Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігінің А. Байтұрсынов атындағЫ

 
 
тоқтаусыз  үрдістері  аясында  экстремизм  мен  терроризм  қатерлерінің 
алдын  алуға  бағытталған  барабар  заңнамалық  және  ұйымдастырушылық 
шараларды әзірлеу ерекше өзектілікке ие болады. 
 
Қазіргі уақытта елдің қылмыстық заңнамасында терроризмге қарсы іс-
қимыл  шараларының  бірі  ретінде  азаматтықтан  айыру  түріндегі  жаза 
көзделген.  С.А.  Авакьян  атап  өткендей,  «азаматтықтан  айыру  - 
мемлекеттің  оның  құзыретті  органы  арқылы  азаматтың  ерік-жігерін 
ескерместен,  оның  өз  мемлекетпен  құқықтық  байланысын  тоқтататын 
әрекеті» [1, 515 б.]. 
 
Қазақстан  азаматтығынан  айырылған  адамды  негізгі  жазасын 
өтегеннен кейін елден тысқары жерлерге шығарып жіберу үшін құқықтық 
негіздер болуы тиіс: 
-  адамның  негізгі  жазамен  қатар  шетелдікті  немесе  азаматтығы  жоқ 
адамды  Қазақстан  Республикасының  шегінен  шығарып  жіберу  түрінде 
қосымша  қылмыстық  жаза  тағайындай  отырып,  қылмыстық  құқық 
бұзушылық жасауы және оны қылмыстық жауапкершілікке тарту; 
- адамның әкімшілік құқық бұзушылық жасауы және оған Қазақстан 
Республикасынан  әкімшілік  қуғынға  жүгіну  арқылы  оны  әкімшілік 
жауапкершілікке тарту; 
-  адамның  Қазақстан  Республикасының  заңнамасын  бұзғанын 
куәландыратын мән-жайлардың болуы. 
 
Демек, сот үкімі бойынша азаматтықтан айырылған адамды елден тыс 
жерге  автоматты  түрде  шығарып  жіберу  жүргізілмейді,  өйткені  шығарып 
жіберу үшін қосымша құқықтық негіздер қажет. Екінші жағынан, осындай 
маңызды  негіздер  бойынша  Қазақстан  азаматтығынан  айырылған,  басқа 
мемлекеттің азаматтары болып табылмайтын, ҚР-да сотталған және ҚР-да 
жазасын  өтеген  тұлғалар  кейіннен  қандай  да  бір  мемлекет  қабылдайтын 
жағдайды елестету қиын. 
 
Бұл  тұрғыда  қазіргі  таңда  мүдделі  елдердің  заңнамасын,  реадмиссия 
туралы  келісімді  бұзған  тұлғаларды  өзара  алмасу  мәселесі  бойынша 
халықаралық  құқықтағы  ынтымақтастықтың  өзекті  бағыттарының  бірі  біз 
қарайтын мәселені шеше алмайтынын атап өткен жөн. Мәселен, Қазақстан 
Республикасының 
заңдарымен 
ратификацияланған 
әлемнің 
16 
мемлекетімен реадмиссия туралы келісімдері бар, алайда олардың барлығы 
мемлекет  аумағына  заңсыз  келген,  келген  немесе  тұрып  жатқан 
азаматтарды, үшінші мемлекеттердің азаматтарын немесе азаматтығы жоқ 
адамдарды  қабылдау  мен  берумен  шектелген.  Демек,  реадмиссия  рәсімі 
адамның  қандай  да  бір  мемлекеттің  аумағында  заңсыз  болуының  жолын 
кесу мақсатында қолданылады  және адамның заңды келу, кету және болу 
жағдайларын қамтымайды. 
 
Шынында да, субъективті құқық немесе оның құқықтық негізін алып 
қою  кезінде  жеке  адамның конституциялық жағдайының бұзылуы  туралы 
айта  алмаймыз.  Алайда  мұндай  жағдайдың  статустық  немесе  режимдік 
мақсаттардағы  көріністері  туралы  сөз  жүргізу  қажет.  Мұндай  жағдайда 

 
 
өзінің  конституциялық  жағдайының  тұтастығын,  сақталуын  қамтамасыз 
ету  үшін  белгілі  бір  қоғамдық  қатынастарда  заңмен  белгіленген 
шектеулерді  ұстануға  тиіс.  Осылайша,  субъективті  құқықты  шектеу 
кезінде  өзінің  конституциялық  жағдайын  жоғалтпайтын  адамнан 
жекелеген  құқықтар  немесе  құқықтылық  уақытша  немесе  ахуалдық 
алынып тасталады. 
 
Қазақстан  Республикасынан  тыс  жерде  жүрген  адамды  азаматтықтан 
айыру  мәселесіне  келетін  болсақ,  «Қазақстан  Республикасының 
азаматтығы  туралы»  ҚР  Заңының  21-бабы  8)  тармағының  нормасына 
ерекше  назар  аудару  керек,  оған  сәйкес  адам  «оның  шетелдік  қарулы 
жанжалдарға,  шет  мемлекеттің  аумағында  экстремистік  және  (немесе) 
террористік  іс-әрекетке  қатысуы  салдарынан  жоғалады».  Бұл  норма 
Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы Заңына сәйкес 
енгізілді.  Осылайша,  аталған  адамдар  Қазақстан  Республикасының 
азаматтығын автоматты түрде жоғалтады және қайтып келе алмайды және 
Қазақстан Республикасының аумағында заңды түрде бола алмайды [2]. 
 
Азаматтық  уәкілетті  мемлекеттік  органнан  адамның шет  мемлекеттің 
аумағында  шетелдік  қарулы  жанжалдарға,  экстремистік  және  (немесе) 
террористік іс-әрекетке қатысқаны туралы ақпарат келіп түскен кезде ішкі 
істер  органдары  жүзеге  асыратын  оның  жоғалуы  тіркелген  кезден  бастап 
тоқтатылады.  Сондай-ақ,  осындай  негіз  бойынша  ҚР  азаматтығынан 
айырылған  адам  азаматтығы  қалпына  келтіріле  алмайды  («Қазақстан 
Республикасының азаматтығы туралы» ҚР Заңының 17-бабы) [2]. 
 
Осылайша,  азаматтықты  жоғалту  тетігінің  болуы  шет  мемлекеттің 
аумағында шетелдік қарулы қақтығыстарға, экстремистік және террористік 
іс-әрекеттерге  қатысушы  адамдарға  (ҚР  азаматтарына)  азаматтықтан 
айыру  түріндегі  қылмыстық  жаза  тағайындау  қажеттілігін  жоққа 
шығарады. 
 
Мұндай  рәсім  кезінде  жауапкершілік  пен  жазаның  бұлтартпастығы 
қағидаты  бұзылмайтынын  атап  өтеміз,  өйткені  ҚК  нормаларының  күші 
қылмыстық  құқық  бұзушылық  одан  тыс  жерлерде  жасаған  ҚР 
азаматтарына  ғана  қолданылады.  ҚР  аумағында  тұрақты  тұрмайтын,  ҚР 
шегінен  тыс  жерлерде  қылмыс  жасаған  шетелдіктерге,  сондай-ақ 
азаматтығы  жоқ  адамдарға  ҚК  нормаларының  күші,  егер  бұл  әрекеттер 
Қазақстан  Республикасының  мүдделеріне  қарсы  бағытталған  жағдайда 
ғана қолданылады. 
 
Осыған байланысты азаматтықтан айыру түріндегі жазаны қолдануды 
Қазақстан  аумағында  тиісті  қылмыс  жасаған  ҚР  азаматтарына  қатысты 
ғана мүмкін болатын шара ретінде қарау керек. 
 
ҚР  азаматтығынан  айырылған  адамдарды  елден  тыс  жерлерге 
шығарып  жіберу  туралы  мәселе  бойынша  бұрын  баяндалған  дәлелдерге 
сүйене отырып, азаматтықтан айырылған және жазасын өтеген адамдарды 
бақылауды  және  оңалтуды  күшейту  туралы  мәселені  қою  қажет  деп 
ойлаймыз. 

 
 
 
Атап айтқанда, қайталану қаупін азайтуға бағытталған тетіктердің бірі 
әкімшілік  қадағалау  болып  табылады.  А.О.  Астаховтың  атап  өтуінше, 
«әкімшілік  қадағалау  бас  бостандығынан  айыру  орындарынан  босатылған 
адамға  жазасының  жалғасы  болып  табылмайды,  ал  бұрын  сотталған 
адамдар  тарапынан  қайталанған  қылмыстардың  алдын  алу  мақсатында 
оларды жүйелі түрде қадағалау және оларға жеке профилактикалық ықпал 
ету арқылы алдын ала ескерту жасалады» [3, 231 б.]. 
 
Азаматтығынан  айырылған  адамдарға  қатысты  әкімшілік  қадағалау 
шеңберінде  алдын  алу  шаралары  кешенін  қайта  қарау  олардың  одан  әрі 
(босатылғаннан  кейін)  қоғамда  болуы  туралы  мәселені,  соңғысының 
қауіпсіздігін бір мезгілде қамтамасыз ете отырып шешуге мүмкіндік береді 
деп ойлаймыз. 
 
Азаматтықтан  айыру  қолданылатын  қылмыстардың  қоғамдық 
қауіптілігінің  сипатын  ескере  отырып,  осындай  адамдар  санаты  үшін 
қадағалаудың  неғұрлым  қатаң  режимін  белгілеуге  негізделген  болып 
табылады.  Мәселен,  әкімшілік  қадағалау  ережелері  мен  шектеулерін 
бұзғаны немесе құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік қадағалаудың 
ұзартылатын  мерзімінің  мәнін  6  айдан  1  жылға  дейін  ұлғайту  қажет  еді 
(«Бас  бостандығынан  айыру  орындарынан  босатылған  адамдарды 
әкімшілік  қадағалау  туралы»  ҚР  Заңының  6-бабы)  [4].  Айта  кету  керек, 
мұндай тәсіл кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы 
қылмыс жасаған адамдарға қолданылады. 
 
Бұдан  басқа,  бас  бостандығынан  айыру  орындарынан  босатылғаннан 
кейін  осы  санаттағы  адамдардың  өмір  сүру  салтына  және  мінез-құлқына 
бақылаудың  қосымша  нысандарын  белгілеу  қажет.  Атап  айтқанда,  оларға 
полиция  органдарын  хабардар  етпей,  тұрғылықты  жерінен  кетпеу  немесе 
ауданнан  (қаладан)  тыс  жерлерге  шықпауға  және  алдын  алу  әңгіме  өткізу 
үшін  мерзімді  (айына  кемінде  1  рет)  учаскелік  полиция  инспекторына 
келу. 
 
Осылайша, азаматтықтан айыру түріндегі жаза тағайындау бөлігіндегі 
құқық  қолдану  практикасы  жазалау  функциясына  қарағанда,  оны  көбірек 
дәрежеде ескерту ретінде бекітуге мүмкіндік береді. 
 
«Азаматтықтан айыру» енгізу мүмкіндігі туралы ережелерді талқылау 
кезеңінде  мұндай  жазаны  іске  асыру  тетігінің  толық  еместігі  туралы 
мәселе аса өткір болды. 
 
Біріншіден,  егер  азаматтықтан  айыру  террористік  іс-әрекетке 
қатысушы және елден тыс жерлерде жүрген адамдарды елге қайтаруға жол 
бермеу  шарасы  болып  табылса,  онда  олар  сырттай  тәртіппен  қылмыстық 
жауапкершілікке  тартылады.  Мұндай  тәртіп  қолданыстағы  ҚПК-де 
көзделген,  сотталушының  қатысуынсыз  қылмыстық  істі  қарауға  ол  ҚР 
шегінен  тыс  жерде  болған  және  сотқа  келуден  жалтарған  жағдайда  жол 
берілуі  мүмкін  (ҚР  ҚПК  335-бабы)  [5].  Дамыған  юрисдикциялардың 
көпшілігінде  мұндай  тәртіп  ерекше  шара  болып  табылатынын  атап  өткен 
жөн  және  көбінесе  адамның  өз  құқықтары  мен  бостандықтарын  сотта 

 
 
қорғау құқығын бұзу және сот төрелігіне қол жеткізу құқықтарын шектеу 
ретінде қарастырылады. 
 
Екіншіден,  егер  елдің  құқық  қорғау  органдарында  Қазақстан 
азаматының  шетелде  террористік  іс-әрекетке  қатысуы  туралы  шынайы 
деректер  болса  және  осы  азаматқа  қатысты  айыптау  үкімі  шығарылған 
болса,  онда  қылмыстық  жауапкершілік  пен  жазадан  бас  тартпаушылық 
қағидатын  іске  асыру  үшін  сот  тағайындаған  жазаны  толық  өтеуін 
қамтамасыз  ету  керек.  Өйткені  азаматтықтан  айыру  көбінесе  бас 
бостандығынан  айыру  болып  табылатын  негізгі  жазамен  қатар  ғана 
тағайындалады. 
 
Үшіншіден,  азаматтықтан  айыру  түріндегі  жазаны  іске  асыру  тетігі 
адамды одан әрі ҚР шегінен тыс шығарып жіберу болжауға тиіс пе? 
 
Азаматтық айыруды  іске асырудың мәселелік сұрақтары 2018  жылғы 
16 сәуірдегі Үкімет сағаты аясында «Қазақстан Республикасында көші-қон 
бақылауын қамтамасыз ету шаралары мен жағдайы туралы» тақырыбында 
талқыланды. Сонымен, депутаттар азаматтықтан айыруды орындау тәртібі 
ҚР  ҚАК-де  қарастырылғанын  атап  өтті,  алайда  «белгілі  бір  мерзімге  бас 
бостандығынан  айыру  түріндегі  жазасын  өтегеннен  кейін  мұндай 
адамдарды  Қазақстаннан  шығарып  жіберу  туралы  ештеңе  айтылмаған». 
Сонымен  қатар,  талқылау  барысында  аталған  шараны  қолдану 
тәжірибесінің болмауы көрсетілген [6]. 
 
Бұрын  айтылғандай,  азаматтықтан  айыру  ел  аумағында  жүрген 
адамдарға  да,  одан  тыс  жерлерде  жүрген  адамдарға  да  қатысты  да 
қолданылуы  мүмкін.  Бұл  ретте  азаматтықтан  айыру  түріндегі  жазаны 
орындау  тәртібі  ҚР  Қылмыстық-атқару  кодексінің  71-1-бабында 
бекітілген.  Сонымен,  адам  Қазақстан  Республикасының  азаматтығынан 
айырғаннан кейін азаматтығын растайтын құжат алынады, ал оның орнына 
азаматтығы жоқ адамның куәлігі беріледі (ҚР ҚАК 71-1-бабының төртінші 
тармағы) [6]. 
 
Қазіргі уақытта заңнамада белгіленген негізгі жазаны өтегеннен кейін 
Қазақстан  аумағында  жүрген  Қазақстан  Республикасының  азаматтығынан 
айырылған жағдайда адамның құқықтық мәртебесі туралы мәселе белгісіз 
болып  қалуда.  Мұндай  адамдарды  жазасын  өтеуден  кейін  Қазақстан 
Республикасынан  тыс  жерлерге  шығарып  жіберу  мәселелері  де  заңнамада 
көзделмегенін атап өткен жөн.  
Айта  кетейік,  шығарып  жіберу  қосымша  қылмыстық  жаза  және 
әкімшілік жаза ретінде қаралатын елеулі шектеу шарасы болып  табылады 
(ҚР  ҚК  51-бабы  және  ҚР  ӘҚБтК  51-бабы).  Қазақстан  Республикасының 
Азаматтық  процестік  кодексінде  (ҚР  АПК  49-тарауы)  шетелдікті  немесе 
азаматтығы  жоқ  адамды  Қазақстан  Республикасының  шегінен  шығарып 
жіберу  туралы  ережелер  бар,  олар  ішкі  істер  органдарының  сотқа  арызы 
бойынша  Қазақстан  Республикасының  заңнамасын  бұзғаны  үшін 
қолданылады [7]. 
 
 

 
 

жүктеу/скачать 3,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: