Байланысты: Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
Қазақтардың рухани әлемі: әл-Фарабиден Абайға дейін Мысалы, әл-Фарабиды философиялық әдебиеттерде перипате-
тиктерге жатқызу тән. Бірақ түркі философиясының табиғатына сай
ол натурфилософ болып табылады, ол – әлемнің бес бастауы: «бес
материя – жер, су, ауа, от және аспан» делінген [1]. Сонымен бірге
оның көзқарасында сопылық сарын бар. Ол ең алдымен – энцикло-
педияшы, математик, жаратылыстанушы, музыка теоретигі. Яғни,
әл-Фараби философиясы тек өз уақытының арнасында ғана дамы-
май, түркі философиясының әмбебаптығы қағидатына да сай келеді.
Тағы бір көрнекті мысал ретінде түркі ойшылы Ж.Баласағұни
шығармашылығын алуға болады. Бұл тек шығыстық рухтағы
«моральдық-этикалық және ғибратты-дидактикалық» [2] ілім, қара-
хан дәуіріндегі әлеуметтік философия ғана емес, онтологиялық,
гносеологиялық және аксиологиялық мәселелердің кең өрісі, бұл
өмір философиясы, саясат пен құқық философиясы, дін философи-
ясы мен натурфилософия.
Бұл мысалдар философияның кең ауқымын, жеке философия-
лық ойдың таусылмас қайнар көзін көрсетеді. Батыс дәстүрінде фи-
лософтар мен даналарды «қуу» болса, түркі мәдениетінде – фило-
соф-дана әрқшан сыйлы болған, оның сөзі дүниетанымдық ізденісте
шешуші болған, олар ұрпақтан ұрпаққа қордаланып, жинақталған
халық даналығын насихаттаған.
Келесі түркі философиясының ерекше белгісі оның «көп-
қырлылығы» («катлам») [3], бұл көпқырлылық аралас сипатқа
ие. Тарихи жағдайлар мен жағрафиялық орналасқан жеріне бай-
ланысты түркілік дүниетаным әрбір жаңа тарихи дәуірде жаңа
дүниетанымдық идеялар мен қағидалар жинақтап отырған. Оның
негізі мифологиялық, діни ерекшелігі, тәңірлік, ведалық және
заратуштралық философиялық-діни ілімдері бар арғытүркілік
тайпалардың арий мәдениеті болып табылады. Соның салдары-
нан жаңа дүниетанымдық қабат пайда болды; Орталық Азия
будда мәдениетінің, манихейліктің орталығы болды. Ислам түр-
кітілді ортада жетекші дін болып, кейін ұлттық дін формасында
түркі халқының дүниетанымына семиттік діни-философиялық
белгілерін кіргізді. ХІХ ғасырда отарлауға байланысты түркі сана-
сында орыс және батыс еуропалық ойлардың философиялық және
дүниетанымдық идеялары жинақтала бастады.
Бұл «көпқабаттылықтың» синкреттіліктен айырмашылғы мәде-
ниеттің ерекшелігін жоғалтуға апаратын түркітілдес халықтар-
дың дүниетанымына эклектикалық із қалдырады. Сондықтан
философ-зерттеушілер өз зерттеулері мен халықтың рухани өмірін
дүниетанымдық толықтыру үшін этникалық мәдениетті құртуға
апаратын жат идеяларды анықтай білуі керек.