2. Еріннің қатысына қарай:
а) еріндік (лабиаль) дауыстылар:
о, ө, ұ, ү, у.
ә) езулік дауыстылар:
а, ә , ы, і, е, и.
Еріндік дауыстыларды айтқан кезде ерін дөңгеленіп, сү-йірленеді де, езуліктерді айтқанда ерін екі жаққа қарай тарты-
лып, езу жиырылады. Еріндік дауыстылардың тіліміздің байыр-ғы заңы сингармонизмді танып білуде мәні зор. Көрші
буындар-дың бірыңғай жуан не жіңішке, еріндік не езулік болып келуі тіл мен еріннің неғұрлым үнемді қызметіне
негізделген.
3. Жақтың қатысына қарай:
а) ашық дауыстылар:
а, ә,
о, ө, е.
ә) қысаң дауыстылар:
ұ, ү, ы, і, и, у.
Ашық дауыстыларды айтқанда астыңғы жақ барынша тө-мен түседі де, қысаңдарды айтқанда бір-біріне жуықтай
түседі. Алайда ауаның еркін шығуына кедергі жасамайды. Ал жарты-лай ашықтар осы екеуінің аралығында айтылады.
Дауыстылардың жақтың қатысына қарай жіктелуін тілдің тік бағытта қозғалуы түрінде де тануға болады. өйткені тіл
жақ-тың қалпына қарай жоғары, төмен қозғалатынын аңғару қиын емес. Орыс тілінде дауыстылар тілдің көлбеу және тік
бағытта қозғалуына қарай жіктеледі.
Қазақ тілінде, сондай-ақ барлық түркі тілдерінде осы уа-қытқа дейін дауыстыларды ашықтар және қысаңдар деп екіге
бөліп келді, біздің оқулықтарымызда әлі де осылай.
Достарыңызбен бөлісу: |
