шағатай  тілдерін  меңгеріп алады.  М. Ж. Көпейұлы ойыңмен бөліс

197
Мәшһүр Жүсіп философия, медицина, астрономия, геология, геогра-
фия,  этнография,  фольк лор,  лингвистика,  педагогика  т.б.  ғылымдарды 
зерттеумен белсене айналысты. Діни зерттеулер де жүргізді. Даланың бай 
мәдениеті жайлы, қазақ халқының тарихы мен діни наным-сенімі туралы 
материалдар жинастырды. 
Халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинау  ісімен  Мәшһүр  Жүсіп  бала 
кезінен айналысты. 1865 жылы ұстазы Қамар хазіреттің көмегімен «Ер Ол-
жабай батыр» эпосын жазып алды. Бозбала шағында Абылай хан, Қазыбек 
би, Бөгенбай батыр және т.б. тарихи тұлғалар туралы мағлұматтар жинас-
тырды. Ол Омбы, Павлодар, Семей, Пет ропавл, Атбасар, Ақмола қалалары 
төңірегіндегі және басқа өл келердегі ауылдарда болды. Оңтүстік және Ба-
тыс Қазақстан аумағын тү гелдей дерлік аралап шықты. Бұл сапарларының 
барысында  қазақ  даласының  әйгілі  тұлғалары,  атап  айтқанда,  Мейрам 
қажы  Жанайдарұлы,  Кенесары  ханның  ұрпақтарымен  және  Ақан  сері, 
Саққұлақ билермен танысты. Ел арасынан жинаған материалдары бүгінде 
ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар, тарихшылар мен филологтар үшін 
бағалы еңбек болып табылады. 
Мәшһүр  Жүсіп  білікті  өлкетанушы  да  еді.  Ол  халықтың  әйгілі 
жырауы  Бұқар  Қалқаманұлының  жерленген  жерін  тауып,  анықтады. 
Мәшһүр Жүсіптің қажырлы ізденушілік еңбегінің арқасында ұлағатты 
сөздер,  тарихи  аңыздар,  этнографиялық  мәліметтер,  хан,  сұлтан,  би, 
батыр, қожалардың шығу тегі жайлы құнды деректер жинастырылды. 
Ол  Орталық  Азияның  тарихына  қатысты  деректерді  түпнұс қасынан 
оқи алды. Мәшһүр Жүсіп қазақ халқының тарихын көрнекті тұлғалар 
өмі рімен байланыстыра жазады. Мәселен, Абылай ханға «Ұлы Даланың 
айбын ды билеушісі» ретінде баға береді. 
Ақын  қазақ  халқының  ең  шұрайлы  жері  Ре сейдің  еуро па лық  бөлі-
гінен  қоныс  аударылған  шаруа ларға  тартып  алынып  бе рілуіне  қарсы 
тұрды. 1907 жылы Қазан қаласында үш кітабы жа рық көрді. Соның бірі 
«Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабында ав тор тарихи деректер негізінде 
Дала өлкесінің байырғы тұрғындар 
қа зақтарға 
тиесілі екендігін дәлелдеп 
шыққан.  Патшалық  билік  өкілдері  бұл  кітаптың  барлық  таралымын 
жойып жіберді. Ал ақын ның өзін 
саяси сенімсіздер
 тізіміне енгізді. Басқа 
кітаптарында ақын сөз бостандығы мен халық ағарту 
ісі мәселелерін көтерді. 
1880 жылдан «Дала уәлаяты», «Түркістан уәлая-
ты» газеттері мен «Айқын» журналында мақа ла лар 
жариялай бастады. Оның шығармалары патша цен-
зурасы  тарапынан  аса  қауіпті  деп  есептеліп,  ақын 
Мәшһүр Жүсіп халық 
ауыз әдебиеті үлгілерін 
жинау мен ғылымды 
дамытуға қандай үлес 
қосты?

198
саяси қудалауға ұшырады. Ол өзі туып-өскен Баянауыл 
жерінен кетіп, өзге өңірде өмір сүруге мәж бүр болды. 
Мәшһүр  Жүсіп  дінге  адал  берілген  адам  еді.  Өз 
өлеңдерінде  шала-сауатты  молдаларды  қатаң  сы наға-
нымен,  қазақ  халқы  арасында  ислам  ді нін  кеңінен 
на си хаттады. Халық оны сәуегей, көріпкел деп санап, 
құр  мет тұтты. Мәселен, ақын тірі кезінде қайтыс болар 
кү ніне дейін біліп, алдын ала ас бергізген, шағын ке-
сене тұрғызған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да Мәшһүр Жүсіпті қасиетті 
санаған. Ел аузында айтылатын бір аңыз әңгіме бойынша Абай Мәшһүр 
Жүсіптен:  «
Егер  сен  данышпан  болатын  болсаң,  Құдай  қайда  екенін 
айтшы
?!» – деп сұрапты. Сонда ақын: «
Құдай жүрегіңде
», – деп жауап 
қайтарыпты дейді. 
Абайдың ұлы 

жүктеу/скачать 9,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: