іргетасы» бар. Адамның құқықтық мәдениетінің «іргетасы» болып оның саяси және адамгершілік көзқарасының ішкі нанымы саналады. Төмендегі аталған жағдайлар іргетастың қалай қаланғандығына байланысты болады.

• 
  Заңға қатыстылық сипатталатын заңды сыйлау сезімі;
  
• 
  Құқық нормасын орныдауға, заңдылықты сезінуге дайын тұрушылық, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту белсенділігі;
  
• 
  Құқықтық білімнің сапасы және оның қолдану аясы;
  

Яғни, құқықтық мәдениет – саяси, адамгершілік нанымға негізделген, терең жан-жақты құқықтық білім мен дағдының ажырамас бір бөлігі, заңды сыйлау белсенді құқыққорғау әрекеттері[3].

Құқықтық мәдениетті қалыптастыру жұмыстары құқықбұзушылықтың алдын алып қана қоймай жас жеткіншектердің берік моральдық қағиадала-рын қалыптастырып, қоғамдық нормаларды ұғынып қабылдауға бейімделеді.

Құқықтық мәдениетті қалыптастыру жұмыстарын жүргізу барысында мыналарға мән берілуі керек. Студенттер тек қана өз құқықтары мен міндеттерін біліп қана қоймай, бостандық, тұлға, құқықтық мемлекет деген ұғымдармен де таныс болуы керек[4].

Қайырымдылық пен зұлымдық, әдемілік пен көркемсіздік және тағы да басқа құқық нормасымен байланысты елестете отырулары қажет. Құқықтық тәрбие адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысты болуы міндетті. Заң туралы аса қызыға білгені абзал. Өйткені, құрғақ ақпараттар студенттердің миына жетіп, жүрегін елеңдететін жеткіншектердің жас ерекшелігін ескере отырып, олардың құқықтық жаңаруы мақсатында әр түрлі шығармалар нысандары қолданылуы қажет.

Еліміздің болашағы-ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқық-тық мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімділігін талап етеді.

Құқықтық мәдениетті мәдениеттің соңғы нәтижесіне жетуге бағыт-талған қызмет ретінде де қарастырады, оған құқықтық мінез-құлықтың құндылықтарын өндіру, тұтыну, бөлу бойынша қызметтер жатады. Құқықтық мәдениет кейде оның оның компоненттерінің даму деңгейінің түсінігі арқы-лы айтылады. Онда құқықтық сананың деңгейлері заңдылықтар, заңның кемділігі, заңдық тәжірибенің кемелділігі айрықшаланады. Құқықтық мәдениет деңгейінің көрсеткіштері қатарында – құқықтық көзқарастардың дамығандығы, құқықтық кепілдігі мен кеңділігі, құқықты қолдану қызметінің деңгейі, заң білімін беру мен тәрбиенің деңгейі айтылады. Бұдан басқа да тенденциялар бар, ал құқықтық мәдениеттің қоғамның идеялы құқықтық жағдайы ретімен сипатталады, оның құқықтық өмір, құқықтық ұйым, құқық-тық процесс және тағы да басқа құқықтық құбылыстары арқылы анықталады.

Тұлғаның құқықтық мәдениеті құқықтық санамен өте тығыз байла-нысты. Тұлғаның құқықтық санасы өз кезегінде заңдылықтың, құқықтық тәртіптіліктің қағидаларын, өмірдің мәні туралы көзқарастарды, нанымдарды көрсетеді. Құқықтық мәдениет орны құқықтық сананың элементтерін қосады[5].

Құқықтық сана неғұрлым кең ұғым. Ол әр түрлі объективтік және субъективтік факторлар әсерімен қалыптасқан, позитивтік және негативтік көзқарастары, сенімдерді бағалауы қажет етіледі.

Заңның тәрбиелік қызметі жастардың құқық талаптарын және адамгер-шілік нормаларын саналы және белсенді орындауға баулу. Дәл осы жерде педагогика мен құқықтану ұштасады, айталық педагогика адамгершілік нормаларын орындауға үйретуден құқықтық мәдениетке қарай біртіндеп өтеді, одан соң заңтанудан құқық талаптарын орындауға, одан адамгершілік тәрбиеге қарай бағытталады. Бұл «екеуі де адамның құқықтық мәдениетін қалыптастыруға бағытталады», - дейді белгілі ғалым Б.Лихачев[6].

Құқықтық мәдениет қалыптастыруда көздейтін басты пікір-құқық азаматтарды заң бұзудан, қылмыстан сақтандыру, алдын-алу және қорғау қызметін қызметін өтейтіні. Құқықтық сақтау және қорғау қызметі арнайы құқыққорғау органдарының қызметі арқылы жүзеге асады: сот, прокуратура, адвокатура, арбитраж, нотариат т.б. Педагогикалық жақтарын алатын болсақ, ол құқықтық мәдениет қалыптастыру бойынша жүйелі ұйымдастырылған жұмыстар, құқықтық қатынастардың тәрбиелік қызметі арқылы құқықтық мәдениет қалыптастыруды реттеп және келеңсіздіктерден сақтандырып отырады.

Құқықтық тәрбие жүйесі құқықтық сананың құрылымын ғылыми тұрғыда анықтау арқылы белгіленеді. Оның алғашқы бастамасы құқықтық сауаттылық болып табылады. Құқықтық сауаттылық мыналардан тұрады: мемлекеттің құқықтылығын танып-білу, құқық түрлері және нормалары, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, мәмілені заң негізінде реттеудің жүйесімен жалпы танысу.

Бірақ та элементарлы заң нормаларын білу ылғи да дұрыс мінез-құлық пен жүріс-тұрыстың мотивтері мен қозғаушы күші бола бермейді. Жастар мен жасөспірімдер құқық нормаларын біле тұрып ашық не жасырын, саналы түрде оны бұзатын да кездері пайда болады. Құқықтық сана мен элементарлы құқықтық білім азаматтық сана мен адамгершілікпен өзара ықпалдасқан кезде ғана құқықтық элементарлы білім тиімді қызмет ете алады. Азаматтық саналылық, жастардың құқықтық нормалары адамдардың мүддесін және оны қорғауға арналған қоғамдық маңызын ұғынып, түсінуіне көмектеседі. Ал адамгершілік саналылық құқық нормаларын терең меңгеруге, оған құлықтық мәміле орнатуға шарт түзеді. Олар жастарды, адамгершілік қарым-қатынас пен оған қайшы келетін құбылыстарды, құқық бұзушылықты ажыратып, тани білуге үйретеді. Мысалы, құрбыларына жалған айту, алдау, оларды қорқыту біртіндеп парақорлық, зорлық, тартып алу, басыну, ұрлық, алаяқтық, біреудің ар-намысына тию, жәбірлеу секілді істерге жетелейді. Отбасында адам сыйлап үйренбесе, үлкен-кішіні құрметтемесе, кейін олар кәсіби қызметінде әріптестерін бағаламау, оқушыларды қорлау, адамды басыну секілді т.б. құқық бұзушылыққа алып келеді. Демек, құқықтық мәдениет қалыптасты-руда ұлттық педагогикадағы адамгершілік құндылықтардың өзіндік орны бар.

Құрбыларын сыйламау, ұстаздары мен ата-анасына қарсы шығып, ақыл-кеңестерін ескермеу өсе келе адам тұлғасының қасиеттерін бағаламау, құқығын бұзуға алып келеді. Еңбекке зауқы соқпауы, салғырттық пен жалқаулық еңбек туралы заңды бұзуды жетелеп, оған деген қатынасын әлсіретеді. Бұған егер мүмкіндік қосылса, онда бұл тіпті де жақсылыққа апармайтыны тұрмыстан байқалып келеді. Осылардың барлығы өз өміріне адал көзқарастың белгілі деңгейіне қалыптасуынан болса, бұл өз кезегінде заң талаптарына, адамгершілік нормаларына немқұрайылықты, сөйтіп әр түрлі ауытқушыларды туындатады. Осының өзі қылмысқа ойланбастан баратын, қоғамға қайшы қылықтарға әкеліп соқтырады. Бұған адамгершілік пен ізгілікті, сезімталдықты, әдетке айналған тәртіптілік пен парасатты-лықты, саналылықты қарсы қоюға болады.

Құқықтық сана қалыптастырудың аса маңызды және басты элемент-терінің бірі- құқықтық-құлықтық сезімнің дамығандығы. Бұл Заңды халық қойған талаптар ретінде бағалап, оған бағынуды халық алдындағы борышын өтеу ретінде сезіну. Мұның өзі құқықтық мәдениет сезімі мен тығыз байланысып, адамның өз еліне, халқына, жеріне деген ыстық сүйіспен-шілігінен байқалады. Оның құрамды бөлігінің бірі азаматтық арын сақтаумен байланысты. Ол адамның құқықтық нормалары сақталуының ішкі өлшемі ретінде, мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, іс-әрекетін бақылап отырады, ал егер де бағзы бір себептермен кейбір ауытқуларға бара қалған күнде ішкі жан дүниесінде торығу туындатады. Осындай ішкі өлшемдердің бірі заң алдындағы қорқыныш. Ол арын сақтау сезімі жойылған, заң бұзудан тайынбайтын, бірақ жазалаудан қорқатын, сондықтан істеген істерінің бәрі құпия, жүріс-тұрысы белгісіз болып қалады. Қорқыныш сезімі әлеуметтік құндылықтарға қайшы келгенімен дәл осы сезім кейбір адамдарды қылмыстан сақтап қалуы да мүмкін.

Құқықтық сананың құрылымындағы элементтердің бірі құқықтық ой жүргізе білу, ойлану. Бұл тұлғаның заңды білуіне негізделіп, ол адамның ой-пікірін, іс-әрекетін заң нормалары тұрғысынан бағалауға мүмкіндік береді. Құқықтық білімді, адамдардың құлықтық, адамгершілік нормаларын сезінуі, заң нормалары ауқымында ой жүргізе білуін бағалай алу мүмкіндігімен анықталады. Құқықтық білім, құқықтық-адамгершілік сезім және құқықтық ойлау- жастардың жүріс-тұрысы мен іс-әрекетінде заң нормаларын сақтау қажеттігінің туындауына шарт түзеді. Құқықтық сана қалыптастырудағы басты мақсат жастардың бойында құқықтық мәдениет дарытуды көздейді. Құқықтық мәдениет-құқық нормаларын білу, құқықтық адамгершілік сезімін дамыту, құқытық ой жүргізгуге үйрету, құқық нормаларын тұрмыста пайдала білу жолдарын меңгеру, құқық бұзушылыққа қарсы тұру, құқықтық сауатын ашудан құралады.

Яғни, оларды жүзеге асыру жүйесі- студенттердің құқықтық білімін қалыптастыру, құлықтық сезімін тәрбиелеу, күрделі қоғамдық құқықтық қарым-қатынасқа ендіру, өз іс-әрекетін үнемі бақылап бағалап отыруға дағдыландыру - сол арқылы тәрбиелік мақсатты жүзеге асырудан тұрады. Олардың ішінде аса маңыздылары:әділеттілік бойынша элементарлы сауатын ашу; құқытық міндет және құқықтық жауапкершілікті ажырата білу; адамгершілік құндылықтарды ажырата білу; адамгершілік құндылықтарды бағалай білуі. Осылар арқылы құқықтық-адамагершілік мәдениетін қалыптас-тыруға болады. Әдеттегі, тұрмыстағы адамгершілік нормаларын меңгерген адамға құқықтық нормаларды меңгеру және орындау анағұрлым жеңіл және түйткілсіз болатыны белгілі. Нақтылап айтсақ, құқықтық мәдениеттілік - жастардың әлеуметтік белсенділігіне түрткі беріп, заңға қайшы көріністерге қарсы тұру, адам құқығын сақтауға тірек болады.

Демек, құқықтық мәдениет қалыптастыру мақсатында жүргізілетін әр түрлі іс-шаралардың жастардың басқа да іс-әрекеті, өмірінің барлық жақтарымен тығыз байланысты екендігін қаперде тұту керек.

1. 
   Алпысқызы Сара. Өмір әдебі. Әдеби эссе; толғаныстар. – Алматы, 2003. – 104 б.
   
2. 
   Педагогика /Учебное пособие для студентов педагогических вузов/ Под ред. П.И.Пидкасистого. – Москва, 2004. – 608 с.
   
3. 
   Байсерке Л.К. Педагогические основы нравтсвенно – правового воспитания учащихся общеобразовательных школ. – Алматы, 1998
   
4. 
   Жадабаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. - Алматы: Мектеп. 1982
   
5. 
   Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. - Алматы, 2002
   
6. 
   Лихачев Б.Т. Теория эстетического воспитания школьников: учеб-ное пособие для пед. ин-тов / Лихачев Б.Т. - М. : Просвещение, 1985.
   

УДК 377

Разработка и реализация государственной программы по развитию субъектов хозяйств, социальной сферы и инфраструктуры страны, является актуальной задачей социально-экономического развития РК, и поэтому она является стержневой темой индустриально-инновационной программы «Дорожная карта» и недавнего «Послании Президента Н.А.Назарбаева», где представлена стратегия развития страны до 2050 года. Стратегическое развитие предполагает развитие современной промышленности, разработку и внедрение новых наукоемких технологий в производство и в сферу обслуживания населения [1].

Безусловно, современные социально-экономические реалии диктуют свои требования молодым специалистам начального и среднего профес-сионального образования, например, иметь необходимые качества, такие как: компетентность, мобильность, самостоятельность, коммуникативность, инициативность, ответственность, нравственность и т.д.

Формирование этих профессиональных и личностных качеств будущих рабочих - процесс сложный, который предполагает, в первую очередь, нали-чие хорошо образованных в техническом отношении, имеющих способности к преподаванию, специалистов начального и среднего профессионального образования. Между тем, многие педагоги профессиональных лицеев и колледжей являются выпускниками данных учебных заведений, а выпуск-ники технических вузов по профилю специальности, т.е. инженеры по видам отрасли производства, не обладают специальными профессионально - педагогическими знаниями и умениями. Разумеется, никто не оспаривает их профессиональные, инженерно-технические знания и умения. Они способны передать будущим рабочим практические приемы, способы и технологии. Однако, отсутствие у них должного уровня профессионально-педагогических знаний и умений оказывает влияние на осуществляемый ими педагогический процесс.

Сложные социально-экономические и демографические процессы также привели к тому, что процесс подготовки специалистов начального и среднего профессионального образования оказался уязвимым из-за недоста-точной оснащенности кадрами: опытные специалисты ушли, а молодые кадры оказались недостаточно подготовленными.

Учитывая эти факторы, Правительство Казахстана в 2007г. предложило программу развития технического и профессионального образования, а в 2011 году была принята программа по развитию образования Казахстана на 2011-2020 годы, где одной из главных задач программ по развитию обра-зования являлась подготовка квалифицированных педагогических кадров для начального и среднего профессионального образования, владеющих иннова-ционными технологиями обучения в подготовке высококвалифицированных рабочих на производство и сферу обслуживания [2].

Эти программы по развитию образования в Казахстане, стали пуско-вым механизмом для запуска в нашем вузе образовательной программы по подготовке молодых педагогов-инженеров по специальности «Профессио-нальное обучение» для начального и среднего профессионального образования.

Уже пятый год наш университет осуществляет образовательную программу по специальности «Профессиональное обучение». За короткий срок в нашем вузе полностью подготовлена учебно-методическая докумен-тация для обеспечения учебного процесса специальности. Регулярно преподаватели кафедры общетехнических дисциплин и профессионального обучения готовят к публикации учебные пособия, и их электронные версии по учебным дисциплинам, методические пособия для самостоятельной подготовки студентов. За это время осуществлено два выпуска специалистов. Многие выпускники успешно работают в качестве преподавателей в колледжах технического профиля, учителей предметной области «Техно-логия» в общеобразовательных школах города Уральска и Западно-Казахстанской области.

На кафедре особое внимание уделяется качественной подготовке будущих педагогов, владеющих методологией исследовательской работы, которая позволяет им самостоятельно осуществлять поиск форм и методов педагогической деятельности, использовать инновационные технологии в обучении будущих специалистов начального и среднего звена производства, обладающих мобильностью и гибкостью, способствующих их карьерному росту, умением самостоятельно управлять и организовать учебный процесс, принимать решения в трудной ситуации, работать в команде и оказывать помощь своим коллегам в педагогическом коллективе, постоянно совершенствовать профессиональные качества личности.

Для формирования этих востребованных качеств личности в процесс подготовки будущего педагога внедряются современные достижения педаго-гической науки, а также используется практический опыт отечественного и зарубежного образования.

Новые реалии предъявляют свои требования и к традиционной системе образования. Изменилась парадигма образования, сменились конструкты «знаниевое образование», на конструкт «созидательное образование», обще-принятые дидактические принципы «чему учить», «как учить» преобра-зованы в «чему учиться», «как научиться». Теперь, обучающиеся из пассивной роли должны переходит к активной, преподаватель должен выполнять роль консультанта и руководителя, оказывать помощь студентам в способах и приемах самостоятельного добывания и поиска знаний и умений, развивать способность к анализу, планированию и организации творческой деятельности, решению различных ситуаций в учебном или производст-венном процессе, самооценке и оценке ситуаций и т.д.

Дидактические принципы, традиционные формы и методы обучения в вузе оказываются явно недостаточными и поэтому сотрудники кафедры сконцентрировали свои усилия на разработке новой модели профессио-нального образования и дидактических принципов. Преподаватели кафедры используют в учебном процессе инновационные технологии обучения, основанные на компетентностном, личностно-деятельностном, практико-ориентированном подходах в обучении, ориентированном на результат.

Проектирование и конструирование учебных занятий по конкретной предметной области, реализуемые в рамках этих подходов, эффективно используют инновационные технологии обучения, направленные на формирование профессиональные компетентности студентов специальности «Профессиональное обучение».
Поэтому интересным представляется опыт формирования у студентов по специальности «Профессиональное обучение» такой ключевой компетент-ности как учебно-методическая компетентность. Эта компетентность студентов предполагалась развивать с помощью одной из главных учебных дисциплин специальности «Методика профессионального обучения».

Подготовка предметников или учителей учебных дисциплин общеоб-разовательных школ в педагогическом вузе предусматривает изучение студентами методики преподавания школьного предмета. Этот курс предпо-лагает, что студенты педагогических вузов посещают лекции, на семинарских занятиях обсуждают подготовленные материалы по теоретическим основам методики преподавания школьного предмета, изучают и обсуждают учебно-программную документацию.

Безусловно, на этих занятиях преподаватель всегда стремится использовать интерактивные методы и инновационные технологии обучения, чтобы повысить мотивацию студентов к самообразованию и активность на семинарских занятиях, поощрять у них профессиональную направленность к решению проблем, развивать коммуникативную компетентность и способ-ность взаимодействовать в малой группе и т.д. Тем не менее, студенты испытывают трудности, как во время прохождения педагогической практики, так и вначале своей самостоятельной профессиональной деятельности в школе. Эти трудности обусловлены недостаточными умениями в проекти-ровании и конструировании учебно-методической и учебно-программной документации, непроработанными дидактическими материалами к занятиям, проблемами креативного характера.

В нашем случае, т.е. в обучении студентов по специальности «Профессиональное обучение» на занятиях по методике профессионального обучения предусмотрена лабораторно-практическая деятельность. За время изучения данного курса студенты выполняют двенадцать работ. Все лабораторно-практические работы раскрывают основные учебные модули курса, начиная с изучения и анализа государственного общеобязательного образовательного стандарта по специальности «Профессиональное обуче-ние», начального профессионального образования по профилю до проекти-рования и конструирования тестовых вопросов по контролю, проверке и оценивания профессиональных знаний и умений обучающихся.

Каждая лабораторно-практическая работа имеет содержание, выде-лены цель и задачи работы, справочно-информационный блок, методические рекомендации к выполнению работы. Студенты, не имея конкретные формулы решения задач, на основе справочно-информационного блока получает общий ориентир, т.е. получает дополнительную подсказку по теоретическим основам выполнения работы. Также студенты могут исполь-зовать другие источники информации для проектирования и конструи-рования учебно-программной документации и учебно-методических материа-лов, проводить анализ, при необходимости сами разрабатывают дидакти-ческие материалы. Завершенную работу студенты оформляют, готовят презентацию и публично защищают свои работы перед группой.

Какие выполняются работы на занятиях методики профессионального обучения? Первая работа, как правило, связана с изучением и анализом государственного стандарта образования по специальности; вторая и третья работы посвящены изучению и анализу, конструированию модульной программы по разделу учебного предмета начального или среднего профессионального образования; четвертая работа – посвящается разработке модульного перспективно-календарного плана из раздела по предмету; изучение и анализ учебников, учебно-методических пособий, сборников по решению задач или сборников заданий и т.д. по выбранному предмету студента; изучение и анализ учебно-производственных мастерских; следую-щие работы связаны с разработкой план-конспектов по типам занятий, а также с использованием инновационных методов и способов обучения; предпоследняя работа посвящена к анализу урока; последняя работа – конструирование тестовых вопросов по одному из предметов, в виде субтестов.

Выполнение работ проводится в микрогруппах: в двойках, в тройках. Студенты самостоятельно выбирают один из предметов начального профессионального образования по изучаемому профилю специализации.

Во время выполнения работы каждая малая группа проводит изучение и анализ информационных, справочных, учебных и методических материалов по своему плану, но имеют возможность получить подробную консультацию у преподавателя.

По ходу выполнения работы студенты также неоднократно получают консультации по последовательности и логичности выполнения работы. По разработке план-конспектов предусмотрено обязательное конструирование дидактических материалов, средств наглядности. Как правило, стремление студентов самостоятельно изготовить средство обучения приветствуется. Свои разработанные дидактические материалы и средство наглядности в виде слайдов, видеороликов и т.д. представляют в виде презентации.

Лабораторно-практические работы по изучению и анализу учебно-методической и учебно-программной документации выполняются студентами в библиотеке университета. Процесс выполнения такой работы имеет свой алгоритм: по выбранному предмету из каталога осуществляется поиск специальной литературы, согласно требованию учебно-методической и учебно-программной документации производится анализ, составляется перечень литературы по выбранному предмету, готовится отчет и в отчете указываются рекомендации по доступным и информативным учебникам, методическим пособиям для изучения учащимися колледжей.

Изучение и анализ учебно-производственных мастерских начального профессионального образования также проводится на базе университета, в данном случае, изучается какая-либо учебная мастерская нашего университета. Изучение мастерской состоит в том, что проводится анализ насколько соответствует она требованиям, предъявляемым к размещению оборудования, соблюдены ли санитарно-гигиенические нормы мастерской, обеспеченность инструктивными документами, соблюдается ли охраны труда студентов и т.д.

Работа, посвященная анализу конспектов урока. К данной работе имеются несколько образцов план-конспектов, разработанные самими педагогами профессиональных учебных заведений. Студенты согласно схеме-анализу урока осуществляет анализ конструированного плана урока и представляют отчет к защите.

При преподавании методики профессионального обучения в нашем вузе становится традицией использование инновационных технологий обуче-ния, таких, как например, как проектный метод, личностно-ориентированная технология обучения, обучение в сотрудничестве, коллективное обучение.

Сама лабораторно-практическая работа является исследовательской и проблемной работой, во время презентации которой студенты выполняют роль преподавателя, осуществляя выбор методики обучения по выбранному предмету, ориентированную на формирование профессиональных умений у учащихся колледжей.

Изучая опыт использования в педагогической деятельности иннова-ционных методов, можно выделить их преимущества: они помогают научить студентов активным способам получения новых знаний; способствуют развитию высокого уровня личной социальной активности; создают такие условия в обучении, при которых студенты не могут не научиться; стимулируют творческие способности студентов; помогают приблизить учебу к практике повседневной жизни, формируют не только знания, умения и навыки по предмету, но и активную жизненную позицию.

В связи, с чем особый интерес вызывают активные методы обучения, т.к. они способствуют: эффективному усвоению знаний; формируют навыки практических исследований, позволяющие принимать профессиональные решения; позволяют решать задачи перехода от простого накопления знаний к созданию механизмов самостоятельного поиска и навыков исследо-вательской деятельности; формируют ценностные ориентации личности; повышают познавательную активность; развивают творческие способности; создают дидактические и психологические условия, способствующие проявлению активности студентов.

1. 
   Послание Президента Республики Казахстана Н.А.Назарбаева народу Казахстана: стратегия «Казахстан-2050». – Астана, 2012. – c.3.
   
2. 
   Государственная программа развития образования Казахстана на 2011-2020 годы. –Астана, 2010. – C. 2.
   
3. 
   Вербицкий А.А., Ларионова О.Г. Личностный и компетентностный подходы в образовании. Проблемы интеграции. -М.: Логос, 2009. – C. 140-146.
   
4. 
   Загвязинский В.И. Педагогические основы интеграции традицион-ных и новых методов в развивающем обучении. –Тюмень: ТюмГУ, 2008. – C. 90-93.
   
5. 
   Загвязинский В.И. Теория обучения. Современная интерпретация. 5-е изд. - М., 2008. – C. 156-160.
   
6. 
   Фокин Ю.Г. Теория и технология обучения: деятельностный подход. – М.: Академи, 2006. – C. 240.
   

The experience of organization and carrying out of trainings on methodology of vocational training, activating the formation of the students ' educational-methodical competence with the help of innovative methods and is the urgent task of this article.

УДК 372.857

Білім және кәсіби машық – заманауи білім беру жүйесінің негізгі бағдары. Бүгінгі таңда жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмай, қолданбалы және ғылыми – зерттеушілік бөлімшелерін құрып, олардың жұмыс жасау деңгейін белсенді дамытуы тиіс[1б.6].

Педагогтың негізгі мақсатының бірі – білім сапасын көтеріп, жүйелі түрде ғылымды жетілдіру болса, тәжірибе, ғылыми зерттеу жұмыстарында ақпараттық технологияны тиімді пайдалану – ұстаз шеберлігінің белгісі. Білім сапасын көтерудің бір негізі – білім беруді демократияландыру және ізгілендіруді көздейтін оқытудың жаңа технологиясын енгізу. Әр студенттің жеке басының дамуын анықтайтын басты бағыт: білімділік – түсінушілік – ізденіс - пайдалану – талдау – жинақтау – пайымдау. Мақсаттың нақтылығы, логикалық ойдың жүйелілігі, тұлғаның мақсатқа сай дамуы, педагог іс – әрекетінің және білім мазмұнының тиянақтылығы, бағаның не үшін қойылатындығын анықтау, оқу процесін жобалаудың өзіндік ерекшелігі болып саналады[2 б.3].

Ақпараттық-коммуникациялық технология – электрондық есептеуіш техникасымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электрондық оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға, интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламаларына негізделеді[3 б.11].

Біз болашақтың энергиясын дамыту үшін жаңа технологияларды таңдап алуға тиіспіз. Биология сабақтарында интерактивті құрылғылардың барлық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, студенттердің шығармашылық даралығын қалыптастыру үшін сабақта төмендегі іс – шараларды қолданудың маңызының зор екендігі байқалады:

• 
  студенттің дайындық деңгейін, ынтасын және қабылдау жылдам-дығын ескеру арқылы жаңа материалдарды меңгеруге байланысты оқытуды ұйымдастыру және оқыту үрдісіне интерактивті құрылғылардың мүмкін-діктерін пайдалану;
  
• 
  оқытудың жаңа әдістері мен формаларын (проблемалық, ұйымдас-тырушылық іс-әрекетін) сабақта жиі қолдану;
  
• 
  проблемалық зерттеу, аналитикалық және модельдеу әдістерін қолдану арқылы классикалық тәсілдерді жетілдіру;
  
• 
  жаңа ақпараттық технология құралдарын (телекоммуникация, виртуальды орта, аудиодиск) пайдалану арқылы оқу процесінің материалдық техникалық базасын жетілдіру;
  

В.П.Ляудис классификациясы бойынша белсенді оқыту мен тәрбиелеудің әдістерін негізгі 3 топқа бөледі:

Оқытудың белсенді әдістері:

1. 
   жоспарланған оқыту әдісі;
   
2. 
   проблемалық оқыту әдісі;
   
3. 
   интерактивті (коммуникативті) оқыту әдісі:
   

б) сұхбаттасу;

с) ойын – рөлдік және дидактикалық;

д) тренинг;

е) белсенді талқыланған практикалық жұмыстар;

Ал осы әдістерді ғылыми-зерттеу жұмыстарында қолдану зор маңызға ие [2 б.3,4,5].

Ғылыми-зерттеу жұмысының мақсаты – студенттің зерттеу жұмысына деген қызығушылығын арттыру арқылы әр түрлі мәселелерді өз беттерімне шешу, өзін-өзі дамыту мүмкіндіктерін жетілдіру болып табылады.

Ғылыми-зерттеу жұмысының міндеттері:

• 
  биология пәнінің бүгінгі таңдағы мәселелерін шешуде түрлі әдістерді қарастырып, нақты шешім шығару;
  
• 
  туған өлке материалдары негізінде экологиялық сауаттылығын арттыру;
  
• 
  өсімдік түрлерін анықтап, заманауи технология көмегімен топырақ қабаттарындағы өзгерістерге назар аудару;
  
• 
  белгісіз бірнәрсені ашу қабілетіне ие болу;
  
• 
  әр түрлі ақпарат көздерімен жұмыстанып, ғылымға деген көзқарасын қалыптастыру[3б.13];
  

Қоршаған ортаны ластауда ерекше орын алатын топтың бірі - поллютанттар, яғни жалпы атауы ауыр металдар болып табылады. Олар өзінің атомдық массасы, тығыздығы, токсиндігі, табиғи ортада таралуы, табиғи және техногенді тізбектегі әсер ету деңгейі жөнінен ерекшеленеді. Д.И.Менделеев кестесіндегі 40-тан астам химиялық элементтерді ауыр металдар қатарына жатқызамыз. Н.Реймерстың жүйелеуі бойынша ауыр металдардағы тығыздығы 8г∕ см³ ден жоғары металдарды есептеуге болады.

Қауіпсіздік деңгейіне қарай оларды 3класқа бөлеміз:

А) I класс (өте токсинді): Cd, As, Hg, Pb, Se, Zn.

Б) II (токсинді): Co, Cu, Mo, Ni, Se, Cr.

С) III (әлсіз токсинді): Ba, Va, W, Mn, Sn.

Ауыр металдардың токсиндік әсерінің салыстырмалы деңгейі әр түрлі ағзаларда «молярлы токсиндік» деген ұғыммен түсіндіріліп, оның негізінде бірқатар токсинділігі, металдың молярлы мөлшерінің артуы, минимальды молярлы көрсеткіш әсерін байқау үшін қажет (Кесте 1).

Кесте 1.

Металдардың молярлы токсинділігі (Д.А.Кривошин)

Ауыр металдар өндіріс орындарынан түсуімен қатар, ауа қабатынан жауын – шашын ретінде оралады, сөйтіп, токсиндігі өте жоғары болған-дықтан топырақ жамылғысына, су нысандарына қауіп төндіреді. Топырақтың сулы ерітіндісіндегі ауыр металдарды анықтау әдісін мысалға келтірейік. Алдымен топырақты сутекті тотығы бар қайнатылған азотқышқылды қоспаның ерітіндісімен өңдейді. Бұл топырақ құрамындағы кристалданған заттарды және органикалық заттардың минералдануына әкеліп соқтырады.

Жұмыс барысы: Үлгіге алынған топырақтан 1-2гр өлшеп алып, пробиркіге салып, дистилденген судың бірнеше тамшысымен араластырамыз. Кейін бөлме температурасында 30минут ұсталған концентрлі азот қышқылының(HNO₃) 5мл, концентрлі сутек тотығының 5мл ерітіндісін қосамыз. Пробирканы 30-40 минут жылытқышқа орналастырамыз. Кейін дайындалған ерітіндіні 50мл колбаға фильтр қағазымен сүзіп өткіземіз. Колбаның өлшегіш белгісіне дейін дистилденген сумен толықтырып, ерітіндіні араластырамыз. Осы жұмысқа пара-пар топырақсыз ерітіндіні дайындаймыз. Топырақсыз үлгіге алынған тәжірибенің қорытындысын есепке аламыз, ал ауыр металл қосылысы бар ерітіндіні атомдық-абсорбциялық спектрофотометр көмегімен анықтаймыз[5 с.16,17,18].
Жұмыс нәтижесі: Топырақтағы химиялық элементтерді анықтауда мына формуланы қолданамыз:

C = C₁- C₀* V₀

m

C₁- анализге алынған ерітіндідегі анықталатын элементтің концентрациясы;

V₀- анализге алынған ерітіндінің жалпы көлемі;

m- үлгіге алынған топырақ салмағы;

Күтілетін нәтиже:

• 
  студенттің өз білімін көтеру деңгейі жүзеге асады;
  
• 
  сауатты жұмыс жасап, тәжірибе жүзінде іске асырады;
  
• 
  мақсат қою, зерттеу, іздену, дәлелдеу, секілді қасиеттер қалыптасады.
  

1. 
   Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев-тың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалып-тасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты// Егемен Қазақстан. 15 желтоқсан 2012. - б. 16.
   
2. 
   «Биология» республиканский научно-методический журнал №4(22) 2008 – б. 56.
   
3. 
   «Биология» республиканский научно-методический журнал №6(36) 2010 – б. 52.
   
4. 
   Определение тяжелых металлов атомно-абсорбционном методом. ГОСТ Р.– 50687. - Москва, 1994. - с. 12.
   
5. 
   Определение тяжелых металлов атомно-абсорбционном методом. ГОСТ Р. – 26483-85. - Москва, 1987. - с. 43.
   

В статье говорится об эффективности применения интерактивной доски, компьютера, электронных учебников в образовательном процессе.

Внедрение информационных и коммуникационных технологий на базе Интернет сегодня является одним из важнейших резервов повышения эффективности непрерывного образования педагогических работников.

Ключевые слова: знание, информация, технология, интерактивная доска, тяжелый металл, токсичность, биология.

G.S. Kaisagalieva, Zh.N. Ualiahmetova

INFORMATION TECHNOLOGY OF TRAINING AS A BASIS SCIENTIFICALLY - RESEARCH WORK OF PUPILS OF THE HIGHER ESTABLISHMENTS ON A SPECIALITY BIOLOGY

This article focuses on the role of information and communication technologies at studying scientifically - research work of pupils of the higher establishments. In article methods of research of heavy metals by means of computer programs are considered.

The article says about the effectiveness of interactive boards, computers, electronic textbooks in educational process.

The introduction of information and communication technologies on based on the Internet today is one of the most important reserves for increasing the effectiveness of continuing education of teachers.

УДК 372.891:911

Важными элементами погоды являются тепло и влага, которые оказывают решающее значение на формирование биоклиматического потен-циала территории, на развитие природных комплексов, важной составной частью которых является человек. Метеорология (от греч. meteora - атмосферные явления и …логия), наука о земной атмосфере и происходящих в ней процессах. Основной раздел метеорологии - физика атмосферы. Метеорология изучает состав и строение атмосферы; теплооборот и тепловой режим в атмосфере и на земной поверхности; влагооборот и фазовые превращения воды в атмосфере, движения воздушных масс; электрические, оптические и акустические явления в атмосфере. К метеорологии относятся актинометрия, динамическая и синоптическая метеорология, атмосферная оптика, атмосферное электричество, аэрология, а также др. прикладные метеорологические дисциплины. Поэтому для географов важным является знание Учения о физических процессах в приземном слое атмосферы, которое разрабатывает специальная наука - физика приземного слоя атмосферы.

Интерес географов к исследованию физических процессов в приземном слое атмосферы закономерен, так как этот слой является важной составной частью окружающей среды и играет не последнюю роль в формировании и поддержании условий жизни и деятельности человека. Большой интерес представляют исследования закономерностей пространственно-временных вариаций характеристик атмосферы. Это обусловлено тем, что изменения интенсивности перемешивания приземного слоя, связанные как с регу-лярными суточными ритмами, так и с процессами циркуляции атмосферы разного масштаба, модулируют процессы ионизации и формирования электрической структуры приземного слоя, влияя на распределение концентрации природных радиоактивных газов в приземной атмосфере.

Всеми этими важными для географов вопросами занимаются сотруд-ники Казахского научного института гидрометеорологических исследований, который обследует территорию не только Республики Казахстан, Средней Азии, но и Западной Сибири Российской Федерации. Длительное время ведущим гидрометеорологом нашей республики являлся выпускник нашего вуза - Ахмеджанов Хаким Ахмеджанович, который с 1967 по 1976 годы возглавлял Казахский Научно-исследовательский гидрометеорологический институт (КазНИГМИ), который был основан в 1950 году. В настоящее время этот институт называется «Республиканское государственное предприятие «Казахский научно-исследовательский институт экологии и климата» Министерства охраны окружающей среды РК». Материалы научных трудов Хакима Ахмеджановича широко используются студентами-географами на практических занятиях, СРСП и СРС по Общему землеведению, по Метеорологии и гидрологии [2, с. 42], Географии сельского хозяйства, Географии природных ресурсов, по Экономике природопользования, Физи-ческой и Экономической географии Республики Казахстан. Используя его методику и результаты его исследований, материалы сотрудников возглав-ляемого им учреждения [1, с. 3-4], у студентов формируются и развиваются профессиональные и специальные компетентности учителей географии.

Ахмеджанов Хаким Ахмеджанович родился 5 августа 1921 г. в селе Новобогатинское Баксайского района Гурьевской области Казахской ССР в семье крестьянина. В 1934 г. окончил пять классов Новобогатинской школы рабоче-крестьянской молодёжи и поступил в Гурьевское педагогическое училище.

В 1938 г. по направлению поступил на Физико-математический факультет Уральского педагогического института им. А.С.Пушкина. В августе 1941 года студент IV курса Ахмеджанов Хаким был призван в армию и направлен в Высший Военный Гидрометеорологический Институт Красной армии в городе Москве, который окончил в 1944 г., получив диплом военного инженера-метеоролога. Во время войны служил старшим метеорологом при командном пункте ВВС Краснознамённого Балтийского флота, метеобюро 11-й штурмовой авиационной дважды Краснознамённой Новороссийской дивизии ВВС КБФ. За гидрометеорологическое обеспечение бомбово-штурмовых ударов авиации Выборгской, Нарвской, Таллинской, Эзельской, Мемельской, Кёнигсбергской и Пилавской операциях, позволивших коман-дованию дивизии принять решение по произведению ударов на предельном радиусе действия штурмовиков, Ахмеджанов Хаким Ахмеджанович награждён орденом «Красная звезда». Имеет три боевые медали: «За взятие Кёнигсберга», «За победу над Германией», «30 лет Советской Армии и Флота». После войны служил начальником метеостанции 15 отдельной авиационной технической роты ВВС, инженером-метеорологом метеороло-гической службы штаба военно-воздушных сил 8 Военно-Морского флота (бывший Северный Балтийский флот).

В 1948 г. вернулся к мирной трудовой деятельности, в качестве завуча и учителя физики и математики СШ им. Амангельды села Новобогатинск.

В 1950 г. окончил Уральский педагогический институт и начал педагогическую и научную деятельность в Гурьевском государственном учительском институте, пройдя путь от преподавателя до заведующего кафедрой физики и математики. В 1958-1960 годах Ахмеджанов Х.А. учился в аспирантуре при кафедре аэродинамики Ленинградского политехнического института им. М.И.Калинина. Успешно защитив в 1964 г. свою научную работу, получил учёную степень кандидата технических наук. После окончания аспирантуры (с 1960 г. по 1967 г.) работал заведующим лабора-торией химии и нефти в г. Гурьеве.

С 1967 г. Ахмеджанов Хаким Ахмеджанович возглавил Казахский Научно-исследовательский гидрометеорологический институт (КазНИИГМИ) в г. Алма-Ате, который на территории Западной Сибири, Казахстана и Средней Азии являлся ведущим научно-методическим учреждением в области гидрометеорологии отгонного животноводства. На посту директора института Хаким Ахмеджанович проявил себя хорошим организатором науки, благодаря чему в институте дополнительно были созданы: отдел селевых исследований, сектор водных ресурсов и экспедиция радиолокации активных воздействий. В 1974 году начала работу аспирантура по специальностям «Метеорология, климатология, физика атмосферы» и «Гидрология суши и водные ресурсы». Под руководством Ахмеджанова Х.А. КазНИИГМИ стал головным учреждением в СССР по исследованию природы селевых потоков, разработке методики их расчёта и прогноза. Впервые в мировой практике в горах Заилийского Алатау была создана экспериментальная лаборатория по воспроизведению селевых потоков в естественных условиях [3, с. 129].

Учитывая особенности развития сельского хозяйства республики, отве-чая его практическим запросам, учёными института впервые в СССР была создана новая отрасль агрометеорологической науки – агрометеорология и зоометеорология отгонно-пастбищного животноводства. В короткий срок были разработаны агроклиматическое районирование пустынно-пастбищной зоны, критерии опасных для выпаса и стрижки овец гидрометеорологи-ческих условий, методы прогноза этих условий, методы оценки и прогноза урожая пастбищной растительности. Все эти методы широко использовались в практике оперативного гидрометеорологического обслуживания сельского хозяйства Казахстана и других регионов СССР, а так же Монголии. Крупные исследования выполнены в области изучения климатических ресурсов республики, ветрового режима и гололёда, ресурсов облач-ной влаги, горно-долинной циркуляции в горных и предгорных районах [4,с. 127].

Результаты большой научной работы Ахмеджанова Х.А. опубликованы в более чем 50 научных трудах, в том числе: в монографии «Климат города Алма-Аты», в серии научных публикаций по оценке влияния Каспийского и Аральского морей на климат Казахстана.

Для нужд народного хозяйства под редакцией Хакима Ахмеджановича подготовлены такие фундаментальные издания, как: монография «Климат Казахстана», «Справочники по климату СССР», агроклиматические справочники по областям, серии томов научно-справочной монографии «Ресурсы поверхностных вод СССР» по территории Казахстана, составлены гидрологические, климатические и агроклиматические карты комплексного научно-справочного Атласа Казахской ССР.

Студенты-географы Республики Казахстан широко используют во время практических занятий и при выполнении ими своих курсовых и дипломных работ научные труды, изданные учёными КазНИИГМИ под руководством Ахмеджанова Х.А. Этот факт во многом способствует корректности выводов и практической значимости выполненных ими работ.

В годы независимости Казахстана отмечается рост значения промыш-ленного производства в экономическом развитии Республики. Это сопровож-дается углублением и расширением процесса урбанизации в нашем государстве. Поэтому, актуальным становится учет климатических и других, связанных с ними, природных особенностей населённых мест, что является важным условием планировки и обустройства городской территории. Большую помощь в этом вопросе имеет методика изучения климатических условий, разработанная в 70-е годы сотрудниками Казахского Научно-исследовательского гидрометеорологического института (КазНИГМИ) под руководством Х.А.Ахмеджанова. Эту методику до сих пор используют географы, климатологи, градостроители, энергетики, работники городского хозяйства, транспорта, медицины.

В монографии «Климат Алма-Аты» Описание этой методики даётся не абстрактно, а в форме конкретного анализа климата Алматы с исполь-зованием данных многолетних (за 30-летний период) метеорологических наблюдений и некоторых дополнительных исследований. Это даёт возможность использовать представленную в монографии методику для проведения студентами исследований территории города, его медико-географического зонирования. Описания даны по всем метеорологическим показателям: температура, влажность, давление, ветер, облачность, атмосферные осадки и другие атмосферные явления [6, с. 66]. Также рассмотрены месячные, сезонные и годовые аномалии температуры воздуха и осадков. Расчетным путем получен ряд характеристик радиационного и светового режима. Также даются краткие характеристики пограничного слоя, климата свободной атмосферы и условия загрязнения воздушного бассейна. Для изучения физико-географических условий города и его окрестностей взяты такие показатели, как: рельеф, радиационный режим (с показателями продолжительности солнечного сияния и количеством дней без солнца и рас-четы прямой и рассеянной радиации), атмосферная циркуляция, атмосферное давление, термический режим, режим атмосферного увлажнения (влажность воздуха, атмосферные осадки, снежный покров), режим облачности и атмосферные явления (атмосферные явления - туман, дымка, метели, грозы, град, дальность видимости, гололёдно-изморозевые явления).

В результате своих наблюдений исследователи пришли к выводу о том, что эти расчеты должны производиться с поправкой на закрытость горизонта. Малые значения продолжительности солнечного сияния в начале и в конце месяца объясняются не только непрерывно изменяющимся временем восхода и захода солнца, но и большой загрязненностью атмосферы. При большом угле солнечной экспозиции лучи, проходя через загрязненные слои воздуха, теряют свою энергию до столь низких значений, что не фиксируются гелио-графом. В условиях большого города, интерес для географов и градост-роителей представляет продолжительность облучения различно ориентиро-ванных вертикальных поверхностей. Учёные КазНИГМИ составили таблицу, используя которую географы, градостроители, медицинские работники и специалисты других профессий, задействованные в организации и обслуживании жизни города и его жителей, могут определить возможную дневную продолжительность солнечного сияния на каждый месяц для стен с разной ориентацией (юг, север, восток, запад). Например, исходя из данных такой таблицы, можно рассчитать, что действительная продолжительность солнечного сияния в летние месяцы превышает 70% возможной для стен южной ориентации и 60% и более для стен восточной и западной ориентации. Северные стены в этот период получают 40-50% возможного облучения, а в период с октября по март не получают его вовсе.

Практическое значение имеет предложенная в методике определения зависимость радиации от времени с подневным шагом. С ростом урбани-зации возможная радиация претерпевает значительные изменения, особенно существенные в холодный период года.

Ослабление солнечной радиации обусловлено рассеянием и погло-щением ее как молекулами газов, так и более крупными частицами раз-личного происхождения (аэрозолями). Для количественной характеристики загрязненности атмосферы принят коэффициент прозрачности, показываю-щий какая часть прямой радиации, пройдя через толщу атмосферы, достигает поверхности земли при положении солнца в зените. Чем больше коэффициент прозрачности, тем меньше взвешенных частиц (в том числе и загрязняющих) содержится в воздухе. Используя эту методику, студенты-географы могут проводить зонирование города по медико-географическим факторам природной среды.

Для географов и специалистов других областей практической и научной деятельности, связанной не только с городской средой, но и с сельской местностью, большой интерес представляет вопрос о том, изменение каких компонентов в составе городской атмосферы вызывает такие значительные потери тепла. В результате анализа направленных уменьшений коэффициентов прозрачности и уменьшения прямой радиации, достигающей поверхности земли. При этом использовались результаты наблюдений за 30 лет, были получены очень интересные и полезные выводы о том, что, расчеты количества водяного пара, не могут выявить заметных тенденций к увеличению общего объема влагосодержания атмосферы над городом ни в январе, ни в июле. Следовательно, уменьшение прихода прямой радиации связано исключительно с влиянием самого города.

На основании расчетов общего запаса влаги в атмосфере было определено количество солнечной радиации, теряющееся из-за поглощения ее парами воды.

Большое самостоятельное значение для жизни человека, животных и растений в качестве фотоэнергетического источника имеет рассеянная радиация, которая играет существенную роль в радиационном режиме. В отличие от прямой радиации, она поступает на землю и при сплошном облачном покрове. Основные закономерности суточного и годового хода интенсивности рассеянной радиации, относительно условий ясной погоды и облачности, раскрываются в составленной таблице под названием «Интенсивность рассеянной радиации (кВт/м) при ясном небе и средних условиях облачности в разные часы суток».

Обычно загрязнение атмосферы города снижает рассеянную радиацию в зимний период и несколько повышает ее летом.

В течение всего года интенсивность суммарной радиации относительно полудня распределена несимметрично, послеполуденные значения превы-шают соответствующие дополуденные значения. Это явление характерно для многих городов и не является случайным. Оно объясняется ростом рассеянной радиации во второй половине дня, связанным с некоторым преобладанием в это время повторяемости хорошо рассеивающих радиацию облаков (Ci, Ac, As, Cu), а также с увеличением загрязнения атмосферы города. Выявленная сотрудниками института зависимость суммарной радиации от высоты солнца при разных типах облаков указывает на то, что облачность является основным фактором, влияющим на суммарную радиа-цию как в сторону ее увеличения, так и особенно в сторону ее уменьшения; причем это влияние очень разнообразное. Оно зависит от количества обла-ков, их формы, положения на небесном своде, высоты солнца над гори-зонтом. Чем больше высота солнца, тем больше значение суммарной радиа-ции при количестве облаков одного типа, равном 10 баллам. Особенно силь-но растет суммарная радиация при наличии облаков верхнего яруса (Ci, Cs) .

Зависимость суммарной радиации от фактора мутности атмосферы при разных высотах солнца выражается в том, что значение суммарной радиации тем меньше, чем больше фактор мутности (т.е. чем более загрязнена атмосфера) при одной и той же высоте солнца.

Для исследователей, занимающихся географией городов, особеннос-тями территориальной организации городских территорий, медицинской географией и географией сельского хозяйства, большой интерес, кроме значений солнечной радиации, представляет и естественная освещенность. Основной характеристикой светового режима является освещенность горизонтальной поверхности, измеряемая в люксах.

Естественная суммарная освещенность при безоблачном небе или частичной облачности складывается из прямой освещенности, создаваемой непосредственно лучами солнца, и рассеянной освещенности, поступающей от небесного свода и отраженной земной поверхностью: EQ=ES+ED. При пасмурном небе суммарная освещенность равна рассеянной.

Одним из основных климатических факторов образования климата является атмосферная циркуляция. Общая циркуляция атмосферы создается под влиянием радиационных условий и особенностей подстилающей поверхности. Большое значение для географов имеют работы коллектива учёных под руководством Ахмеджанова Хакима Ахмеджановича по оценке влияния Каспийского и Аральского морей на климат Казахстана [7, с. 3].

Важным направлением работы коллектива КазНИГМИ стало создание новой отрасли агрометеорологической науки – агрометеорология и зоометео-рология отгонно-пастбищного животноводства. Были разработаны агрокли-матическое районирование пустынно-пастбищной зоны, критерии опасных для выпаса и стрижки овец гидрометеорологических условий, методы прогноза этих условий, методы оценки и прогноза урожая пастбищной растительности.

Большое значение в жизни нашей республики имеет сельскохозяйст-венное использование земель. Разнообразие этого показателя связано с обширностью территории республики, с тем, что этнические особенности населения сохраняются именно в сельской местности. Основой, базовой платформой для успешного изучения географии сельского хозяйства являются исследования, проведённые агрометеорологами. Специалистам, изучающим географию сельского хозяйства Республики Казахстан, крупно повезло, так как учёные под руководством Ахмеджанова Х. А. составили серию детальных агрометеорологических карт на всю территорию респуб-лики [8, с. 108]. Эти карты студенты-географы используют на практических занятиях во время изучения физической и экономической географии Казах-стана, для работы над темами своих курсовых и дипломных исследований.

В какой степени изучение сельскохозяйственного использования земель может иметь конструктивный характер, и в какой степени оно остается простым описанием, зависит от того, хорошо ли мы понимаем действие объективных факторов, дифференцирующих сельское хозяйство. Иначе говоря, все зависит от того, насколько точно мы умеем оценивать (измерять) действие неодинаковых природных качеств земель и неодина-ковых природных условий на эффективность того или другого использования земель. Изучение под сельскохозяйственным углом зрения природной среды и экономико-географическое изучение использования земель являются опорой одного для другого, в принципе должны проводиться во взаимной связи, с согласованием методики изучения и масштаба картографирования.

В сельском хозяйстве используется, при разных уровнях его интенсивности, всегда лишь некоторая часть ресурсов природной среды, тех ресурсов энергии, которые нам могут давать растения в результате фотосинтеза. Эта часть обусловлена в существенной мере экономическими причинами, а именно, используется такая часть, присвоение которой осуществляется на современном уровне наших технических знаний при экономически приемлемых соотношениях затрат человеческого труда и получаемой продукции. Это выражается в том, что в разные периоды развития сельского хозяйства (а также в разных его типах, которые существуют одновременно, закономерно распределяясь по территории) используются не одни и те же элементы природной среды и не в одинаковой мере. В связи с этим решающее значение для территориальной дифферен-циации сельского хозяйства приобретают не одни и те же факторы природной среды. В качестве факторов, ограничивающих урожайность, в одних случаях выступает преимущественно режим питательных веществ, в других – атмосферное увлажнение или тепловой режим и т.д. Не одни и те же количественные выражения этих разных факторов приобретают лимитирую-щее значение. Таким образом типология земель и природное районирование должны неизбежно как-то ориентироваться на исторически изменяющиеся формы сельского хозяйства. Соответственно выбираются те главные признаки климата, почвенного покрова, рельефа и т.д. которые привлекаются в качестве критериев. И как говорил А.Н. Ракитников: «Можно пользоваться признаками природной среды, имеющими наиболее общее значение (как, например, показатели радиационного баланса, водного баланса, характери-зующие условия среды для любых отраслей растениеводства, при разных способах возделывания растений). А можно стремиться найти признаки, предназначенные для обоснования границ распространения определенных групп культурных растений при известных способах возделывания» [9, с. 47].

Для климата Западно-Казахстанской области, расположенной в центре Евразии, характерны резкая континентальность и засушливость, материковый режим температуры и ветра и недостаточное количество атмосферных осадков при высокой испаряемости. Значительная протяженность территории мало влияет на изменения основных климатических характеристик, хотя степень континентальности увеличивается с запада на восток и с севера на юг [10, с. 126].

В результате выполнения заданий на практических занятиях. СРСП и СРС по Географии сельского хозяйства с использованием серии карт Атласа Казахской ССР, составленных учёными под руководством Ахмеджанова Х. А., студенты самостоятельно подходят к следующим важным для географов выводам.

На развитие и размещение сельского хозяйства воздействуют все компоненты природы – каждый в отдельности и вся их совокупность. В Западно-Казахстанской области рельеф не являет фактором, лимитирующим сельскохозяйственное производство. Помимо обеспеченности теплом, все сельскохозяйственные культуры нуждаются в обеспеченности влагой, в первую очередь атмосферной. Поэтому, помимо термического элемента, первостепенное значение для агроклиматической оценки территории имеет количество и режим осадков. Для оценки влагообеспеченности территории существует целый ряд прямых и косвенных показателей, среди которых годовая сумма осадков, их распределение по месяцам и сезонам, характер почвенно-растительного покрова.

Показатель увлажнения (ГТК) по территории Западно-Казахстанской области изменяется от 0,6 на севере до 0,2 на юге. Но даже на севере, в 1 агроклиматическом районе (Рис. 1), который лучше других обеспечен влагой, удовлетворительные условия увлажнения в период вегетации наблюдаются только 1 раз в 20 лет, когда величины ГТК достигают значения 0,9-1,1.

Таким образом, природным условием, ограничивающим земледелие и в целом сельскохозяйственное производство Западно-Казахстанской области, является влагообеспеченность вегетационного периода, особенно увлаж-ненность почвы.

В целом по ЗКО годовое количество осадков невелико и изменяется от 170 мм на юге до 290 мм и более на севере (табл.1). Сумма осадков за отдельные годы сильно отклоняется от их среднего значения [2, с. 46]. По количеству выпадающих осадков по области выделяется два максимума: первый приходится на май-июнь, когда выпадает свыше 30 % годовой суммы осадков, а второй – на октябрь, когда выпадает более 10 % от годового количества.

Средние годовые величины абсолютной влажности воздуха на рассматриваемой территории изменяются от 7,1 до 7,4 мб, а дефицит влаги от 5,8 до 7,6 мб. Максимальные значения абсолютной влажности, как и температуры воздуха, повсеместно наблюдаются в июле, составляя с среднем за месяц 13 мб. Наибольшие средние месячные значения дефицита влажности воздуха наблюдаются в июле и колеблются в пределах 15 – 20 мб [2, с. 46].