С. Д. Якушева педагогикалық шеберліктің негіздері

Жақсы дауыс тек іскерлік салада кəсіби табыстарға жету ҥшін 
ғана қажет емес, сонымен бірге, кҥнделікті - тҧрмыстық қатынаста 
да қажет. 
Жағымды, жаныңды толғандыратын дауысы бар адамдарды 
дауысы дөрекі адамдарға қарағанда, əдетте шын көңілмен жəне ҧзақ 
тыңдайды
1
. 
Дауыс адамның ойын жəне сезімін білдіре алады. Педагогикалық 
қызметте лекциямен, баяндамамен шыққанда, өлең жəне прозаны 
оқығанда мəнерлеп, əдемі жəне қарапайым сөйлеу; əрбір сөзін, 
сөйлемін ойлана, маңызды сөздері мен сөйлемдерін ерекше көрсете 
отырып, тҥрлі жағдаяттарда сауатты қолдана отырып, дауыс 
ырғағын жəне кҥшін меңгеру өте маңызды. 
Дауыс - педагогтың жетік пайдалана алуға тиісті ауызша сөзінің 
негізгі мəнерлі қҧралы. 
П. Сопер айтқандай: «Біздің дауысымыздан алған əсердей 
адамның бізге жасаған қатынасына ештеңе ықпал ете алмайды. Бірақ 
дауыс сияқты ештеңені ҧнатпайды, ештеңе де ҥнемі назар 
салуымызды қажет етпейді»
2
. 
Дауысты меңгеру сөйлеп тыныстау деп аталатын фонационды, 
(дыбыстық), дамумен тікелей байланысты. Бҧл өз кезегінде 
студенттермен қарым-қатынас жасауға көмектесіп қана қоймай, 
сонымен бірге олардың сезіміне, ойына, мінез-қҧлқына жəне 
қылықтарына əрекет ете отырып, педагог сөзінің эстетикалық жəне 
эмоционалды байлығын беру мҥмкіндігін береді. 
Сөйлеу техникасын меңгеру – сөйлеп тыныстау, дауысты 
меңгеру, жақсы дикцияны жəне орфоэпикалық сөйлеуді меңгеру. 
Педагог ҥнемі дикциясымен, тыныстауымен жəне дауысымен 
жҧмыс жасауы тиіс. Ежелгі гректер айтқандай, дауыспен жҧмыс 
істеу - белгілі білімді қажет ететін нəзік, əрі қиын іс. 
Тыныс алу – 
физиологиялық қызметті орындай отырып, 
ағзаның 
ӛмір тіршілігін қамтамасыз етеді. Бір уақытта ол сӛйлеудің 
энергетикалық базасы да болады. Сөйлеп тыныс алу 
фонациялы
қ деп 
аталады (грек. 
phono 
— дыбыс). Кҥнделікті өмірде, біздің сөзіміз 
көбіне диалог тҥрінде болғандықтан, тыныс алу қиындық 
тудырмайды. 
Тыныс алу – дыбыс көзі. «Дауыста болу», деп санайды Т. Ф. 
Посадскова, - демек, фонациялық (сөйлеу) дағдысын игеру, бҧлшық 
етке 
кҥш 
салуды 
болдырмайды, 
дыбыстың 
икемділігін, 
шыдамдылығын, ашықтығын, тҧрақытылығын игеру деген сөз. 
Тыныс алудың тірегі – омыртқа, сондықтан дауысты босатуға 
бірінші кезекте – дене мҥсінін ҧстауға дағдылану, қарым-қатынас 
жасауға қажеттілікті қамтамасыз ететін жҥйке ҥдерісі мен бҧлшық ет 
жҧмысын толық тҥсіну. 
1
Калмыкова И.Р. 
Мектеп риторикасы курсында сөйлеу техникасымен жҧмыс. — 
Ярославль, 1997. 
2
Сопер П. 
Сөйлеу өнерінің негіздері. — М., 1992. — С. 159. 

Назарды 
не 
істегенге емес, 
қалай 
істегенге аударта отырып, өзін 
сырттан бақылауға ҥйрену маңызды. 
Босау (релаксация) дауыс аппаратының энергиясын, өнімділігін 
тудырады. Тырысу дыбысты кҥшейтетін дірілді өлтіреді (еріндегі, беттегі, 
кеудедегі). Дҧрыс тыныс алу дыбысты тірекке қойып, тамақпен емес, ішкі 
серпіліспен айтуға көмектеседі. 
Тыныс алу бойынша жаттығулардың мақсаты – ауаның ҥлкен 
көлемін жҧта білуге дағдыландыру емес, ауаның қалыпты қорын тиімді 
пайдалануға жаттығу болып табылады. Дыбыс дем шығарғанда жасалатын 
болғандықтан, оны ҧйымдастыру толық, сабырлы жəне байқаусыз болуы 
қажет, тыныс алуды жолға қоюдың негізі болып табылады
1
. 
Дикция 
– сөйлеу органдарының дҧрыс жҧмысымен қамтамасыз 
етілетін жеке дыбыстарды айтудың анықтығы жəне дҧрыстығы. 
Артикуляциялық аппарат артық кҥш салмай, белсенді жҧмыс істеу 
қажет. Барлық дыбыстарды жəне олардың тіркестерін нақты, жеңіл жəне 
еркін кез келген екпінде айту қажет. 
Сөз 
бен 
дауыстың 
барлық 
дикциялық 
бҧзушылықтары 
артикуляциялық аппараттың (ерін, тіл, жақ) əлсіздігіне, дауыстыларды 
айту барысында еріннің шамалы ашылуына, дауыссыздарды анық 
айтпауына («аузында бірдеңе тҧрғандай») байланысты органикалық 
(оларды тҥзетумен логопедтер айналысады) жəне бейорганикалық (олар 
жаттығу жасау арқылы тҥзетіледі) болып бөлінеді. 
Оқытушылар арасында дауысы табиғаттың өзімен қойылған адамдар 
бар, бірақ ол жиі кездеспейді. Жақсы дауыс та арнайы жаттығуларсыз жыл 
өткен сайын деградациялануға ҧшырайды, тозады. 
Дауысты жаттықтыруға мақсаты дыбысты нақты жəне дҧрыс айту, 
артикуляциялық аппаратты белсендіру болып табылатын жаңылтпаштар 
мен жаттығулар көмектеседі. 
Педагог дауысының гигенасы туралы бірнеше сөз. Арнайы зерттеулер 
көрсеткендей, «дауысты мамандықтардың» иелері болатын тҧлғалардың 
дауыс аппаратының ауруға шалдығуы өте жоғары. 
Дауыстың бҧзылуына алып келетін дауыс аппаратының артық кҥш 
жҧмсауының себебі педагог жҧмыс уақытының шамамен 50 
%-ға, сабақ уақытында əдеттегіден қаттырақ сөйлейді. 
Әрбір адамға қатты, нақты, зор дауыс бола алатын дауыс берілген. 
Дауыспен жҧмыс жасай отырып, ең алдымен оның кҥш 
жҧмсамауына, оның ең жақсы деген қасиеттерін жетілдіруге назар аудару 
қажет. Дауыс пен дененің арасында терең байланыс бар, сондықтан 
дауыспен жҧмыс жасау негізінде сөздік қатынас жатуы қажет. 
1 
Сөйлеу мəдениеті жəне өнерінің негіздері: оқу қҧралы / Ю.П.Богачев, В.А.Лапшин, 
Т.Ф.Посадскова, З.А.Шелестова; В.А.Лапшин жəне Ю.П.Богачевтің ред. - М., 1999. - С. 288. 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: