4-СӨЖ: Көне түркі тілдеріндегі санау тәсілі

4-СӨЖ:Көне түркі 
тілдеріндегі санау тəсілі
Орындаған: Данайқызы Нурила, 402-топ
Қабылдаған: Раева Г.

Жоспары:
1.
Көне түркі тілдеріндегі санау тəсіліне шолу;
2.В.Бартольд зерттеуіндегі сан есімдер;
3. “Кодекс Куманикусте” жазылған сан есімдердің жасалуы, 
көне ескерткіштерде қолданылуы;
4.Қорытынды.

Қазіргі түркі тілдерінің 
грамматикаларында да семантика-
морфологиялық принциптеріне қарай 
сан есімдерді түрліше бөледі. Қазақ, 
қарақалпақ, ұйғыр тілдерінде сан 
есімдер алты, өзбек тілінде жеті, 
түрікмен тілінде екі түрге бөлінеді. Сол 
сияқты гагауз тілінде үш, қарайым 
тілінде төрт, татар тілінде беске 
бөлінеді. Сан есімдердің есептік сан мен 
реттік сан түрлері барлық түркі 
тілдерінде мағынасы мен атқаратын 
қызметі жəне жасалу тəсілдері бойынша 
бірдей.

В.В.Бартольдт бұндай қолданыс ХІ ғ. «Құтадғу білігтен» кейінгі кездегі түркі 
тілдерінде кездеспейді деп тұжырымдаса, С.Е.Малов мұндай санау тəртібінің сары 
ұйғырлар тілінде əлі де қолданылатындығын айтады. Сол бойынша:
Есептік сан есімге 
қатысты:
Есептік сан есімдер фонетикалық ерекшеліктерге қоса, кейбір ондық 
атауларының бірлік атауларына байланыстылығы көрінеді. Мысалы: 
3 – үч (əзерб., қырғ., түрікм., ұйғ.), уч (өзб.), оч (тат.), үш (қаз., тува, 
шор, қ-қалп.), үс (як., хақ.), виссе (чув.); 7 – едди (əзерб.), еди 
(түрікм., түрік), жиде (тат.), чеди (тува), етти (құм., өзб.), сэтте (як.), 
четти (шор), сичче (чув.), жеті (қаз., ққалп., қырғ.), ете (башқ., ноғ.); 
Реттік сан есімдер:
Реттік сан есімдер есептік сандарға –ынч, -інч, -нті жұрнақтарының 
жалғануы арқылы жасалады: екінті, үчінч, бісінч, онынч т.б. ал 
«Кодекс Куманикуста» реттік сан есімдерді жасауда –нчы/-нчі, -
ынчы/-інчі, - унчы/-үнчі жұрнақтары қолданылады: бірінчі, екінчі, 
төртүнчі, үчүнчі. Мысалдар: Тоқузынч ай йіті отузқа йоқ ертүрміз – 
Тоғызыншы айдың 27-не қараған күні аяқтадық.