Дәріс №2. Тақырыбы: Тіл дамыту әдістемесінің ғылым болып

12 
үлгілерімен балаларды таныстыру үшін, алдымен сәбилерді сабаққа даярлап, 
оқылатын материалдың көлемін, мазмұнын анықтап алу маңызды. Материал 
мәтінінің мазмұны балаларды қызықтыратындай тартымды, жалықтырып 
жібермейтіндей шағын болғаны жөн. Ия, расындада балаларға қолданылатын 
әдебиеттер шағын, сонымен қатар қызықты болса баланың сол шығармаға 
деген қызығушылығы артады. 
Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен 
таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып 
саналады. Олар ертегілер оқып, әңгіме мазмұнын жүйелі байланыстыра 
отырып әңгімелеуге үйретіп, ертегі-әңгімеде кездескен кейіпкерлердің іс-
әрекетіне сай образды сөздер мен диологтарды, кейбір өлең шумақтарын 
бұлжытпай жатқа айта білуге баулиды. 
Қиял – ғажайып дүниесінен туған сан қилы оқиғалы ертегілер, батырлар 
жыры, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – мақал-мәтелдер, ой қозғайтын 
сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ жаңылтпаштар 
балалар бақшасында кең қолданылатын дүниелер болып саналады. 
Сонымен қатар балабақша балаларын тәрбиелеуде кеңінен қолданылатын 
халық ауыз әдебиетінің бір саласы мақал-мәтелдер болып саналады. Қазақ 
халқының мақал-мәтелдеріне мынадай адамдық қасиеттер өзек болған: 
қайырымдылық, кішіпейілділік, адамжандылық, жақсылық, ізгілік. Бұған 
мысал ретінде «Үлкенге – құрмет, кішіге – ізет», «Адамдықтың белгісі – 
иіліп сәлем бергені, шын достықтың белгісі – көп кешікпей келгені», «Жақсы 
болсаң – жақын көп», «Ұлық болсаң – кішік бол» т.б. мақал-мәтелдерін атап 
кетуге болады. 
Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс айқын 
сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр – жаңылтпаш. Сәбидің тілі шығып, 
балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды 
айта алмаса, кейде қинала айтады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін бала 
қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді неғұрлым жиі-жиі дыбыстап 
айтқызып, жаңылмай жаттықтыру керек.
Тәрбиешінің міндеті - жаңылпаштарды балаларды тәрбиелеуде олардың 
жас ерекшеліктеріне сай, сауат ашу сабақтарының мазмұнына лайықты етіп, 
тіл дамыту құралы ретінде дұрыс қолдана білу. Бұл міндеттерді жүзеге асыру 
үшін тәрбиеші қазақ халқы мен өзге халықтардың көркем сөзді қандай 
жаңылтпаштары бар екенін жақсы білуі қажет, бала жанын баурап алатын, 
тіл дамытудың қисынды қиюластырылған көркем жаңылтпаштардың әр 
түрін сараптап, талдай алатындай болуы шарт. 
Фольклорлық шығармалардан халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы 
көрінеді, халықтың ұғымы мен түсінігі байқалады. Бұны қалыптастыруға, 
әрине, жалпы білім беретін мектепке дейінгі сатысында мүмкіндік мол. 
Өйткені 
«Қазақстан 
Республикасында 
гуманитарлық 
білім 
беру 
тұжырымдамасында»: «Балабақшаның өзінде баланың барлық танымдық 
және психологиялық мүмкіндіктерін жетілдіріп, адамның күнбе-күнгі 
өмірінде білім алудың қандай келешегі болатынына оның көзін жеткізу 

13 
қажет. Бұл кезеңде гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен 
енгізу керек, өйткені осы жастағы балалар әсершіл, әрі ұғымтал келеді. Бала 
балабақшадан кейінгі кезде төңірегіндегі оқиғалар жайындағы әсерін 
қисынды да жүйелі түрде баяндап, жанындағы адамдармен ешбір 
қиындықсыз, белсене қарым-қатынас жарауды үйренуге, алған білімін 
түйсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін міндеттерді шешу дағдыларын 
толық игеруге тиіс», - деген талаптар қойылған. 
Халық ауыз әдебиетін халықтың ауызша шығарған, ауызекі айту түрінде 
таратқан көркем шығармалары құрайды. Ауыз әдебиеті ғылыми термин 
ретінде «фольклор» деп аталады, мұны алғаш рет 1846 жылы ағылшын 
ғалымы Вильям Томс ұсынған. Халық фольклорының ішінде қазақ балалар 
фольклорының өзіндік орны мен маңызы зор. Фольклорлық туындылардың 
ішіндегі қазақ балалар фольклоры – тек балаларға ғана арналған халықтық 
шығармалар. 
Қазақ әдебиеті энциклопедиясында: «Қазақ балалар фольклоры – ауыз 
әдебиетіндегі балалар тәрбиесіне арналған халықтық педагогиканың өмір 
тәжірибесінен алынған шығармалар жиынтығы. Қазақ балалар фольклоры 
балалардың психологиясына, олардың жас ерекшелігіне қарай қалыптасып, 
оларды адамгершілік, ізгілік қасиеттерге тәрбиелейтін ең сенімді құрал 
болып келді. Негізгі салалары – бесік жыры, жаңылтпаш, жұмбақ, өтірік 
өлең, мақал-мәтел, ертегі, аңыз-әңгіме, батырлық жырлар», - деген анықтама 
берілген. 
Балалар фольклорына негізінен, үлкендердің балаларға арнап шығарған 
шығармалары, балаларға тән болып кеткен үлкендердің шығармалары және 
де балалардың өзінің шығармашылығынан туған халықтық шығармалар 
жатады. Мұндай шығармалардың басты ерекшелігінің өзі балалардың жас 
ерекшелігін есепке алуынан, баланың жан-дүниесін танытудан көрінеді. 
Қазіргі қазақ балалар фольклорын зерттеуші фольклорист-ғалымдар өз 
еңбектерінде қазақ балалар фольклоры әлі күнге дейін үлкендердің 
фольклорлық шығармаларынан ара-жігін ажырата қоймаған, фольклортану 
ғылымында ғылыми-зерттеу тұрғысынан кенжелеу қалып келе жатқан сала 
екенін атап көрсеткен. Сондықтан да қазақ балалар фольклорын оқытуды 
халықтық шығармаларға сүйене отырып, оларды мүмкіндігінше өз алдына 
бөлектей топтап, жіктеп қарай келе, баланың жалпы дамуындағы ізгілік, 
көркем-эстетикалық құндылықтар тұрғысынан қарастыруды жөн санадық. 
Мысалы, М. Дулатов: «Балабақшада алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді 
болуы, қай халықтың мектебінде болса да оқу кітаптары ана тілімен, өз 
ұлтының тұрмысынан һәм табиғаттан жазылып, баяндап, оқытудың асыл 
мақсатына мүафиқ үйретуден, осылай біліп, баяндап айтқанда, балқыған жас 
баланың ойына, қиялына, сүйегіне ұлт рухы сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, 
керекті мағлұматты алып шығады. Мұндай балалар бастауыш мектепті 
бітіргеннен кейін қай жұрттың медресесінде оқыса да, қай жұрттың арасында 
жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт рухы жасымайды. Қандай болса да тіршілігінде 

14 
қандай ауыртпалық, өзгерістер көрсе де, ұлт ұлы болып қалады», - деп 
берілетін білімнің маңыздылығын айқын көрсетеді. 
Түркі халықтарының әдебиетін жинаушы, әрі зерттеуші ғалымдар 
В.В.Радлов, Г.Н. Потанин, Ә. Диваевтар да қазақ халық ауыз әдебиетінің 
мазмұндық, тілдік сипаттарына жоғары баға берген болатын. 
Қазақтың белгілі ғалымдары М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов, 
Б.Кенжебаев, М. Жолдыбаев, Ә. Қоңыратбаев, Ө. Тұрманжанов, М. Қаратаев, 
Қ.Бекхожин, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, М. Ғабдуллин т.б. 
әдеби мұраларды игеру, зерттеу, жинақтап жариялау, оларды оқулық 
көлемінде баяндау мәселелерін көтерді. 
Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін 
оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол әр жанрды оқыту барысында айқын 
байқалады. 
Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың ақыл-ойын байытып, арман-
қиялын биіктетуде, халықтың бейнелі тіліне талпындыруда, сұлулық 
талғамдарын, ізгілік қасиеттерін қалыптастыруда зор маңызы бар. 
Ең бастысы, оқуға ұсынылатын ауыз әдебиеті шығармаларын көлеміне, 
мазмұнына, жанрлық, тілдік ерекшеліктеріне мән бере таңдау, іріктеу, 
сондай-ақ, баланың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеруді 
назарда ұстау қажеттігі туындайды. 
Әр халық өз ауыз әдебиетінен нәр алады, соған сүйенеді және оны оқу-
тәрбие ісінде қолданудың жолдарын, әдіс-тәсілдерін қарастырады. Әсіресе, 
әлемдік тәжірибеде Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А 
Сухомлинский, В.Г.Белинский, М.Горький т.б. сынды көрнекті тұлғалардың 
ұлт тәрбиесіндегі халықтық шығармалардың мән-мағынасын ашып, оның 
рөлін айқындаған еңбектері баршаға белгілі. 
Мектеп жасына дейінгі балаларға халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту 
тұрғысында 
әдіскер-ғалымдар 
Н.П.Каноныкин, 
Н.А.Щербакова, 
Е.А.Адамович, С.П. Редозубов, Н.Н. Шепетова, Н.Н. Светловская, Т.Г. 
Рамзаева, Т.АЛадыженская және т.б. өз еңбектерінде қарастырған. 
Алайда Республика көлемінде қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту 
әдістемесі жөнінен арнайы ғылыми-зерттеу жұмысының жоқтығын айтуға 
тура келеді. 
Сонымен, халық ауыз әдебиеті үлгілерінің рухани құндылықтық мәні мен 
оның ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерттелу деңгейі арасындағы; халық ауыз 
әдебиеті үлгілерінің баланы дамытудағы педагогикалық мүмкіндіктерінің 
тереңдігі мен оның оқу-тәрбие үрдісінде жүзеге асырылуы арасындағы; 
халық ауыз әдебиеті үлгілерінің білім мазмұны жүйесіндегі алатын орны мен 
олардың оқу бағдарламаларында қамтылу деңгейі арасындағы; халық ауыз 
әдебиеті үлгілерін оқытудың әдістемелік жүйесінің жаңаша негізделуі мен 
қазіргі оқу үрдісіндегі қалыптасқан бағыттар арасындағы қайшылықтар 
біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін бекіте түседі. 
Қазақ Совет энциклопедиясында: «...Ауыз әдебиеті шығармаларында халық 
өзінің өмірін, тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын, әлеуметтік-таптық 

15 
көзқарасын, еңбек кәсібін, басынан кешірген тарихи жағдайларын, қуанышы 
мен күйінішін, арман-мүддесін, таптық-қоғамдық тілектерін т.б. бейнеленген. 
Ауыз әдебиетін тудырушы және оның иесі – халық...» делінсе, 
фольклортанушылардың зерттеулері бойынша да халық ауыз әдебиетінің 
өзіндік ерекшеліктері бар екендігі дәлелденеді. 
Бірінші ерекшелігі – халық ауыз әдебиеті шығармаларының белгілі 
авторының болмауы. Мұның себебін ауыз әдебиетін зерттеуші-ғалым 
М.Ғабдуллин былай түсіндіреді: «...ертегі, әңгіме жырлардың қайсысын 
болса да, әуел баста жеке авторлар шығарған. Бірақ ол кезде жазу-сызу өнері 
болмағандықтан, авторлардың өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал, 
шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторлары 
халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін – халық әдебиеті деп танушылық, міне, 
осылай туған. 
Екінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті шығармаларының көп нұсқалылығы. 
Бұған Алпамыс жырын, Қожанасыр әңгімелерін әр халықтың өз мұрасына 
балап, өзінше айтып келгендігі дәлел. Өйткені әр халықтың жадында бұларға 
қатысты сан түрлі нұсқадағы еңбектер сақталған. 
Үшінші ерекшелігі – ауыз әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен 
сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақталған ұйқастардың жиі кездесетіндігі. 
Төртінші ерекшелігі – ауыз әдебиеті шығармаларында өнердің бірқатар 
түрінің араласып келуі. Сол себепті халықтық шығармаларда сөз өнері, ән-
күй, жыр, би, сахналау т.б. көркем өнер түрлері өзара ұштасып, кірігіп 
жатады. Небір дүлдүл жыршы-жырау, ертекшілердің бір басынан өнердің 
барша түрі табылып, олардың есте сақтау, шебер орындаушылық 
қабілеттілігі арқасында халықтық шығармалар ұрпақтан-ұрпаққа жетіп 
отырған. Халық ауыз әдебиеті шығармаларын іздеп, жинап зерттеуге 
В.В.Радлов, Н.Березин, А.Алекторов, Г.Н.Потанин, П.М.Мелиоранский, 
Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Ы.Алтынсарин, Ж.Көпеев, М.Қалтаев, т.б. үлкен 
үлес қосты. М.Жұмабаев: «Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы біресе 
желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере 
көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр», 
- деп қазақ сөз өнерінің туындылары туралы дәл пайымдаған. Ал 
А.Байтұрсынов: «Адамға тіл, құлақ, қол қандай керек болса, бастауыш 
мектепте үйренетін білім де сондай керек», - деп көрсеткен. 
Фольклорист ғалым М.Ғабдуллин «Қазақ халқының ерте заманда жасаған 
мәдени мұрасының бір түрі – халықтың ауыз әдебиеті», - деп айтқан Қай 
халық болмасын ауыз әдебиетінде ең алғаш пайда болған шығармаларын 
балаларға арнаған. Қазақ балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Ш. Ахметов: 
«Балалар ауыз әдебиетін жасаған – халық. Адамға баласынан жақын, 
баласынан артық еш нәрсе жоқ. Халық еш нәрсені де өзінің баласынан 
жоғары бағалаған емес. Сондықтан халық ең алғаш өзінің жақсы ойын, 
жақсы қиялын өлең етіп, ән етіп тұңғыш рет баласына арнаған. Жас 
нәрестенің дүниеге келуін қуаныш еткен. Баланы жұбату, ойнату, тәрбиелеу, 
оның алдына неше алуан тілек, мақсаттар қою өлеңмен, жырмен, көркем 

16 
сөзбен айтылған» - деп, баланы өз өмірінің жалғасы ретінде ұққан қазақ 
халқы да асыл мұрасын әрқашан балаға арнаудан, айтып-дәріптеуден 
жалықпағандығын айтады. 
Халық ауыз әдебиеті қай заманда болмасын балалардың қызыға тыңдап, 
сүйіп оқитын шығармалары болған. Балалар қызықты ертегі, жырларға 
үлкендердің айтуымен, оқып беруімен ерте жастан-ақ қанық бола бастайды. 
Ш.Ахметов балалар фольклорын бірнеше сатыға бөліп көрсете отырып, 
«Балалар фольклоры тек балалардың психологиясымен, олардың жас 
ерекшелігімен санасудан туған және оларды тәрбиелеу ісінен шыққан 
игілік», -деп орынды баға берген. 
Әсіресе, түркі халықтарының фольклорын жинап, зерттеуге, жариялауға 
айырықша еңбек сіңірген академик В.В.Радлов өзінің «Образцы народной 
литературы тюрксих племен» атты еңбегінің 3-томын қазақ фольклорының 
үлгілеріне арнаған. Зерттеуші өзінің осы еңбегін былайша түсіндіреді: «Қазақ 
тілінің мұндай тазалығы мен қолтумалығы, сондай-ақ, оның кең 
таралғандығы бұл бөлім бойынша мүмкіндігінше толық материал жинап, 
әдебиет үлгілерінің бүкіл бір томын арнауға мәжбүр етті. Мені бұған 
итермелеген тағы бір жай қазақтардың басқа тайпаластарынан суырып салуға 
ұста, тамаша шешендігімен ерекшеленетіндігі болды». В.В.Радловтың бұл 
еңбегіне фольклорист-ғалымдар Б.Уахатов, С.Қасқабасов, К.Матыжановтар: 
«В.В.Радловтың осы кітапқа негіз болып отырған айтулы еңбегі – тек көлемі 
жағынан ғана емес, ғылыми мәнділігі тұрғысынан да қазақ фольклорына 
арналған ең алғашқы толыққанды жинақ. Біріншіден, бұл қазақ ауыз 
әдебиетінің барлық дерлік жанрын толығырақ қамтыса, екіншіден, жинақта 
халық тілінің ерекшелігі толық сақталған. Аталған басылымның тағы бір 
құнды жағы қазақ фольклорын жанрларға бөліп орналастыруында», - деп 
баға береді. 
Қазақ фольклоры мен этнографиясын ғылыми тұрғыда зерттеп, жарыққа 
шығарушы Г.Н.Потанин ертектерді тез арада жинап алу керектігін, мұның 
халық тұрмысындағы жағдайларға байланысты ұмытылып, жоғалып кетуі 
мүмкін екендігін ескерткен. Сондай-ақ, бұл іске жұртшылықты тарту ісін 
ұйымдастыру жолдарын көрсеткен. Ол ғылым үшін қажетті ауыз әдебиеті 
шығармаларының нұсқаларын жинауға да атсалысты. Г.Н.Потанин сол 
кездегі ескерілмей, зерттелмей жүрген балалар фольклорына көңіл бөліп, 
оны жүйелеуде, бастыруда көптеген нақты іс-шаралар жасағаны тарихтан 
белгілі. Халқымыздың ұлы тұлғалары Шоқан, Абайлардың балалық 
шақтарында халық ауыз әдебиетімен сусындап өскендері мәлім. Осы ұлы 
адамдардың сана сезімінің, арман-қиялының ерте оянуына ауыз әдебиеті 
түрткі болғаны анық. 
Шоқан туралы еңбекте былай дейді: «Жасөспірім Шоқанның өз 
құралпастарына қарағанда сана-сезімінің ерте оянып, рухани әлемінің асқақ 
болып қалыптасуына айтулы ықпал еткендердің бірі – Айғаным. 
Ә.Марғұланның Айғанымды Шоқан үшін «халық даналығының сарқылмас 
бұлағы,» - деуі сондықтан.

17 
Ал М.Әуезов «Абай жолы» роман-эпопеясында Абайдың Зере әжесінің 
әңгімелерін тыңдағысы келгенде; «Е-е, бұлдыр-бұлдыр күн өткен. 
Бұрынғыдан кім өткен?» - деп, тағы да әңгіме тілегенін білдіруші еді. Әжесі 
әуелде көп-көп ертектер айтқан. «Еділ-Жайық», «Жұпар қорығы», «Қара 
мерген» – бәрі де айтылды. Оның әңгімелерін түсте де, кешке де, тіпті, көш 
бойы да Абай айтқыза беретін болды», - деп жазады. Шоқан мен Абайдың 
ауыз әдебиетіне деген сүйіспеншілігін оятқан Айғаным, Зере әжелерімен 
қатар, сол кездердегі Арыстан, Барлас сынды ақын-жыршылардың да әсері 
болды. 
Қазақ халқының ойшыл ғалымы Ш.Уәлиханов ғылыми ізденісін осы ауыз 
әдебиеті ескерткіштерін жинап, қағазға түсіру жұмысынан бастаған. Атап 
айтқанда, бұл салада «Қозы-Көрпеш–Баян сұлу» жыры, «Едіге» жырының 
нұсқалары, «Шамандықтың қазақтардағы қалдығы», «XVIII ғасыр батырлары 
туралы аңыз-әңгімелер» және т.б. еңбектері бар. 
Ш.Уәлихановтың халық ауыз әдебиетінен тарихи өлеңдер, жоқтаулар, 
айтыстар, батырлар туралы аңыз-әңгімелер, қазақ-қырғыз халқының мифтері, 
әдет-ғұрыптары туралы мол мұраларды хатқа түсіруінің фольклор тарихы 
үшін зор маңызы болды. 
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының фольклорын зерттеуде 
Ә.Диваевтың еңбегін ерекше атауға болады. Ә.Диваев қазақтың «Қырық 
өтірік», «Тазша бала», «Алдар көсе», «Жиренше шешен» тәрізді ертегілері 
мен аңыз-әңімелерін жинап жариялады. «Балаларға тарту» деген еңбегінде 
бесік жыры, тақпақтар, ойындар, өтірік өлеңдер, төрт түлік туралы жырлар 
т.б. ауыз әдебиеті үлгілері көрініс тапты. «Ә.Диваев ауыз әдебиетінің 
үлкенді-кішілі қай жанрын болмасын, жинап алысымен ретке келтіріп, 
орысшаға аударып, түсініктемелерін жазып, жариялатуға асыққан. Және қай 
жанрды жинамасын, қазақтың тұрмыс халінен, әдет-салтынан, тарихы мен 
күнкөріс кәсібінен мағлұмат берердей үлгілерін баспа бетіне ұсынуды әдетке 
айналдырған. 
Әрі ақын, әрі ғалым М.Ж.Көпеевтің қазақ фольклорын жинау, жүйелеу 
жөніндегі еңбегі ерекше. М.Ж.Көпеевтің ел аузынан жинаған «Мес» атты 
қолжазба мұралары «Тұрмыс салт жырлары», «Аңыздар», «Ақын-жыраулар 
туралы», «Айтыстар», «Ертегілер», «Батырлар жыры туралы» деп топтарға 
бөліп шығарған ғалым С.Дәуітов «Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ел ішінде 
аңызға айналауына ақындығы ғана емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен 
жанашыры болғандығы да себеп болса керек» - дейді. 
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев халық ауыз әдебиетінен нәр алып, 
шығармашылық еңбегіне арқау еткен. «Абай» энциклопедиясында Абайдың 
баласы Тұрағұл әкесінің халық ауыз әдебиетіне деген сүйіспеншілігі жайлы 
былай деген: «Түн болғанда әмсе біреуге ертегі айтқызып, иә өзі айтып 
отырғыш әдеті бар еді. Біреуге айтқызғанда бұрын есітпеген кісіше ынтасын 
сала тыңдап, әбден айтып болған соң айтушының адасқаны болса айтып 
береді. Қазақ ертегісінде есітпеген, білмеген ертегісі кем шығар, қазақтың 
ертегісінен бұрын қай жерлерде жүргені, көршілесі, күндес елдері кім екені, 

18 
қаракеті не екенін, елдің арманы, білімнің қандайлық кезінде шығарғандығы 
көрінеді деуші еді». Абайдың мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің мән-
мағынасын асқан шеберлікпен көрсете білгендігін «Қара сөздерінен» көруге 
болады. Ол өзінің «Жиырма тоғызыншы» сөзінде: «Қазақтың мақалдарының 
көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не 
адамшылыққа жарамайтұғыны да бар», - дей келіп, «Жарлы болсаң, арлы 
болма» дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып жүргені құрысын. «Қалауын 
тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам баласының бермесі жоқ» деген ең 
барып тұрған құдай ұрған сөз осы. Сұрауын табамын, қалауын табамын деп 
қорлықпенен өмір өткізгенше малды не жерден сұрау керек, не аққан терден 
сұрау керек қой. «Ата-анасын малға сатпақ ең арсыздың қылығы емес пе? 
Осындай білместікпен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек», - деп 
ескертеді. Бұл қағида бүгін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Өйткені бастауыш 
сынып оқушыларына ұсынатын мақалдарды іріктеудің бір критерийі етіп, 
Абай тұжырымын алуымыз қажет деп есептейміз. 
Халық ауыз әдебиетінде адам баласының дүниеге келуінен бастап, 
қартайғанға дейінгі өмірі, тұрмысында кездескен, басынан өткерген 
жағдайларының суреттелуін терең сезіммен ұғынған Абай: «Туғанда дүние 
есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең», - деп парасатты ой 
түйіндеген. 
Қазақ халық ауыз әдебиетін мәдени мұра ретінде игеру және оның тарихын 
зерттеу мәселесіне әдебиетші-форльклористер М.Әуезов, С.Сейфуллин, 
С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, 
Ә.Марғұлан, 
Ә.Қоңыратбаев, 
Б.Адамбаев, 
С.Садырбаев, 
Б.Уақатов, 
С.Қасқабасов және т.б. үлес қосты. 
Ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғасып 
отырған 
халық 
ауыз 
әдебиетінің 
дүниетанымды кеңейту, ақыл-ойды өсіру, тіл дамыту, тәлім-тәрбие беру 
жолында қашан да таптырмас әрі өміршең құрал болғандығы сан ғасырлар 
бойы дәлелденіп келеді. 
Фольклорист ғалым М.Ғабдуллин өз еңбектерінде ауыз әдебиеті туралы 
ғылыми тұрғыда түсініктер беріп, ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен 
айырмашылықтарын, қазақ ауыз әдебиетінің зерттелу жайын қарастырды. 
Сондай-ақ, тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармалар, төрт түлік мал 
жайындағы шығармалар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ертегілер, аңыз 
әңгімелер, батырлар жырына кеңінен тоқталып, олардың тақырыбы, түрлері, 
өзіне тән ерекшеліктері туралы «Қазақ халқының ауыз әдебиеті», «Қазақ 
фольклористикасы» атты еңбектерінде зерделеді. 
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің балаға тигізер әсерін, үлгі-өнегесі 
мен тәлім-тәрбиесін ғылыми тұрғыдан жан-жақты қарастырған бірден-бір 
зерттеуші ғалымның бірі – Ш.Ахметов. Ол қазақ халық ауыз әдебиетінің мән-
мағынасын ашып, әрбір жанрға жеке-жеке тоқтала отырып, әрқайсысына 
анықтама беріп, өзіндік ерекшеліктерін сипаттап, баланың ақыл-ойын, 
қиялын, танымын, тілін дамытуда атқаратын қызметін дәлелді түрде көрсетіп 
берді. 

19 
Ш.Ахметов «Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі» атты еңбегінде: 
«Балалар әдебиетінің негізі ауыз әдебиетінде. Сондықтан балалар әдебиетін 
зерттегенде, халық ауыз әдебиетін аттап өтуге болмайды. Өйткені халық 
ауыз әдебиеті – балалар әдебиетінің алтын қоры, алтын бесігі», - деп айтқан. 
Ғалым балалар фольклорын мынадай кезеңдерге бөліп, түсіндірген: «Балалар 
фольклорындағы 

жүктеу/скачать 1,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: