Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігінің А. Байтұрсынов атындағЫ

 
 
болды.Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  саясатты  іске  асырудың  негізгі 
бағыттарының бірі мыналар: 
Біріншіден,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрестің  құқықтық 
базасын  құру.  Қазақстанда  тәуелсіздік  алған  сәттен  бастап  сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы күрес бойынша жекелеген шаралар жүзеге асырылды, 
«Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  туралы»  бірінші  Заң  қабылданған 
1998  ж.есептеу  нүктесі  деп  санауға  болады.  Осы  Заңның  негізінде  1999-
2000ж  және  2001-2005  жылдарға  арналған  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
күрестің  мемлекеттік  бағдарламалары  әзірленді,  қабылданды.  ҚР 
Президентінің  Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  туралы  бірқатар 
Жарлықтары  шығарылды,  оның  ішінде  «Қылмысқа  және  сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы күрес жүйесін жетілдіру шаралары туралы» (2000 ж.). 
2005  жылғы  14  сәуірде  Қазақстан  Президенті  «Сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  күресті  күшейту,  мемлекеттік  органдар  мен 
лауазымды  адамдар  қызметіндегі  тәртіпті  нығайту  жөніндегі  шаралар 
туралы»  Жарлыққа  қол  қойды,  соның  негізінде  2006-2010  жылдарға 
арналған  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жөніндегі  мемлекеттік 
бағдарлама қабылданды[5]. 
Екіншіден,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жөніндегі 
мамандандырылған  органдар  құру.  Мемлекеттік  қызметкерлердің 
жауапкершілігін арттыру және билікті асыра пайдалануға жол бермеу үшін 
1997 жылы Қазақстанда ҚР Жоғары тәртіптік кеңесі, сондай-ақ жергілікті 
жерлерде  Тәртіптік  кеңестер  бекітілді.  Одан  кейін  Тәртіптік  кеңес  ҚР 
Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жөніндегі  мемлекеттік  комиссиясы 
болып  қайта  құрылды.  2000  жылы  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес 
жөніндегі  мемлекеттік  комиссия  таратылды,  ал  жергілікті  жерлердегі 
Тәртіптік  кеңестер  мемлекеттік  қызмет  істері  жөніндегі  Агенттікке  қайта 
бағынды.  Экономикалық  салада  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл 
жасау  үшін  ҚР  Экономикалық  қылмысқа  және  сыбайлас  жемқорлыққа 
қарсы  күрес  агенттігі  құрылды.  Қазір  осы  Агенттіктің  және  Қазақстан 
Республикасы  Мемлекеттік  қызмет  істері  агенттігінің  базасында  жаңа 
ведомство  -  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттік  қызмет  істері  және 
сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі құрылды. 
ҚР Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі Жарлығымен облыстарда, 
Астана  және  Алматы  қалаларында  ҚР  Мемлекеттік  қызмет  істері 
агенттігінің  тәртіптік  кеңестері  құрылды,  облыстардың,  Астана  және 
Алматы  қалаларының  тәртіптік  кеңестері  таратылды  (енді  мемлекеттік 
қызмет  істері  және  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агенттігінің 
тәртіптік кеңестері). 
Үшіншіден, мемлекеттік қызмет саласында сыбайлас жемқорлықтың 
алдын алу бойынша елеулі жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, енгізілген 
лауазымдық  біліктілігі  жеткілікті  анық  стандарттарға  міндеттерін 
лауазымды  тұлғалардың  әрбір  санаты  біліктілік  талаптарын,  оларға 
қойылатын.  Тиісті  емтихан  тапсыру  және  конкурстан  өту-әкімшілік 

 
 
лауазымдарға  («саяси»  лауазымдарынан  басқа)  орналасуының  міндетті 
шарты.  Сарапшылардың  бағалауы  бойынша  кадрларды  іріктеу  мен 
орналастыру жүйесі батыс елдерінде мемлекеттік қызметті құру әдістеріне 
толық сәйкес келеді[3]. 
ҚР Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі «Сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы  күресті  күшейту,  мемлекеттік  органдар  мен  лауазымды  адамдар 
қызметіндегі  тәртіп  пен  тәртіпті  нығайту  жөніндегі  шаралар  туралы» 
Жарлығы  Мемлекеттік  қызмет  саласында  сыбайлас  жемқорлық  қылмыс 
жасаған  адамдар  үшін  мемлекеттік  билік  органдарында  қызмет  атқаруға 
тыйым  салу  туралы  заңнамалық  норманы  әзірлеу  сияқты  шараларды  іске 
асыруды көздейді. 
Сондай-ақ  мемлекеттік  қызметшілерді,  құқық  қорғау  органдарының 
қызметкерлерін  аттестаттаудан  өткізу  туралы  үлгі  ереже,  ҚР  мемлекеттік 
қызметшілерінің  Ар-намыс  кодексі  әзірленді.  Бұдан  басқа,  әкімшілік 
мемлекеттік  қызметшілердің  біліктілік  лауазымдарына  орналасуға 
арналған  конкурстарды  өткізудің  ашықтығын  қамтамасыз  ету  жөніндегі 
шаралардың нәтижесінде бұл жүйе барынша транс-парентті болды. 
Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050 «Стратегиясы» 
атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-
қимылдың және азаматтардың мемлекеттік органдардың қызметіне сенімін 
арттырудың  маңызды  аспектісі  болуға  тиіс  халыққа  мемлекеттік  қызмет 
көрсетудің сапасын арттыруды ерекше атап өтті. Бұл міндетті шешу үшін 
мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам институттарының күш-жігерін 
біріктіру  қажет,  олар  ел  халқының  көмегімен  осы  әлеуметтік  ауруды 
тудыруы мүмкін [1]. 
Осылайша,  бүгінгі  күні  Қазақстанда  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
күрес  үшін  қомақты  нормативтік-құқықтық  база  құрылды:  «Сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы күрес туралы» ҚР Заңы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
іс-қимыл  жөніндегі  2011-2015  жылдарға  арналған  салалық  бағдарлама, 
«Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күресті  жетілдіру  мәселелері  бойынша 
Қазақстан  Республикасының  кейбір  заңнамалық актілеріне  өзгерістер  мен 
толықтырулар  енгізу  туралы»  ҚР  Заңы,  ол  Қылмыстық  жолмен  алынған 
мүлікті  тәркілеуді  енгізді  және  одан  басқа,  2011-2013  жж.  Ел  Парламенті 
сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күреске  бағытталған  19  Заң  қабылдады, 
оның  ішінде  мемлекеттік  органдардың  бақылау-қадағалау  қызметін 
жүргізу  үшін  бірыңғай  құқықтық  негіз  құруға  бағытталған  «Қазақстан 
Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» заң бар. 
Қазақстан  мемлекеті  дамуының  алдыңғы  кезеңдерінде  жалпыға 
танылған  нәтижелерге  қол  жеткізілді,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-
қимыл  ісінде  айқын  оң  үрдістер  байқалды,  оларды  күшейту  және  дамыту 
2015-2025  жылдарға  арналған  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  стратегияны 
табысты іске асырудың кепілі болады . 
Жаза  бұлтартпастылығы  қағидаты  табысты  іске  асырылуда. 
Сыбайлас  жемқорлық  іс-әрекеттерін  жасағаны  үшін  әшкереленген 

 
 
шенеуніктер  атқарып  отырған  қызметтері  мен  шендеріне  қарамастан, 
заңның барынша қатаңдығы бойынша жауапты болады. 
Қылмыстық-құқықтық  саясат  сыбайлас  жемқорлық  қылмыстарды 
жасағаны үшін лауазымды адамдардың қатаң жауапкершілігін қамтамасыз 
етеді. 
Сыбайлас  жемқорлық  қылмыстары  үшін  қатал  жауапкершілік 
қажеттілігі  Қазақстан  Республикасының  2010  жылдан  2020  жылға  дейінгі 
кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында көзделген. 
Осындай 
қағидаттық 
тәсіл 
жаңа Қылмыстық 
кодексте іске 
асырылған.Мәселен,  сыбайлас  жемқорлық  қылмыстарын  жасаған 
адамдарға  мерзімнің  ескіруі  қолданылмайды,  шартты  түрде  соттауға 
тыйым  салынған,  мемлекеттік  қызметте  лауазымға  орналасу  құқығына 
өмір бойына тыйым салу енгізілді. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама қылмыстық жолмен алынған 
мүлікті  тәркілеу,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  үшін 
басшылардың 
дербес 
жауапкершілігі 
жөніндегі 
нормалармен 
толықтырылды.  Онда  «мүдделер  қақтығысы»  деген  маңызды  ұғым 
бекітілген. 
Бұл ретте мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілігін күшейтумен 
қатар олардың әлеуметтік кепілдіктері де жетілдірілуде. 
Мемлекеттік аппараттың еңбекақысын кезең-кезеңмен, үнемі көтеріп 
отыру  мемлекеттік  қызметшілердің  әлеуметтік  өзін-өзі  сезінуін арттыруға 
және  олардың  өз  міндеттерін  адал  және  әділ  негізде  орындауы  үшін 
жағдайлар жасауға арналған. 
Құқық  қорғау  жүйесін  одан  әрі  жаңғыртудың  2020  жылға  дейінгі 
кезеңге  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  мен  Құқық  қорғау 
органдарының  кадр  саясаты  тұжырымдамасында  құқық  тәртібі 
органдарына  деген  сенім  деңгейін  арттыруға,  мінсіз  жүріс-тұрыспен  және 
құзыреттіліктің 
жоғары 
деңгейімен 
ерекшеленетін 
персоналды 
қалыптастыруға бағытталған шаралар көзделген. 
Сот жүйесіне деген сенімді арттыруға, азаматтардың құқықтары мен 
заңды  мүдделерін  қорғау  ісінде  оның  рөлін  күшейтуге  ерекше  көңіл 
бөлінуде.Судьялар корпусын қалыптастыру тетігін жетілдіру, электрондық 
сот  ісін  жүргізуді  дамыту,  оның  ашықтығы  мен  қолжетімділік  деңгейін 
арттыру жөнінде шаралар қабылданды. 
Жер-жерде  ақпаратқа  колжетімділік  кеңейтілді,  оған  электрондық 
үкіметті,  сондай-ақ  мемлекеттік  және  жекеше  құрылымдардың  интернет-
ресурстарын қалыптастыру жөніндегі шаралар ықпал етті. 
Азаматтардың  сыбайлас  жемқорлық  фактілері  туралы  кедергісіз 
ақпарат  алуы,  оның  ішінде  мемлекеттік  органдардың  сенім  телефондары 
мен  веб-сайттары  арқылы  кедергісіз  ақпарат  алуы  үшін  жағдайлар 
жасалды. 
Елдің  инвестициялық  тартымдылығын  күшейту,  оның  бәсекеге 
қабілеттілігін арттыру мақсатында кәсіпкерлік қызметті, халықтың сапалы 

 
 
және  тез  арада  мемлекеттік  қызметтерді  алуын  қиындататын  әкімшілік 
кедергілер жойылуда. 
ҚХР  әкімшілік  басқару  Академиясы  «Мемлекеттік  қызметшілердің 
әкімшілік  қабілеттерін  арттырмен,қоғамдық қызметші  ұғымына,  үкіметтік 
процесті басқаруға және заң негізінде әкімшілік функцияларды орындауға 
баса  назар  аудара  отырып»  барлық  оқу-дайындық  процесі  арқылы 
сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  жүйелі  түрде  арнайы  курс  жүргізеді. 
Академияда  ұзақтығы  әр  түрлі,  2-3  аптадан  1  айға  дейін,  2  айдан  9  айға 
дейінгі  аралықта  оқиды.Бірақ  оқу  мерзіміне  қарамастан,  барлық  жерде 
негізгі  кезең  ретінде  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  білімге  баса  назар 
аударылады,осылайша  елде  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  білім  берудің 
нақты, ерекше жүйесі қалыптасқан. Оны толығырақ қарастырайық. 
1.  «Қоғам  қызметшісі  «ұғымын  тәрбиелеу»  модульдік  оқу  курсы. 
Халыққа  қожайынның,  ал  шенеунікке  қызметші  рөлі  беріледі.  Қызметкер 
басқару  жұмысын  үнемі  жақсартып,  сыбайлас  жемқорлықтың  зиянын 
түсініп, өзін-өзі тәртіпке назар аударуы тиіс. Басқа да курстар бар: "дұрыс 
дүниетанымды қалыптастыру, құндылықтар жүйесі мен еңбек ету жүйесі", 
«мемлекеттік қызметшінің қызмет ұғымы мен әкімшілік этика», «қоғамдық 
басқару» және т.б. 
2.  Үлгілік  мысал  ретінде  бағыттаушы  жалпы  сыбайлас  жемқорлық 
істерін  алдын  алу  жұмыстанын  баяндайды.Және  халыққа  танымал,адал 
шенеуніктер  шақырылады,олар  өздерінің  адал  қызмет  жолын  баяндайды. 
Сонымен  қатар  оқушыларға  теріс  пиғылды  шенеуніктердің  сот  істеріне 
қатысуға рұқсат етілген.Оқыту оң және теріс мысалдарда жүргізіледі. 
3.  Барлық  оқу  мерзімі  қатаң  режим  жүргізіледі.  Академияда  «Білім 
алушылардың  ережелері»,  «Білім  алушыларды  аттестаттау  ережелері» 
қарастырылған,сонымен  қатар  білім  алушылар  деңгейіне  қарамастан 
барлық оқу түрлерін,басқару нысандарын және ішкі тәртіп ережелерін адал 
сақтауы тиіс. 
4.  Академияның  салтанатты  түлектері.  Мұнда  түлектерге  соңғы 
нұсқаулар беріліп, құжаттар тапсырылады. 
Академияда  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  білім  берудің  ұзақ 
тәжірибесінің  арқасында  елдің  басқару  нысанында  жемқорлық  нәтижесі 
азаюда. 
ҚХР-да сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес шараларына тоқталатын 
болсақ:
 
1. 
Заңнамалық 
және 
сот 
шаралары. 
Қытайда 
сыбайлас 
жемқорлықтың алдын алу жөніндегі басқарма (ҚДБ) құрылған, ол барлық 
деңгейдегі  шенеуніктердің  іс-әрекетіне  тексеру  жүргізіп,  сенімсіздіктерді 
анықтайды.  Қытайда  кез-келген  дәрежедегі  шенеуніктер,  олардың  өткен 
еңбектеріне  қарамастан  сотқа  тартылады.  Әсіресе  ауыр  экономикалық 
қылмыстар  өлім  жазасына  кесіледі.  [4].Сонымен  бірге,  билік  «қорқыту» 
шараларымен  қатар,  шенеуніктерді  бөлінген  қаражатты  өз  еркімен  беруді 
ынталандыратын  шараларды  жүзеге  асыруда.  Іс-шаралар  өте  тиімді, 

 
 
өйткені  олар  сізге  қаражатты  қайтаруға  және  билікте  жұмыс  істей 
алмайтын адамдарды анықтауға мүмкіндік береді. 
2.Моральдық  шаралар.  Бірінші  кезекте  бұл  оқыту  шаралары. 
Мемлекеттік әкімшілік басқару академиясында шенеуніктерді адал болуға 
үйрететін арнайы модульдік курстар жүргізеді. 
Бұл  шаралар  жақсы  жұмыс  істейді,  сыбайлас  жемқорлыққа 
моральдық  және  заңнамалық  тұрғыдан  жан-жақты  әсер  етеді.  Қытай  заң 
сияқты идеология мемлекеттік қызметшілердің санасына әсер етуі мүмкін 
деп санайды. 
Қытай  мемлекетінің  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-шараларға 
қатысты  қорытындысы  ретінде  келесі  фактілерді  мысалға  келтіруге 
болады: 
-  Қытай  халқының  60  пайызы  келесі  5-10  жылда  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  күресте  табысқа  жететініне  сенімді.  Мұндай  зерттеу 
қорытындысы  2011  жылғы  23  желтоқсанда  Пекинде  ҚХР  Қоғамдық 
ғылымдар  академиясы  жариялаған  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес 
және сатып алынбайтын үкіметтік аппаратты қалыптастыру  туралы елдегі 
тұңғыш Көк кітапта келтірілген. 
-  тексеру  қорытындысы  бойынша,  сұралғандардың  80  пайыздан 
астамы  қазіргі  уақытта  партиялық  және  үкіметтік  органдар  сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  күресте  "орасан  зор"  немесе  "салыстырмалы  түрде 
үлкен" күш-жігер жұмсайды, сұралғандардың 63,3 пайызы басшы кадрлар, 
62,8 төмен кадрлар, техникалық кадрлардың 52,9 пайызы және басқарушы 
кәсіпорындардың  61,2  пайызы  сыбайлас  жемқорлықтың  таралу  үрдісі 
белгілі бір дәрежеде тежелді деп санайды. 
Сонымен,  ҚХР  қабылданған  шаралар  пәрменді  деп  санауға  болады, 
өйткені 
шенеуніктер 
сыбайлас 
жемқорлық 
үшін 
жазалаудың 
бұлтартпастығын  түсінеді.  Өлім  жазасын  қолдану  ғана  даулы,  себебі 
мерзімі өте көп[2]. 
Жалпы  сыбайлас  жемқорлықты  жеңген  елдердің  тәжірибесіне 
сілтеме  жасауға  болады.  Оларға  бірінші  кезекте  Сингапур  мен  Қытайдың 
Гонконг  әкімшілік  ауданы  жатады.  Жаңа  Зеландия,  Финляндия,  Дания 
және  Швеция  сияқты  мемлекеттер  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  өте 
жоғары рейтингке ие. 
Бұл  мемлекеттердің  заңнамасында  Мемлекеттік  қызмет  жүйесіндегі 
мүдделер  қақтығысын  шешу  тетіктері  жеткілікті  түрде  егжей-тегжейлі 
айқындалған,  бұл  мемлекеттік  қызметшілердің  әкімшілік  қызметіндегі 
сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтуға мүмкіндік береді. 
Қорыта  келсек,сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  ісінде  оң 
нәтижелерге қол жеткізген шетел мемлекеттері көптеген жылдар бойы бұл 
үшін тиісті құқықтық құралдар құрғанын атап өту қажет. Әдетте, сыбайлас 
жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  ісінде  табысқа  түрлі  құқықтық  құралдарды, 
атап  айтқанда  конституциялық,  халықаралық-құқықтық,  қылмыстық-
құқықтық, ақпараттық және т. б. кешенді қолдану кезінде қол жеткізіледі. 

 
 
Басқаша  айтқанда,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  ұйғарымдар  әр  түрлі 
салалық  заңнамаларда  қамтылған,  ал  құқықтық  құралдардың  бүкіл 
жиынтығын  пайдалану  мемлекеттік  қызмет  жүйесінде  сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ісіне елеулі үлес қосады.  
 

жүктеу/скачать 3,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: