Оқулық Алматы, 020 ӘӨЖ 811 кбк 81. Е 79
жүктеу/скачать 5,96 Mb. Pdf көрінісі
|
Есеналиева Ж. САЛЫСТЫРМАЛЫ ТЫЛ БЫЛЫМЫ 2021 от 7 апреля
| түркі, түркі
халықтары, түркі тілдері терминдерін қолданады. Ал ұзақ уақыт бойы ғалымдардың талас объектісіне айналған түрік сөзі осман тілінің үлесінде қалды. Тіл білімінде дүние жүзіндегі тілдер екі түрлі тұрғыдан: 1) тілдік материалдың (түбір мен аффикстердің және сөздердің) бірлігі яғни шығу тегінің бірлігі тұрғысынан; 2) шығу тегіне байланыстырылмай, құрылысы мен типіне, грамматикалық құылысының, ыңғайластығы, ұқсастығы тұрғысынан топтастрырылады. Топтастырылудың бірінші түрі - генеаологиялық классификация (топтастыру) делініп, екіншісі - типологиялық классификация (топтастыру) деп аталады. Генеалогиялық классификацияда тілдердің туыстас тілдер болып саналуы үшін олардың лексикасы жағынан өзара ұқсас, ал дыбысталу жағынан бір-біріне жақын сөздер болуы қажет. Классификацияның бұл түрі – салыстырмалы-тарихи тіл білімінің деректері мен жетістіктеріне сүйене отырып, дүние жүзіндегі тілдерді олардың шығу тегінің бірлігіне, материалдық туыстығына қарай әртүрлі тілдік топтарға бөліп қарастырады. Типологиялық классификацияда грамматикалық формулалардағы түбір морфема мен аффикстік аффикстердің байланысу сипаты ескеріледі және де тілдерді типологиялық ерекшеліктері бойынша ажыратады. Қазақ тілі - түркі тілдер тобына жататын көне тілдердің бірі. Қазақ тілі – агглютинативті (жалғамалы) тіл. Агглютинация дегеніміз – сөз түбіріне бір аффикстен соң екінші бір немесе бірнеше аффикстердің бірінен соң бірінің жалғануы. Түбірге аффикстер жалғау арқылы грамматикалық – 74 – Салғастырмалы тіл білімі мағынаның берілу тәсілі аффиксация тәсілі деп аталады. Аффиксация тәсілі - грамматикалық тілдердің ішіндегі ең кең тараған тәсілі. Қазақ тіліндегі аффиксация тәсілі деривациялық мағынаны да, реляциялық мағынаны да білдіреді. Демек, аффиксация тәсілі грамматикалық мағыналарды білдіру үшін жұрнақтарды да, жалғаулардыда пайдаланады. Мысалы: -шік, -ғыш, -дыр жұрнақтары: үйшік, жаздыр, жазғыш деген сөздерде деривациялық мағынаны білдірсе, -лер, -іміз, -де жалғаулары үйлерімізде деген сөздерде реляциялық мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде сөз агглютинация принципі бойынша құрылады да, түбірге аффикстер бірінің үстіне бірі жалғана береді. Аффикстер түбірге белгілі бір тәртіп, заңдылық бойынша жалғанады. Бір сөздің құрамында бірнеше жалғау қабаттасып келсе, алдымен жұрнақ содан кейін жалғау жалғанады. Сөз құрамында бірнеше жалғау қабаттасып келсе, алдымен көптік жалғауы, содан соң тәуелдік, септік жалғауы, жіктік жалғауы жалғанады. Мысалы: ауылдарыңызданбыз деген сөзді алсақ ауыл – түбір, - дар – көптік жалғауы, - ыңыз – тәуелдік жалғауы, - дан – шығыс септік жалғауы, - быз – жіктік жалғауы. Қазақ тілінде сөз түрлендіруші аффикстер мен форма тудырушы аффикстер бар. Мысалы, қамсыздандырылмағандықт арыңыздан деген сөзді морфемаларына қарай бөлшектеп көрейік: -қам – негізі морфема (түбір) -сыз - сөз тудырушы аффикс, сын есімнің жұрнағы -да – сын есімнен етістік жасап тұрған аффикс -ны - өздік етіс, сөз түрендіруші жұрнақ -дыр – сөз түрлендіруші, өзгелік етіс жұрағы -ыл - ырықсыз етісжұрнағы -ма – болымсыз мағыналы жұрнақ -ған – есімше жұрнағы -дық – етістіктен зат есім тудырушы жұрнақ -тар – көптік жалғау аффиксі -ыңыз – тәуелдік жалғауы -дан – флексия (шығыс септік) – 75 – Есеналиева Жанар Бұл сөзде бір түбірге 11 аффикс жалғанып тұр. Оның үшеуі - сыз, -да, -дық - сөзден сөз тудырушы аффикстер, сегізі - ны, -дыр, -ыл, -ма, -ған, -тар, -ыңыз, -дан - сөз түрлендіруші аффикстер. Қазақ тілінің құрылымдық-типологиялық сипаттамасы негізінен оның агглютинатив тілдерге жататындығымен байланысты. Агглютинативті тұрпаттағы тілдерді сипаттау үшін фонетикалық қана емес, сондай-ақ морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерді көрсететін типологиялық басым белгілер жиынтығы ескеріледі. Қазақ тілінің түпкі шығу тегі түркі тілдері дамуындағы ең көне Алтай дәуірінен, Хун дәуірінен (біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ-ІҮ ғасырлар мен біздің заманымыздың Ү ғасыры аралығы) және одан бергі көне түркі дәуірінен (біздің заманымыздың Ү - Х ғасырлар аралығы) бастау алады. Алтай дәуірінде негізі бір ататілден шыққан түркі және монғол, тұнғыс-маньчжур тілдері бір-бірінен ажырай бастаған. Ал Хун дәуірінде монғол, тұнғыс-маньчжур тілдерінен түгелдей ажырап болған түркі тілдері өз ішінен шығыс түркі және батыс түркі тілдері болып екі салаға бөлінген. Қазақ тілі батыс түркі тілдерінің қыпшақ тобына енеді. Қыпшақ тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің құрылымы туралы мәлеметтер Махмут Қашқаридің «Дивани луғати ит-түрк» сөздігінен басқа Юсуф Баласағұнның «Кутадғу білік», Ахмет Иассауидің «Дивани хикмет» т.б. еңбектерінде кездеседі. ХҮ ғасырдың аяқ кезі мен ХҮІ ғасырдың басында қазақ тайпалары қыпшақ қауымынан, ноғай ордасынан бөлініп шығып, дербес халық болып бірігеді. Қазақтың біртұтас халық тілінің қалыптасуы ХҮ-ХҮІ ғасырлардан басталып, ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін созылды. Қазақ тілі қыпшақ тілдеріне, оның ішінде қыпшақ-ноғай тобындағы тілдерге тән белгілерді сақтай отырып, өзінің ішкі даму заңы бойынша жетіліп отырды. Қазақ тілінің ХҮ-ХІХ ғасырлар аралығындағы құрылысы жайында мәлеметтер Алпамыс, Қамбар, Қобыланды, Ер Тарғын, – 76 – Салғастырмалы тіл білімі Ер Көкше т.б. сияқты т.б.тарихи эпостар мен тарихи поэзия жырларында берілген. ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында кітаби тіл элементтерін сақтаған қисса-дастандар, батырлар жайлы жырлар пайда болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ тілі ұлт тілі болып қалыптасты. жүктеу/скачать 5,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|