Т. Т. Галиев, М. Д. Есекешова, Г. О. Исакова

115 
 
алушылардың  жүйелі  ойлау  қабілеттері  мен  дағдыларын,  олардың 
танымдық тұрғыдан дамуын қалыптастыруға негіз болады  
И.А.  Зимняя  адамның  танымдық  тұрғыдан  дамуы  келесі  негізгі 
түсініктерден  жүзеге  асатындығы  туралы  мысал  келтіреді:  тікелейден 
тікелей 
«қаруланғанға»; 
жалпы 
бөлшектенбегенінен 
дифференциалданғанға,  сонымен  қатар  шынайыны  жалпы  (абстрактілі) 
көрсету; еркін еместен  реттелмейтінін еркінге [137]. 
Жұмыста  [138]  танымдық  даму  ойлаудың  түрлі  типтеріне 
(эмпирикалық, образдық, теориялық, нақты тарихи, диалектикалық және 
т.б.  олардың  бірлігінде)  ие  болу  және  пайдалану  қабілеттерін 
қалыптастыру сияқты анықталады.   Оның органикалық бөлігі шынайы 
оқиға  мен  болмысты  өздігінен  талдай  білуі,  өздігінше  қорытындылау 
және  жалпылау,  сондай-ақ  тілінің  дамуы:  тілдің  сөздік  байлығын  білуі 
және  еркін қолдануы болып  табылады.  Танымдық дамудың  мазмұндық 
жағы  дүние  туралы  негізгі  ғылыми  білімнің  белгілі  бір  көлемі  кіретін 
жалпы  руханилық  және  шынайыны  философиялық,    нақты-тарихи 
бағалау қабілеті болып табылады.   
Е.С.  Рапасевичтің  анықтамасы  бойынша  жүйелі  келу  тұрғысынан 
танымдық  белсенділік  –  бұл  ой  қызметінің  негізгі  компоненттері 
танымдық (жалпы ойлау қабілетінің) және танымдық емес (ең алдымен-
мотивацияланған)  факторлары  болып  табылатын  кейбір  гипотезалық 
жүйелердің интегралдық қасиеті. Бұл ретте танымдық белсенділік жеке 
алғанды  тұрған  немесе  басқасына  да  біріктірілмейді  Ойлау  қабілеті  
танымдық  қызығушылығының  кеңдігі  мен  тереңдігін  анықтай  отырып, 
танымдық  белсенділіктің  қалпын  құратын  сияқты,  бірақ  онда  тікелей 
емес, тек қана тұлғаның құрылымы арқылы [138]. 
Танымдық,  ой  дамуының  критерийлері  ретінде  кейбір  авторлар: 
зерделенетін 
материалды 
тез 
меңгеруді, 
стандарттық 
емес 
тапсырмаларды 
шешуді, 
аналитикалық 
және 
синтетикалық 
қабілеттерінің  болуын,  ақпаратты  қорытындылай  білуді  және  т.б.  атап 
көрсетеді.    
М.А.  Холодная  танымдық  қабілетті  шарты  белгілі  тапсырманы 
(проблеманы)  ойдағыдай  шешу  болы  табылатын  жеке-өзгеше  қабілет 
ретінде  қарастырады:  сөздің  мағынасын  аша  білу  қабілеті,  қойылған 
элементтерден  кеңістік  фигураларын  тізе  білу,  сандар  қатарынан  және 
геометриялық  бейнелерден  заңдылықты  анықтай  білу,  берілген 
объектіні  пайдаланудың  көптеген  нұсқаларын  ұсыну,  проблемалық 
жағдайда  қайшылықты  таба  білу,  кез  -  келген  пән  саласын  және  т.б. 
зерделеуде жаңаша келуді қалыптастыру [139]. 
М.А.  Холодныйдың  ойынша    танымдық  жетілудің  (тәрбиеліліктің) 
көрсеткіштері[139]: 
- ой-өрісінің кеңдігі («капсулданған» дүниетанымына қарсы);  
-  болып  жатқанды  бағалауға  икемдігі  және  көп  түрлілігі  («жаман-
жақсы ойлауға» қарсы);  

116 
 
-  қарапайым,  қайшы  ақпаратты  қабылдауға  дайын  болуы 
(догматизмге қарсы);  
-  болып  жатқанды    өткен    (себептер)  терминдерінде  және  болашақ 
(зардаптары)  («осында-және-енді»  терминдерінде  ойлау  икемділігіне 
қарсы) терминдерінде болып жатқанды бір уақытта ойлай білуі;  
-  болып  жатқанның  объективті  маңызды  аспектілерін  (қарсы 
танымдық 
позицияның 
субъектіленген, 
эгоцентрлігіне 
қарсы, 
нақтыларды анықтай білуге бейімділігі; 
-  «егер  де  қалай»  менталдық  модель  шеңберінде  болуы  мүмкін 
санаттарда ойлай білуге қабілеттілігі («мүмкін емес» жағдайлардың болу 
мүмкіндігін ызаландыруға қарсы);  
- контексте жеке болмыстарды оның көптеген басқа болмыстармен 
бүтіндей  байланысын  ойша  көре  білу  қабілеттілігі  (өмірге  бір  қалыпты 
қарауға қарсы) және т.б.  
Білім алушылар мен мамандардың танымдық өздігің және өздігінше 
білім  алу  дағдыларын  қалыптастыра  және  дамыта  отырып,  біз  оларды 
қоршаған  шынайылықты  тиімді  және  тұтас  тану  әдістері  және 
тәсілдерімен  қаруландыруымыз  қажет.  Өсіп  келе  жатқан  ұрпақ  пен 
мамандарды зияткерлік дамытуда барынша деңгейде әсер ететін жүйелі 
келу  мен  оның  негізінде  әзірленген  методтар  мен  технологиялар 
маңызды рөл атқаруы мүмкін.       
Біздің  зерттеулеріміз  және  оқу  процесіне  жүйелі  келуді  жүзеге 
асырудағы  көп  жылдық  тәжірибеміз  білім  алушылар  мен  мамандардың 
зияткерлік  қабілеттерін  дамытуда  олардың  жүйелі  түсініктерінің, 
танымдық  және  өзге  іс-әрекеттерінде    жүйелі  ойлау  және  жүйелі  келу 
қабілеттері  мен  дағдыларының  болуы  маңызды  рөл  атқаратындығын 
дәлелдеуімізге мүмкіндік береді.  
Басқаша  айтқанда,  білім  алу  субъектілерінің  жүйелі  ойлау  және 
жүйелі  келу  қабілеттері  мен  дағдыларын  қалыптастыру  олардың 
зияткерлік  қабілеттерін  тиімді  дамытудың  факторы  және  шарттарының 
бірі  ретінде қарастырылуы қажет.   
Білім  алушылардың  жүйелі  ойлауын  қалыптастыру  және  оларды 
зияткерлік  дамытудың  педагогикалық  шарттарының    қолданыстағы 
тізбесіне мыналарды жатқызуға болады:    
-  мұғалімдерде  өзінің  педогогикалық  қызметінде  жүйелі  келуді 
қолданудың    жүйелі  ұғымдары  мен  белгілі  тәжірибесінің,    оқу 
процесінде  зияткерлік  және  жүйелі  қабілеттерді  қалыптастырудың 
психологиялық ерекшеліктері туралы анық түсініктерінің болуы; 
-   оқытуда жүйелі ойлау және зияткерлік дамытуды қалыптастыру 
процесін  психологиялық,  ақпараттық,  кадрлық,  ғылымы  және  и  өзге 
қамтамасыз ету; 
-  белсенді  және  проблемалық  оқыту  әдістерін,  сондай-ақ  жүйелі 
ойлау  және  зияткерлік  дамыту  қабілеттері  мен  дағдыларын  дамытуға 
әсер ететін тиісті жүйелілік әдістер мен технологияларды қолдану. 

117 
 
Қазіргі білім беру бағдарламаларының білім берудің барлық 
сатыларында  жүйелі  ойлауды  қалыптастыруды  қарастырмайтынын 
ескеру  қажет.    Одан  басқа  отандық  білім  берудің  алдыңғы  жоспарына 
критикалық ойлауды қалыптастыру тапсырмасы тұрады.    
Сонымен  бірге,  біздің  зерттеуіміз  көрсеткендей,  оқу  процесіндегі 
жүйелі  келуді  жүзеге  асыру  жүйелілік,  және  жүйелі-критикалық 
ойлауды  қалыптастыруға  әсер  етеді  (критикалық  ойлаудың  теория  мен 
тәжірибені дамытудағы жаңа бағыты ретінде). 
Осы  әдістемеде  оқулық  белгілі  ақпараттық  жүйе  (оқу,  ғылыми  
және  өзге  ақпарат)  ретінде  қарастырылады.  Осындай  жүйенің  әрбір 
компоненті    (параграфтары,  баптары,  тараулары,  бөлімдері  оқулық 
атауының аспектісінде зерделенеді.  
Оқулықтағы  зерделеу  объектісі  (бірінші  кезекте)  Н.С.  Валгинаның 
ойы  бойынша  негізгі  қасиеттері  байланыс  пен  тұтастық  болып 
табылатын  мазмұны  бойынша  белгілік  бірліктердің  кезектілігіне 
біріктірілген мәтін болып табылады (лат. 
textus
 арқау, өру, жалғау [140]. 
Жүйелі  келу  тұрғысынан  алғанда  оқулықтың  оқу  материалы  мен 
мәтіні біртұтас болуы қажет.    
Жүйелі  оқу  негізінде  ұсынылатын  оқу  материалын  зерделеу  осы 
үшін  арнайы  әзірленген  (жоғарыда  көрсетілген)  әдістер  мен  тәсілдерді 
қолдануды қарастырады.   
Оқулыққа  оның  мазмұны  (кіріспесі)  арқылы  жылдамдатып  «тиеу» 
оқу  материалын  одан  әрі  зерделеу  үшін  әлдебір  бағыттық  негізді 
қалыптастыруға  әкеп  соқтырады.  Осы  жұмыстың  негізгі  мақсаты  да 
осында.  Мазмұнның  осы  және  өзге  фрагменттерін  бөлшектеп 
зерделеместен, оқулықты жылдамдатып зерделеу сияқты болады. Әрбір 
параграфтың  жеке сәттері  мен  негізгі  ережелерін анықтау  және  қағазға 
жазу  одан  кейін  оларды  кейбір  қорытындылауға  талпынуды  жүзеге 
асыруға мүмкіндік береді.    
Келесі  сатыларында  оқулықтың  оқу  материалын  бөлшектеп  және 
тұтас зерделеужүргізіледі. Бұл ретте ұсынылатын кезеңдердің 
кезектілігі міндетті, бірақ болжалды болып табылады.   
Төменде осы жұмыста қолданылатын кейбір терминдерге қысқаша 
анықтама берілген: 
Талдау – бұл негізінде объектілерді құрама бөліктерге бөлу процесі 
жатқан әдіс. 
Синтез  –  талдау  кезінде  алынған  бөліктерді  бүтіндей  бір  затқа 
жалғау. 
Жүйелендіру–  пән  сыныптарының  немесе  болмыстарының  белгілі 
бір  тәртіпте,  осы  сыныптар  арасындағы  өзара  байланыстарға  сәйкес 
орналасуы.   Нақты өмірдің болмыстарын жүйелендірудің арқасында бұл 
білімдердің өзара байланысын терең түсінуге және тәжірибелік қызметте 
дұрыс пайдалануға мүмкіндік беретін белгілі бір жүйеде көрініс табады. 

118 
 
Қорытындылау  –  бұл  қарастырылатын  саладағы  пәндердің  жалпы 
белгілерін (даму қасиеттерін, қатынастарын, тенденцияларын және т.б.) 
анықтау  арқылы  абстракцияның  әлдеқайда  жоғары  сатысына  ауысу. 
Жоғарыда  аталған  абстракцияның  (абстракциялаудың)  мәні  пәндердің 
маңызды емес қасиеттерін, қатынастағы байланыстарын оймен бөлуден 
және  осы  пәндердің  бір  немесе  бірнеше  қызығушылық  туғызған 
зерттеулер тараптарын бір мезгілде анықтау, тіркеуден тұрады.   
Түсіну   -  жалпы көрнекі образдар түрінде пәндерді және шынайы 
қоршаған  болмыстарды  елестетудің  психикалық  процесі.  Жұмыс 
авторларының ойынша [141], түсіну кез келген білімнің негізін құрайды. 
Моделдеу[лат. 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: