Список  использованной литературы

 
 
мемлекеттік  зейнетақы  мен  жәрдемақылардың  мөлшері  әлі  де  қажетті 
деңгейге  жеткен  жоқ.  Жүргізіліп  жатқан  экономикалық  реформа 
мемлекеттік  әлеуметтік  қамсыздандыру  жүйесін  және  оның  барлық 
түрлерін  (элементтерін):  зейнетақылар,  жәрдемақылар  мен  өтемақы 
төлемдері,  әлеуметтік  қызметтер,  медициналық  көмек  және  емдеу, 
мемлекеттік әлеуметтік көмек  түрлерін қозғайтыны әбден айқын. Аталған 
қамтамасыз ету түрлеріне қатысты қатынастар құқықтың дербес саласы — 
әлеуметтік қамсыздандыру құқығымен реттеледі. 
Әлеуметтік  қамтамасыз  ету  құқығының  ерекше  маңыздылығы  мен 
рөлі,  оның  нормалары  адамның  туған  кезінен  қайтыс  болғанға  дейін  еріп 
жүруінде.  Өйткені,  әлеуметтік  қамтамасыз  ету  бойынша  қатынастардың 
туындауының  (көп  жағдайда  өзгерістер)  негізіне  адамның  тууы,  оның 
ауруы, мүгедектігі, кәрілік, жұмыссыздық, кедейшілік, әлеуметтік көмекке 
мұқтаждық  сияқты  өмірлік  оқиғалар  алынған.  Сондықтан  әрбір  адам 
әлеуметтік  қамсыздандыру  туралы  қолданыстағы  заңнаманы  білуі  қажет. 
Әлеуметтік  қамсыздандыру  саласындағы  өз  құқықтарын  білу  оларды 
беруді  негіздеп  талап  етіп  қана  қоймай,  қажет  болған  жағдайда  оларды 
білікті қорғауға мүмкіндік береді. 
Сондықтан негізгі міндет қолданыстағы заңнаманы меңгеруден ғана 
емес,  сонымен  қатар  әлеуметтік  қамсыздандыру  және  әлеуметтік  қорғау 
саласында  практикалық  дағдыларды  жетілдіруден  де  тұрады;  әлеуметтік 
нормаларды қолданудың тиімділігін арттыру үшін жағдайларды құқықтық 
талдау жүйесін жетілдіру. 
Қазақстанның  соңғы  жылдары  әлеуметтік  дамуы  әлеуметтік  салада 
жүргізіліп  жатқан  түрлі  реформалардың  кейбір  оң  үрдістерімен  қатар 
ұлттық  заңнаманың  оң  және  уақтылы  дамуымен  сипатталады.  Нарықтық 
қатынастар  бар  кез  келген  өнеркәсіптік  дамыған  мемлекетте  халықты 
әлеуметтік  қорғау  азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтарының 
кепілдіктері жүйесінде маңызды орын алады . 
Олардың 
арасында 
Конституция 
ерекше 
орын 
алады. 
Конституциялық  құрылыс  негіздерін  белгілей  отырып,  Конституция  адам 
мен  азаматтың,  оның  ішінде  әлеуметтік  қорғау  саласындағы  құқықтары 
мен бостандықтарын айқындайды. 
Қазақстан  Республикасының  Бюджет  кодексі  заңмен  немесе 
жергілікті  өкілді  органдардың  шешімдерімен  бекітілетін,  мемлекеттің  өз 
функцияларын  қамтамасыз етуге арналған және салықтар, алымдар, басқа 
да  міндетті  төлемдер,  капиталмен  жасалатын  операциялардан  түсетін 
кірістер,  салықтық  емес  және  заң  актілерінде  көзделген  өзге  де  түсімдер 
есебінен  құрылатын  мемлекеттің орталықтандырылған  ақша  қоры  ретінде 
бюджетті айқындайды. 
Бюджет 
жүйесі-бұл 
Қазақстан 
жататын 
біртұтас 
үлгідегі 
мемлекеттер  үшін  белгілі  бір  жүйеге  ұйымдастырылған  әртүрлі  түрдегі 
бюджет жиынтығы: орталық (республикалық) жергілікті (бюджеттер). 

 
 
Қазақстан  Республикасында  мынадай  деңгейдегі  бюджеттер 
бекітіледі, орындалады және дербес болып табылады:  
1) республикалық бюджет;  
2)  облыстық  бюджет,  Республикалық  маңызы  бар  қала,  астана 
бюджеттері;  
3) аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджет;  
4)  аудандық  маңызы  бар  қала,  ауыл,  кент,  ауылдық  округ 
бюджеттері. 
Облыстық  бюджет,  Республикалық  маңызы  бар  қала,  астана 
бюджеттері,  аудандық  (облыстық  маңызы  бар  қала)  бюджет,  аудандық 
маңызы  бар  қала,  ауыл,  кент,  ауылдық  округ  бюджеттері  жергілікті 
бюджеттерге жатады. 
Қазақстан Республикасында Төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, 
бекітілуі және орындалуы  мүмкін. 
Қазақстан 
Республикасында 
талдамалық 
ақпарат 
ретінде 
пайдаланылатын 
және 
бекітуге 
жатпайтын 
мемлекеттік 
және 
шоғырландырылған бюджеттер,  облыс бюджеті, аудан (облыстық маңызы 
бар қала ) бюджеті жасалады. 
 Олардың  арасындағы  өзара  өтелетін  операцияларды  есепке  алмай, 
республикалық  және  жергілікті  бюджеттерді  біріктіретін  мемлекеттің 
орталықтандырылған ақша қоры мемлекеттік бюджет болып табылады. 
Республикалық бюджетті, облыстардың, республикалық маңызы бар 
қалалардың,  астананың  бюджеттерін,  Қазақстан  Республикасы  Ұлттық 
қорының түсімдері мен шығыстарын, Жәбірленушілерге өтемақы қорының 
түсімдері  мен  шығыстарын  олардың  арасындағы  өзара  өтелетін 
операцияларды 
есепке 
алмай 
біріктіретін 
мемлекеттің 
орталықтандырылған  ақша  қоры  шоғырландырылған  бюджет  болып 
табылады. 
Облыстық  бюджетті,  аудандар  (облыстық  маңызы  бар  қалалар) 
бюджеттерін  олардың  арасындағы  өзара  өтелетін  операцияларды  есепке 
алмай  біріктіретін  орталықтандырылған  ақша  қоры  облыс  бюджеті  болып 
табылады. 
 Аудандық  (облыстық  маңызы  бар  қалалық  )  бюджетті,  аудандық 
маңызы  бар  қалалардың,  ауылдардың,  кенттердің,  ауылдық  округтердің 
бюджеттерін  олардың  арасындағы  өзара  өтелетін  операцияларды  есепке 
алмай  біріктіретін  орталықтандырылған  ақша  қоры  ауданның  (облыстық 
маңызы бар қаланың ) бюджеті болып табылады. 
Республикасындағы  зейнетақылық  қамтамасыз  ету  «Қазақстан 
Республикасында  зейнетақымен  қамсыздандыру  туралы»
 
Қазақстан 
Республикасының заңына сәйкес жүзеге асырылады. 
Зейнетақы  –  бұл  мемлекеттік  базалық  зейнетақы  төлемінің  және 
(немесе) жасына байланысты зейнетақы төлемдерінің және (немесе) еңбек 
сіңірген  жылдары  үшін  және  (немесе)  бірыңғай  жинақтаушы  зейнетақы 

 
 
қорынан  және  (немесе)  ерікті  жинақтаушы  зейнетақы  қорынан  төленетін 
зейнетақы төлемдерінің жиынтығы. 
Зейнетақы төлемдерi: 
-  жасына  байланысты  зейнетақы  төлемдері  -  1998  жылғы  1 
қаңтардағы  жағдай  бойынша  кемiнде  алты  ай  еңбек  өтілі  бар  жеке 
тұлғаларға еңбек өтіліне пропорционалды түрде жүзеге асырылатын ақша 
төлемдері; 
-  еңбек  сіңірген  жылдары  үшін  -  әскери  қызметшiлерге,  арнаулы 
мемлекеттік және құқық қорғау органдарының, мемлекеттік фельдъегерлік 
қызметтің  қызметкерлерiне,  сондай-ақ  арнаулы  атақтарға,  сыныптық 
шендерге ие болу және нысанды киiм киiп жүру құқықтары 2012 жылғы 1 
қаңтардан  бастап  жойылған  адамдарға  «Қазақстан  Республикасында 
зейнетақымен  қамсыздандыру  туралы»  Заңға  сәйкес  төленетін  ақша 
төлемі; 
-  бірыңғай  жинақтаушы  зейнетақы  қорынан  және  (немесе)  ерікті 
жинақтаушы  зейнетақы  қорынан  -  зейнетақы  төлемдерін  алушыларға 
төленетін зейнетақы жинақтарының төлемдері; 
-  ерікті  жинақтаушы  зейнетақы  қорынан  -  ерікті  зейнетақы 
жарналары төленген жеке тұлғаларға төленетін ақша төлемі; 
Зейнетақы  төлемдерін  алуға  құқығы  бар  Қазақстан  Республикасы 
азаматтары,  шетелдіктер  және  азаматтығы  жоқ  адамдар  тұрақты  тұратын 
және Қазақстан Республикасының аумағында өзгеше көзделмесе, заңдарда 
және халықаралық шарттарда. 
Қазіргі  уақытта  Қазақстанда  базалық,  міндетті  және  ерікті 
деңгейлерден тұратын көп деңгейлі зейнетақы жүйесі жұмыс істейді:  
-  бірінші  деңгей  (базалық)  –  мемлекеттік  базалық  зейнетақы  төлемі 
(республикалық бюджет);  
- екінші деңгей (міндетті)  – ортақ жүйеден (республикалық бюджет) 
және  бірыңғай  жинақтаушы  зейнетақы  қорынан  міндетті  зейнетақы 
жарналары, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен зейнетақы;  
-  үшінші  деңгей  (ерікті)  –  төлеудің  ерікті  зейнетақы  жарналары 
есебінен. 
Қазақстан  Республикасында  еңбекке  қабілеттілігін  жоғалтқан  не 
асыраушысынан  айырылған  адамдарды  әлеуметтік  қорғау  көп  деңгейлі 
болып табылады және мынадай төлемдерден тұрады: 
-  бірінші  деңгей  (базалық)  –  мүгедектігі  немесе  асыраушысынан 
айырылу  бойынша  Мемлекеттік  әлеуметтік  жәрдемақылар.  Берілетін 
мемлекеттік  әлеуметтік  жәрдемақылардың  мөлшерін  ең  төмен  күнкөріс 
деңгейінің, сондықтан қайта қаралады өзгеруіне байланысты осы шамалар. 
-  екінші  деңгей  (міндетті)  –  әлеуметтік  төлемдер  Мемлекеттік 
әлеуметтік  сақтандыру  қорынан,  егер  зардап  шеккен  қызметкердің  еңбек 
стажыңыз  үшін  және  Мемлекеттік  әлеуметтік  сақтандыру  қорына  (бұр. 
2005 жылдан бастап). 

 
 
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі құруға бағытталған қосымша 
нысанның әлеуметтік қорғау басталғанда ресми сектордың қызметкерлерін 
әлеуметтік  тәуекелдер  на  случаи  утраты  трудоспособности  и  потери 
кормильца.  Әлеуметтік  төлемдердің  мөлшері  қызметкердің  табысына, 
жалпы  еңбек  ету  қабілетінен  айырылу  дәрежесіне,  қайтыс  болған 
асыраушының  асырауындағы  адамдардың  санына  және  міндетті 
әлеуметтік  сақтандыру  жүйесіне  аударымдардың  ұзақтығына  тікелей 
байланысты. 2020 жылғы бірінші қаңтардан бастап әлеуметтік төлемдердің 
мөлшері 
еңбекке 
қабілеттіліктен 
айырылу 
жағдайыда 
және
 
асыраушысынан айырылу жағдайына байланысты 30% көтерілді. 
 -  үшінші  деңгей  (қосымша)  –  егер  еңбек  қабілетін  жоғалту  еңбек 
жарақатымен  немесе  кәсіби  аурумен  байланысты  болса  және  егер  зардап 
шеккен  қызметкердің  пайдасына  қызметкерді  жазатайым  оқиғалардан 
міндетті  сақтандыру  шарты  жасалған  болса,  сақтандыру  ұйымынан 
сақтандыру  төлемдерін  көздейді.  Аталған  төлемдердің  мөлшері  мертігуге 
дейін  алатын  жалақыға  және  кәсіптік  еңбекке  қабілеттілігінен  айрылу 
дәрежесіне байланысты болады . 
Атаулы  әлеуметтік  көмек  тағайындау  тәртібі  мен  есептеу  17 
шілдедегі 2001 жылғы "Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы " ҚР 
Заңымен реттеленеді.  
 Мемлекеттік  атаулы  әлеуметтік  көмек  бұл  жан  басына  шаққандағы 
орташа айлық табысы облыстарда, республикалық маңызы бар  қалаларда, 
астанада  белгіленген  кедейлік  шегінен  төмен  жеке  тұлғаларға  шартсыз 
және  шартты  ақшалай  көмек  түрінде  мемлекет  ұсынатын  ақшалай 
нысандағы төлем.  
Шартсыз ақшалай көмек көрсетіледі:  
1) мүмкіндігі шектеулі жалғызілікті және (немесе) жалғыз тұратын аз 
қамтылған  адамдарға  жұмыспен  қамтуға  жәрдемдесу  шараларына 
қатысуға:  
- зейнеткерлік жасқа жету;  
- бірінші немесе екінші топтағы мүгедек;  
-  бар  аурулары  болған  кезде  белгіленуі  мүмкін  астам  еңбекке 
уақытша жарамсыздық мерзімі екі ай. 
Отбасының  барлық  еңбекке  жарамды  мүшелері  бірінші  немесе 
екінші  топтағы  мүгедектер  болып  табылатын  және  (немесе)  екі  айдан 
астам еңбекке уақытша жарамсыздық мерзімі белгіленуі мүмкін аурулары 
бар  және  (немесе)  оларға  күтім  жасауды  жүзеге  асыратын  аз  қамтамасыз 
етілген отбасыларға:  
- жеті жасқа дейінгі бала;  
-
 
мүгедек балаға; 
 
- бірінші немесе екінші топтағы мүгедек;  
- қарттарға;  
- бөгде адамның күтімі мен көмегіне мұқтаж. 

 
 
Шартты  ақшалай  көмек  жалғызілікті  және  (немесе)  жалғыз  тұратын 
аз  қамтылған  еңбекке  жарамды  адамдарға,  сондай-ақ  өз  құрамында 
еңбекке жарамды (еңбекке жарамды) мүшесі (мүшелері) бар аз қамтамасыз 
етілген отбасыларға, ол (олар) жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шараларына 
және  (немесе)  қажет  болған  жағдайда  әлеуметтік  бейімдеу  шараларына 
қатысқан жағдайда көрсетіледі. 
Осы  саладағы  құқықтық  қатынастар  1999  жылғы  5  сәуірдегі 
«Қазақстан  Республикасындағы  арнаулы  мемлекеттік  жәрдемақы  туралы» 
Қазақстан Республикасының № 365-I  Заңымен реттеледі.  
Арнаулы  мемлекеттік  жәрдемақы-бұл  жәрдемақы  алуға  құқығы  бар 
азаматтарға  өзге  де  жәрдемақы  түрлеріне  қарамастан  берілетін  ақшалай 
төлем.  Жәрдемақы  төлеу  мемлекеттік  бюджет  қаражаты  есебінен 
«Қазақстан  Республикасындағы  арнаулы  мемлекеттік  жәрдемақы  туралы» 
Заңға сәйкес жүзеге асырылады. 
Мүгедектерді  әлеуметтік  қорғау  Қазақстан  Республикасының  2005 
жылғы  13  сәуірдегі  №  39-ІІІ  "Қазақстан  Республикасында  мүгедектерді 
әлеуметтік қорғау туралы" Заңымен реттеледі. 
Қазақстан  Республикасының  мүгедектердi  әлеуметтiк  қорғау 
саласындағы мемлекеттiк саясаты: 
1) мүгедектiктiң алдын алуға; 
2) мүгедектердi әлеуметтiк қорғауға, соның iшiнде оңалтуға; 
3) мүгедектердiң қоғаммен етене араласуына бағытталған. 
 Қазақстан  Республикасының  мүгедектердi  әлеуметтiк 
қорғау 
саласындағы мемлекеттiк саясаты: 
 1) заңдылық, iзгiлiк, адам құқықтарының сақталуы; 
 2)  әлеуметтiк  қорғауға  кепiлдiк  берiлу,  медициналық,  әлеуметтiк 
және кәсiптiк оңалтуға қолжетiмдiлiктi қамтамасыз ету; 
 3) мүгедектердiң денсаулық сақтауға, бiлiм алуға және қызмет түрiн, 
соның iшiнде еңбек қызметi түрiн еркiн таңдауға басқа азаматтармен қатар 
қол жеткiзуi мен тең құқылы болуы; 
 4)  мемлекеттiк  органдардың  мүгедектердiң  құқықтары  мен  заңды 
мүдделерiн  қорғау  жөнiндегi  функцияларды  жүзеге  асыратын  қоғамдық 
бiрлестiктермен және өзге де ұйымдармен өзара iс-қимыл жасауы; 
 5)  мүгедектiк  белгiсi  бойынша  кемсiтуге  тыйым  салу  принциптерi 
негiзiнде жүргiзiледi. 
Мүгедек бала – тұрмыс-тіршілігінің шектелуiне және оны әлеуметтiк 
қорғау қажеттiгiне әкеп соқтыратын, ауруларға, мертігулерге (жаралануға, 
жарақаттарға,  контузияларға),  олардың  зардаптарына,  кемiстiктерге 
байланысты  организм  функциялары  тұрақты  бұзылып,  денсаулығы 
нашарлаған он сегiз жасқа дейінгі адам. 
Мүгедектердi  әлеуметтiк  оңалту  -  мүгедектердiң  тiршiлiк-
тынысының  шектелуiн  жеңiп  шығуы  үшiн  жағдай  туғызуға,  олардың 
әлеуметтiк  мәртебесiн  қалпына  келтiруге,  әлеуметтiк-тұрмыстық  және 
ортаға бейiмделуiне бағытталған шаралар кешенi.